| a |
a |
a interj. Zerbait gogoratzen dela edo zerbaitez konturatzen dela adierazteko erabiltzen den hitza. A, bai!, akordatzen naiz. A!, bajakinat 'a!, bazakinat'. ◆ a zer (> a ze) interj. (Artikulua edo zenbatzaile zehaztua hartzen duen izen sintagma baten ezkerrean, hark adierazten duena nabarmenduz). A ze eguna! 'a zer eguna'. ◆ a zer nolako (> a ze nolako). A ze nolako gezurra sartu dezu 'a zer nolako gezurra sartu dizu'. A nolako egia! A ze gezurtia!. |
| a ze |
a zer |
|
| abade, abadῐa |
abade |
abade iz. g.g.er. Apaiza. Abade jauna. ◆ abade jaun iz. Ábade jauná, guk óndo ibazita dukú zerua 'abade jauna, guk ondo irabazita daukagu zerua'. Ik. apiz, apaiz. |
| abadeju azal, abadeju azala |
bakailao gazitu, lehor, idor |
|
| abadeju, abadejua |
bakailao |
abadeju iz. Bakailaoa (Gadus morhua). G. g. er. Abadejua patatakin 'bakailaoa patatekin'. Ik. bakalau. ◆ abadeju azal iz. Bakailao lehorra, gazitua. Leno abadeju azala eskatzen zan. Buztaneti asita, burua falta izaten zain. Seko-sekwek etortzen zῐan, ta gatza kentzeko, lenbizko parrilan, brasan, kentzen zezaien gatza 'Lehen abadeju azala eskatzen zen. Buztanetik hasita, burua falta izaten zuten. Lehor-lehorrak etortzen ziren, eta gatza kentzeko lehendabizi arranparrilan, txingarretan, kentzen zitzaien gatza'. ● Esr. zah. Abadeju azala baindo flákwo 'abadeju azala baino meheago'. |
| abadeki, abadekia |
adabaki |
|
| abaka, abakῐa |
abaraska |
abaka iz. Abaraska. Abakaz beteik do erlotz oi 'abaraskaz beterik dago erlauntz hori'. Eztipe do abakῐá 'eztirik gabe dago abaraska'. Abaka urtuen urakin iten da mustilua 'abaraska urtuen urarekin egiten da mustiloa' [Mustilo, eztiarekin egiten den ahia]. |
| abandonatu, abandonatzen |
abandonatu |
abandonatu 1 dau ad. Aurroi abandonatwik do 'haur hori abandonaturik dago'. Raso abandonatu dai batzia 'arras abandonatu dute baratzea'. ▲ Sin. autzi; alde batia autzi; baztartu; gaitxitxi. Ik. alde batia autzi. 2 (Era burutua izenondo gisa). Etxe abandonatu ortan zabalduko dai gaztetxῐa 'etxe abandonatu hortan zabalduko dute gaztetxea'. Ik. autzi2. |
| abandono, abandonua |
abandonu |
abandono iz. Abandonua; norbait edo zerbait alde batera uztea, babesik gabe uztea. Abandono aundia do kale baztar ortan 'abandonu handia dago kale baztar horretan'. |
| abanikatu, abanikatzen |
haize egin; haize eman |
abanikatu dau ad. (Haizemailearekin) haize egin; haize eman. |
| abaniko, abanikua |
abaniko, haizemaile |
abaniko iz. Haizemailea; haizea ematen duen tresna; bereziki, norbera freskatzeko, eskuaz eragiten zaion orri modukoa, gehienetan toles daitekeena. Musua freskatzen, periodikua abaniko moduen artuta 'musua freskatzen, periodikoa [egunkaria] abaniko moduan hartuta'. |
| abar ziztin / txistin, abar ziztina / txistina |
abar ziztrin* [abar, adaxka] |
|
| abar, abarra |
abar |
abar iz. pl. Abarrak biltzen. Sua iteko abarrak biltzia fan da 'sua egiteko abarrak biltzera joan da'. Pertza yosteko, abarrakin indako sua, obia 'pertza egosteko, abarrekin egindako sua, hobea'. ◆ abar ziztin. Abar ziztrina [abar, adaxka]. Ald. abar txistin. Batez ere pl. abar txistinak. Abar txistinak sua yazteko 'abar ziztrinak sua irazekitzeko'. ▲ Sin. txostamar. ◆ abar seko. ◆ abar-sorta. ◆ abar pila. |
| abarizia |
abarizia |
abarizia iz. Orrek abarizia besteik eztuka 'horrek abarizia besterik ez dauka'. |
| abarizioso, abariziosua |
abarizios |
abarizioso adj. Abarizia duena. Abariziosua da; asko ibili ta gaio nai 'abariziosa da; asko eduki eta gehiago nahi'. Ik. diruzale. |
| abarka, abarkῐa |
abarka |
abarka (eta albarka) iz. Batez ere pl. abarkak. Dantzaiek abarkak jantzi tuai 'dantzariek abarkak jantzi dituzte'. Narruzko abarkak 'larruzko abarkak'. Ik. zata. |
| abarkeia |
abarkeria (?) (OEH) (zabarkeria?) |
abarkeia iz. Alprojakeria. ◆ abarkeien adb. Alprojakerian [golfeien? – zabarkeria?] |
| abaro |
abaro |
abaro iz. Zuhaizpeko edo bestelako babesgunea, abereek eguzkitik gerizatzeko erabiltzen dutena. ◆ abaro, abaro(an) egon, abaro(an) ibili [eduki] (> abaro eon / yon; abaro ibili). Itzalpean egon, itzalpean eduki. Ganauek abaro jek arbola azpitan 'abereak abaro zaudek arbola azpietan'. Zen gustwa zein abaro! 'zein gustura zaudeten abaro!'. |
| abaro, abaro yon, abaro ibili |
abaro, abaro(an) egon, abaroan eduki |
|
| abasto |
abasto |
abasto zenbtz. Ugari. Orrek dirua abasto duka (LM) 'horrek dirua abasto dauka'. ▲ Sin. ugari. ◆ abasto eman. Ezin eman abasto. |
| abatz, abatza |
abatz |
abatz (eta apatz [Ziordia]) iz. Gaztagintzan erabiltzen den zurezko ontzia, bi euskarri dituena, kaikua eta oporra baino handiagoa; jezteko ontzia. || Abatza're zurezkwá da, gaztaiá itéko 'abatza ere zurezkoa da, gazta egiteko' (Ond Bak). Ik. kaiku; opor. |
| abeasgarri, abeasgarria |
aberasgarri |
aberasgarri (> abeasgarri, abiasgarri) adj. |
| abeastasun, abeastasuna |
aberastasun |
aberastasun (> abeastasun, abiastasun) iz. Abeastasunik gutxi orduen, bea pozik bizi gindan 'aberastasunik gutxi orduan, baina pozik bizi ginen'. Erriko abeastasunak; basoko abiastasuna. Ik. ondasun. ▼ Anton. pobretasun. |
| abeaste, abeastῐa |
aberaste |
aberaste (> abeaste, abiaste) iz. aberastu aditzari dagokion ekintza. Abeastῐa beste pensamentwik eztukai baten batzuk 'aberastea beste pensamendurik ez daukate baten batzuk'. Abeastῐa nai dinu danok 'aberastea nahi dinagu denok'. |
| abeastu, abeasten |
aberastu |
aberastu (> abeastu, abiastu) da/dau ad. Oi raso abeastwik do 'hori arras aberasturik dago'. Gwaixe abeastu ber ga loteiekin 'oraintxe aberastu behar dugu loteriarekin'. Abeastu in da 'aberastu egin da'. ▲ Sin. urreztatu; dirua in. ▼ Anton. pobretu. |
| abeats, abeatsa |
aberats |
aberats (> abeats, abiats) adj./iz. Etxe aundikwa da, abeatsa 'etxe handikoa da, aberatsa'. Gutxi ber dena, ua abeatsena 'Gutxi behar duena, hura aberatsena'. Ik. dirudun. ▲ Sin. dirudun, lezaken(a). ▼ Anton. pobre. |
| abegorri, abegorria |
abelgorri |
abelgorri (> abegorri) iz. Abegorria esaten zaie bei klaseko animaliairi 'abelgorria esaten zaie behi klaseko animaliei'. |
| abemai, abemaia |
abemaria |
abemaria (> abemai) iz. Abemaia jo dau, errosaiuen ondorien 'Abemaria jo du, errosarioaren ondoren'. Ik. agurmaria. |
| abendu, abendua |
abendua |
abendu iz. Urteko hamabigarren eta azken hila. Abenduen denbora luzῐa ematen da su ondwen ta sukaldῐen 'abenduan denbora luzea ematen da sutondoan eta sukaldean' || Abenduko elurrá, gailtzerubá 'Abenduko elurra, altzairua' (Ond Bak). Ik. Gaubon. ● Esr. zah. Abendua: gau uts, jai uts 'Abendua: gau huts, jai huts'. ● Abenduko eguna, argitu ordu(a)ko, iluna. |
| abentura, abenturῐa |
abentura |
abentura iz. Umetan dana da abenturῐa 'umetan dena da abentura'. Ik. komedia. |
| aberia |
aberia |
aberia 1 iz. Kalte handia. Aberia aundiek in tuai aurten momoxarruek 'aberia handiak egin dituzte aurten momoxarroek'. Aberia aundia jukak horrek buruen 'aberia handia zeukak horrek buruan'. Ik. galte; iharri. 2 iz. Autwa aberiatuik duka 'autoa aberiaturik dauka'. Ik. matxura. |
| aberiatu, aberiatzen |
matxuratu |
aberiatu da/dau ad. Matxuratu. Berriz'e aberiatu zaira autwa 'berriz ere matxuratu zait autoa'. Ik. matxuratu; hundatu. |
| aberiguatu, aberiguatzen |
bilatu, ikertu |
aberiguatu (> aberigwatu) dau ad. Bilatu, ikertu. Aberigwatu dot nor izan dan 'bilatu dut nor izan den'. Ik. bilatu; jakin. |
| abestruz, abestruza |
ostruka |
abestruz iz. Ostruka (Struthio camelus). |
| abeto, abetua |
izei |
abeto iz. (Bot.) Izeia (Abies sp., Pseudotsuga sp. eta Picea sp.). Abetwek ta pinuek erretxinῐa dukai 'abetoek [izeiek] eta pinuek erretxina daukate'. |
| abezedaio, abezedaiua |
alfabeto |
abezedaio iz. Alfabetoa. Lana franko maisuek guri abezedaiwa yakusten 'lana franko maisuak guri abezedarioa erakusten'. |
| abiadore, abiadorῐa |
abiadore, pilotu |
abiadore iz. Pilotua, hegazkinlaria. Gerra garaien abiadore izania da 'guerra garaian abiadore izana da'. |
| abil, abila |
abil |
abil adj. Ezta batere abila dantza iten 'ez da batere abila dantza egiten'. ▲ Sin. trebe. |
| abildade, abildadῐa |
trebetasun, abilezia, abilidade |
abildade iz. Abilidadea. Abildade aundia. Abildadῐa duka 'abilezia dauka'. Banuka gaztῐen abildadῐa 'banu gazteen abilidadea'. ▲ Sin. trebetasun; kapazidade. |
| abisatu, abisatzen |
abisatu |
abisatu dia ad. Abisatu geau bier etorriko dala 'abisatu digu bihar etorriko dela'. Aldez aurreti abisatu nezun 'aldez aurretik abisatu nizun'. Kontuz ibiltzeko abisatu dwa 'kontuz ibiltzeko abisatu dit'. Abisatazu 'abisa ezazu'. ▲ Sin. ots ein, gaztiatu, adbertitu. |
| abisatze, abisatzῐa |
abisatze |
abisatze iz. abisatu ad.-aren aditz izena. Aldez aurreti abisatzia ondo jok / jon. 'Aldez aurretik abisatzea ondo zegok / zegon'. |
| abisu, abisua |
abisu |
abisu iz. Artu dot abisua 'hartu dut abisua'. ◆ abisua eman. Biyer lania fateko abisua emaniozu aitai 'bihar lanera joateko abisua emaiozu aitari'. |
| abitu, abitua |
abitu |
abitu iz. Apizan abitwa 'apaizaren abitua'. Promesῐa iten zan, ongitu ondoren abitwa jazteko (ohitura zaharra). Mezia emateko, abitwa jantzi 'meza emateko, abitua jantzi'. |
| abitxigorri, abitxigorria |
basamarrubi |
abitxigorri iz. (Bot.) Basoko marrubia (Fragaria vesca) [Ziordia]. ▲ Sin. basoko ailubi [Urdiain]. Ik. ailubi. |
| abogau, abogaua |
abokatu |
abogau iz. Abokatua. Abogaua hartu ber izan dau 'abokatua hartu behar izan du'. Abogau eskualdunak 'abokatu euskaldunak'. |
| abonatu, abonatzen |
abonatu, ordaindu |
abonatu dau ad. Ordaindu. Abonatu dau etxῐen partῐá 'abonatu du etxearen partea'. ▲ Sin. patu. |
| aborrigarri, aborrigarria |
aspergarri |
aborrigarri (eta aburrigarri) adj. Aspergarria. Au atsaldῐen aborrigarria! 'hau arratsaldearen aspergarria'. Jende aburrigarria. Ik. enplasto. ▲ Sin. aspergarri. ▼ Anton. entretenigarri. |
| aborritu, aborritzen |
aspertu, nazkatu |
aborritu (eta aburritu) da/dau ad. Aspertu, nazkatu. Aborritzen dau bat telebisio txar orrek 'nazkatzen du bat telebista txar horrek'. ▲ Sin. aspertu, lazkatu, nazkatu, okatu. ◆ aborritzekoa izan (> aborritzekwa izan). |
| abortatu, abortatzen |
abortatu |
abortatu dau ad. Ik. umea bota / galdu. |
| aborto, abortua |
abortu |
aborto iz. Abortua. Bi aborto izan zituen 'bi abortu izan zituen'. |
| abrigatu, abrigatzen |
arropa jantzi; tapatu |
abrigatu da/dau ad. Arropa jantzi, edo babesgarri batekin estali edo bildu, beroa emateko. |
| abrigo, abrigua |
beroki |
abrigo iz. Berokia. Abrigo berria yosi dau 'abrigo berria erosi du'. ▲ Sin. gaban. (Alderatu: beroki). |
| absolbitu, absolbitzen |
absolbitu |
absolbitu dau ad. Erl. Libre naiz, pekatu guztiek absolbitu duatzi apizak 'libre naiz, bekatu guztiak absolbitu dizkit apaizak'. Ik. barkatu. |
| absolbizio, absolbiziua |
absoluzio |
|
| absoluzio, absoluziua |
absoluzio |
absoluzio iz. Erl./Zuz. Asolbiziua eske (Ond Bak). Ald. asolbizio. ▲ Sin. barkamen. |
| abstenitu, abstenitzen |
abstenitu |
abstenitu da ad. |
| abuela, abuelῐa (?) |
amona |
abuela (eta abwelῐa) 1 iz. Amona. Ik. amina/amiña (Izag.); amandre. Abwelan'txia fan da 'amonaren etxera joan da'. Oien abwela / abwelῐa ezton onezkwa 'horien amona ez dun onezkoa'. 2 iz. Adin handiko emakumea. ◆ abuela zahar (> abwela zar, abwela xar). Abwela xar-xar bat ematen dau 'amona zahar-zaharra ematen du'. Ik. atso. ▲ Sin. amina, amandre; atso. |
| abuelo |
aitona |
abuelo 1 iz. Aitona. Abwelok pagia eman dwa 'aitonak paga eman dit'. 2 iz. Adineko gizona. ◆ abuelo zahar (> abwelo zar, abwelo xar). Abuelo zar kuadrillia ibiltzen da emendi pasῐen 'aitona zahar kuadrilla ibiltzen da hemendik paseoan'. Ik. atun; attun. |
| aburrigarri, aburrigarria |
aspergarri |
|
| aburritu, aburritzen |
aspertu |
|
| abusatu, abusatzen |
abusatu |
abusatu 1 dau ad. Abusatu da dan baindore gaio hartzῐa '«abusatu» da den baino gehiago hartzea'. 2 dau ad. Txikio ta indar gutxio zukalako abusatu zen 'txikiago eta indar gutxiago zuelako abusatu zuen'. |
| abutarda, abutardῐa* |
basoilo txiki |
abutarda iz. Basoilo txikia. Zool. (Otis tetrax). [Ez da berez basoiloa (abutarda, Otis tarda), basoilo txikia baizik (sisón, Otis tetrax)]. |
| abῐastasun, abῐastasuna |
aberastasun |
|
| abῐats |
aberats |
|
| abῐon, abῐona |
hegazkin |
abῐon iz. Abioia, hegazkina. Abῐonῐen fan da Barzelona 'hegazkinean joan da Bartzelonara'. Gwai abῐona esaten dῐagu, bea leno beti aireplanwa 'orain abioia esaten diogu, baina lehen beti aireplanoa'. ▲ Sin. aireplano. |
| adabaki, adabakia |
adabaki |
adabaki (eta abadeki) iz. Adabakia dῐa belaunan parien 'adabakia darama belaunaren parean'. ▲ Sin. petatxo. Ik. partxe. ◆ adabakia eman. Adabatu, adabakia(k) jarri / josi. Adabakia eman berko dῐat pantalonairi 'adabakia jarri beharko diet prakei'. Emaniozu adabakia 'emaiozu [ipin iezaiozu] adabakia'. Adabakia eman dῐat soinekwai 'adabakia jarri diot soinekoari'. Ik. petatxua bota. |
| adabakia eman |
adabatu, adabakia(k) jarri / josi |
|
| adana |
narras, utzi(a) |
adana adj. Narrasa, utzia. Ori adana, tresondagarrioi! 'Hori adana [narrasa], desondragarri hori!'. Ik. autzi2; jaregin(a) (> jareina, jaraina); tresondagarri. |
| adar, adarra |
adar; 4 adabegi |
adar 1 iz. Animaliarena. Bei ardar-motza 'behi adar-motza'. Adarzutiek 'adarzutiak' [res corniveleta]; adar baldarrak, adar makurrak; adarzabal [corniabierta]. Beiai adarrak moztu 'behiari adarrak moztu'. 2 iz. (Hedaduraz) Kakolan adarrak 'barakuiluaren adarrak', barῐen adarrak 'barearen adarrak'. 3 iz. Zuhaitzaren adarrak. Arbolῐen adarrak 'arbolaren adarrak'. ◆ adar seko. Zuhaitzen adar lehorrak. Adar sekwek biltzen genduzen, sua iteko 'adar lehorrak biltzen genituen, sua egiteko'. Ik. arrama, abar; galar. 4 iz. Adabegia. Zuran adarra 'zuraren adabegia'. Adarrez josita (beteta) do pinu ol oi 'adabegiz beteta dago pinu ohol hori'. 5 iz. Tronpeta-adarra. Adarrezko tronpetῐa. Gio asi zan tronpetῐa, bea leno adarra jotzen zain bandwa emateko 'gero hasi zen tronpeta, baina lehenago adarra jotzen zuten bandoa emateko'. 6 iz. Adarrezko ontzia, adar hustua. Adarrezko potwen gordetzen zan grasῐa. 'adarrezko potoan gordetzen zen grasa' ◆ adarra jo. Burlaz, adarra jo diai 'burlaz, adarra jo diote'. Ik. tentatu; burlatu. 7 iz. Fabrikako adarra. Ordu bitan jo dau fabrikako adarrak 'ordu bietan jo du fabrikako adarrak [sirenak]'. ▲ Sin. sirena. |
| adarbakar, adarbakarra |
adarbakar |
adarbakar adj. Adarbakarreko beia 'adarbakrreko behia'. Ardi adarbakarra. |
| adarbeiko, adarbeikua |
adargabe |
adarbeiko adj. Adargabea. Adarbeiko ardiek 'adargabeko ardiak'. ▼ Anton. adardun. |
| adardun, adarduna |
adardun |
adardun adj. Ardi adarduna. ▼ Anton. adarbeiko. |
| adarkada, adarkadῐa |
adarkada |
adarkada iz. Adarkadῐa eman dῐa zezenak 'adarkada eman dio zezenak'. ▲ Sin. adarkazo. |
| adarkaldi, adarkaldia |
adarkada, adarka aldi |
adarkaldi iz. Adarkada. Animalia adardunek adarka egindako aldia. A ze adarkaldia in dai beiek! 'a zer adarkaldia egin dute behiek'. |
| adarkan |
adarka |
adarka (> adarkan) adb. Beiek adarkan 'behiak adarka [talka egin]. Beiek adarkan daitza 'behiak adarka dabiltza'. ◆ adarka egin (> adarka in). ◆ adarkaldi. |
| adarkatu, adarkatzen |
adarkatu |
adarkatu dau ad. Bein da berriz adarkatu dau 'behin eta berriz adarkatu du'. |
| adarkazo, adarkazua |
adarkada |
adarkazo iz. Adarkada. Eman dῐa adarkazo bat... 'eman dio adarkada bat...' Ik. adarkada. |
| adarmakur, adarmakurra |
adar-apal, txordo, adar-makur |
adarmakur adj. Adar-apala, txordoa. Bei adarmakurra 'behi adar-makurra'. ▲ Sin. adarbaldar. |
| adarmotz, adarmotza |
adarmotz |
adarmotz adj. Puntak moztutako adarduna, adarmotza. |
| adarra jo |
adarra jo |
|
| adartsu, adartsua |
adabegitsu; 2 adartsu |
adartsu (> adarsu) 1 adj. Adabegitsua. ● Esr. zah. Arbola adartsua: gaiztua txikitzeko, bea sugilῐa [sua egiteko ona] 'arbola adabegitsua: gaiztoa txikitzeko, baina su egilea'. 2 adj. Adartsua. Arbola adarsua, arramatsua. ▲ Sin. arramatsu. |
| adartxo, adartxua |
adartxo |
adartxo iz. Bi adartxo dukatzi bildotsak 'bi adartxo dauzka bildotsak'. Adartxuet 'adartxo bat'. |
| adarzabal, adarzabala |
adarzabal |
adarzabal adj. Bei adarzabalak ipukua aundixo ber zen 'behi adarzabalak ipuruko handixeagoa behar zuen' (*). |
| adarzuti, adarzutia |
adarsarde |
adarzuti adj. Adarsardea. Behi adarzutia. |
| adbertitu, adbertitzen |
abertitu |
adbertitu dia/dau ad. Abertitu. Adbertizen duet hola ez ibiltzeko 'abertitzen diat horrela ez ibiltzeko'. Adbertituik hago 'abertiturik hago'. Ald. albertitu. ▲ Sin. abisatu, gaztiatu; naikwa esan. |
| adelantatu |
aurreratu |
adelantatu da/dau ad. Aurreratu. Bideberrien, kontu aundiekin adelantatu ber dau beti 'bideberrian, kontu handiarekin aurreratu behar da beti'. Ik. aurreratu. |
| adelantu |
aurrerapen |
adelantu iz. Aurrerapena. Adelantu haundia. Lan in berrik eztu izanko guai den adelantuekin 'lan egin beharrik ez dugu izango orain dauden aurrerapenekin'. |
| adiazi, adiazitzen |
adierazi |
adierazi (> adiazi) dau ad. Eztia adiazitzen gaizki dailela 'ez dio adierazten gaizki dabilela'. Horri adiazi? Horri ez zaio adiazitzen txarki dailela 'horri adierazi? Horri ez zaio adierazten txarki dabilela' (*). Ik. ariyazi (Iza Alts). |
| adibidez |
adibidez |
adibidez adb. (Hitz berria) Ik. esate baterako; konparazio baterako. |
| adibinadora, adibinadorῐa |
igarle |
adibinadora iz. Igarlea. Jito kastako emakumῐek izaten zian adibinadorak. 'ijito kastako emakumeak izaten ziren igarleak' ▲ Sin. azti. Ik. mago. |
| adibinatu, adibinatzen |
igarri |
adibinatu dau/dia ad. Igarri. Adibinatzak hoi! ▲ Sin. asmatu, iarri. |
| adin, adina |
adin |
adin iz. Adin txarra dukat lana bilatzeko 'adin txarra daukat lana bilatzeko [aurkitzeko]'. ▲ Sin. edade. ◆ adina etorri. Etorri zaigu jubilatzeko adina. ◆ adin bat izan. Adin bat bauka 'adin bat badauka'. Adin batῐa helduzkῐo, osasun kontuek nagusi 'adin batera helduz gero, osasun kontuak nagusi'. ◆ adinekoa izan (> adinekwa izan). Adindua izan. ◆ adin batekoak izan (> adin batekwek izan). Adin berekoa izan. Adin batekuk gaa 'adin berekoak gara' (Iza Alts). ◆ adin ingurukoak izan (> adin ingukwek izan). Uste dot adin ingukwek diala 'uste dut adin ingurukoak direla'. |
| aditzerῐa bota |
aditzera bota |
aditzera bota (> aditzerῐa bota) dau ad. Eztenkada; esaldi mingarria bota; puntada, zirikada. Leno ez zala bátere euskalzalῐa bota dῐa aditzerῐa 'lehen(ago) ez zela batere euskaltzalea bota [eman] dio aditzera'. Ik. puntada. |
| adobatu, adobatzen |
ondu, ontzutu, marinatu |
adobatu dau ad. Ondu, ontzutu. |
| adobo, adobua |
adobo |
adobo iz. Adobwa iteko, almenizῐen txikitzen dῐa babatxuiek 'adoboa egiteko, almaizan txikitzen dira baratxuriak'. Ik. untagarri. |
| adoptatu, adoptatzen |
adoptatu |
adoptatu dau ad. Bi urteko aurra adoptatu dai 'bi urteko haurra adoptatu dute'. Ik. jaso. ▲ Sin. umetako hartu, seme-alabatako hartu. |
| adoratu, adoratzen |
adoratu |
adoratu dῐa/dau ad. Adoratu iten dῐa aizpa zarrenai 'adoratu egiten dio [du] ahizpa zaharrenari [zaharrena]'. |
| adornatu, adornatzen |
adornatu, |
adornatu dau ad. Apaindu, apaingarriz hornitu. Ik. apaindu. |
| adornu, adornua |
adornu, apaingarri |
adornu iz. Apaingarria, apaindura; apaintzeko jartzen edo erabiltzen den gauza. Adornutako dukatzi lenoko gauza zarrak 'adornutarako dauzka lehengoko gauza zaharrak'. |
| adrilu, adrilua |
adreilu |
adrilu (eta ladrilu) iz. Adreilua. Ik. ladrilu. |
| adῐos |
agur!, adio!; 2 adio!, akabo! |
adios 1 interj. Agur, adio. Beste aldi bat arte, adios! 2 interj. Akabo, adio. Adios baswa! 'adio basoa, [edalontzia]'. ▲ Sin. akabo. |
| afai-lege, afai-legῐa |
afari-lege |
|
| afai-modu, afai-modua |
afari-modu |
|
| afai, afaia |
afari |
afari (> afai) iz. Afaia prepatu 'afaria preparatu'. Afaiek ez dwa onik in, gaizki in dwa 'afariak ez dit onik egin, gaizki egin dit'. Ik. merienda-afari (> bendu-afai). Ik. sorgin afari (> sorgin afai). ◆ afari-lege (> afai-lege). Afari arina. Afai legῐa in 'afari legea egin'. Sin. afai-modu. ◆ afaritako (> afaitako). Afaltzeko. Afaitako lekua 'afaritako lekua'. Hartu afaitako lekua 'hartu afaritako lekua'. Zer do afaitako? 'zer dago afaritako? Afaitako eztukat ezere gaio 'afaritako ez daukat ezer ere gehiago' ◆ afaritan (> afaitan) Afaltzen. Afaitan gendela 'afaritan geundela'. ◆ afaritara (> afaitá) adb. Afaltzea 'afaltzera' Afaita fan da 'afaritara joan da'. Ator gwe etxῐá afaitá 'hator gure etxera afaritara'. ◆ sorgin afari (> sorgin afai) iz. Gauerdi inguruan egiten den afaria, bereziki, egun berezietan lagunartean egiten dena. Diote egunῐen iten da sorgin-afaia 'inaute egunean egiten da sorgin-afaria'. |
| afaita |
afaritara |
|
| afaitako, afaitakua (afeitako) |
afaritako |
|
| afaitan |
afaritan |
|
| afalaurre, afalaurria |
afalaurre |
afalaurre iz. Afalaurreti botikῐa hartzen dau 'afalaurretik botika hartzen du'. Afalaurreti ez jateko ezere (eztezere) esaten dῐat beti 'afalaurretik ez jateko ezer ere (ezta ezer ere) esaten diot beti'. |
| afaldu, afaltzen |
afaldu |
afaldu dau ad. Majo afaldu du 'bapo afaldu dugu'. Babatxui zopῐa afaltzeko 'baratxuri zopa afaltzeko'. Sardinakin afaldu du 'sardinak afaldu ditugu'. Afaldu ta oia 'afaldu eta ohera'. Eta geó etxatorrita afaldu berrin lokartu nekatuiken (Iza Alts). ◆ afaltzeko garaia. Gaur ixilik yon da afaltzeko garaien 'gaur isilik egon da afaltzeko garaian'. Ik. afalordu. |
| afalondo, afalondua |
afalondo |
afalondo iz. Afaldu ondoko denbora. Afalondwen kantaitan hasi dῐa 'afalondoan kantatzen hasi dira'. |
| afalordu, afalordua |
afalordu |
afalordu iz. Afalordwako etorko da 'afalordurako etorriko da'. Ik. afaltzeko garai. |
| afan, afana (?) |
afan, grina |
afan iz. Grina. G.g.er. Ik. gogo. |
| afarriero, afarrierua |
ajoarriero |
|
| afiliatu, afiliatzen |
afiliatu |
afiliatu ad. Sindikatuen afilῐatu da 'sindikatoan afiliatu da'. ◆ afiliazi. |
| afizio, afiziua |
zaletasun, afizio |
afizio iz. Zaletasuna. Emen afizio aundia do ziklismwen 'hemen afizio handia dago ziklismora'. Afizio gutxi lanai 'afizio gutxi lanari'. Ik. zaletasun. |
| afizionatu, afizionatua |
zale, afizionatu. 2 amateur |
afizionatu 1 iz. Zalea. Ik. zale. 2 iz./adj. Amateurra. |
| afizionatu, afizionatzen |
zaletu, afizionatu |
afizionatu da ad. Zaletu. |
| afolabaiku, afolabaikua |
axolagabeko |
|
| aforru, aforrua |
forru |
aforru (> afurru) 1 iz. Forrua; forradura. Ik. forru. 2 iz. Irud. (Laino) afurrua 'laino forradura' [hodeiz estalia]. Yauria dekala menditik, afurruaren erditik 'euria dakarrela menditik, afurruaren erditik [forraduraren erditik]'. |
| afurratu, afurratzen |
forratu |
afurratu dau ad. Txaketῐa afurratu dau 'txaketa forratu du'. Ik. forratu. |
| afurru, afurrua |
forru |
|
| agarratu, agarratzen |
heldu; harrapatu; itsatsi |
agarratu 1 dia ad. Heldu. Agarratu dῐa lepoti. Ik. heldu. 2 dau ad. Harrapatu. Ik. harrapatu. 3 dau ad. Itsatsi. Ik. itsasi. |
| agarrau, agarraua |
dantza lotu |
agarrau iz. Dantza lotua. Ik. jota. |
| agertu, agertzen |
agertu |
agertu da ad. Agertu dok mailua? Ama Berjinῐa agertu emen zezaien 'Ama Birjina agertu omen zitzaien'. Zazpiek aldῐa agertuko naiz 'zazpiak aldera agertuko naiz'. Ik. ageri (> agi da). ▼ Anton. desagertu, desaparezitu. |
| agezta, ageztia |
alezta |
agezta iz. Alezta. (Batez ere pl.) ageztak (?). Lihoa jo ondoren geratzen den hondakina, amuko pobrea. Ik. amuko. Ald. arezta (JMS). |
| agi |
ageri, agertu |
ageri (> agi) adj. ◆ ageri izan (> agi izan) da ad. Agertu. Agi emen dῐa patatak 'ageri omen dira patatak. Emen ge gu espea, ta launak eztῐa agi 'hemen gaude gu esperoan, eta lagunak ez dira ageri'. |
| agi izan |
ageri izan, agertu |
|
| agila, agilia |
arrano |
agila iz. Arranoa (Aquila sp. etab.) Agila beltza da erriko eskudwa 'arrano beltza da herriko armarria'. Ik. arrano [sai, putre]. |
| aginaldo, aginaldua |
gabonsari, agilando |
aginaldo iz. Agilandoa, gabonsaria. Fabrikan eman diai aginaldwa 'fabrikan eman diote agilandoa'. |
| agindu, agindua |
agindu (1) |
agindu1 1 iz. Eman dai ubaxak ez arrapatzeko agindua 'eman dute igelak ez harrapatzeko agindua'. ▲ Sin. ordenia (> ordenῐa). ◆ agindutakoa egin, agindutakoa bete (> agindutakwa in, agindutakwa bete). ▲ Sin. obeditu, esandakwa in. 2 iz. Agindutakwa eztau bete 'agindutakoa ez du bete'. ▲ Sin. mandamentu, promesa. |
| agindu, agintzen |
agindu (2) |
agindu2 1 dau ad. Nok agintzen dau etxiontan? 'nork agintzen du etxe honetan?'. Oiek eztai agintzen Eskwalerrien 'horiek ez dute agintzen Euskal Herrian'. Ik. gobernatu. | Ixilik yoteko agindu zwan 'isilik egoteko adindu zidan'. Aitak goiz etortzeko agindu dῐa 'aitak goiz etortzeko agindu dio. 2 dau ad. (Medikuak eriari). ◆ medikuak agindu (> medikuek agindu). Medikuek agindu dwa botikῐau 'medikuak agindu dit botika hau' Ik. errezetatu. 3 dau ad. Hitzeman. Agindu zwaken ekarko zela, esan zwaken ekarko zela. Nei agindu zwan, bea eztau bete 'niri agindu zidan, baina ez du (hitza) bete'. Ik. prometitu, hitza eman. 4 dau ad. Ik. enkargatu. |
| aginduazi, aginduazten |
agintarazi |
aginduazi dau ad. Agintarazi. Agindwazi: bestei esan agintzeko. |
| agindutakua in, agindutakua bete |
agindutakoa egin, agindutakoa bete |
|
| agintai, agintaia |
agintari |
agintari (> agintai) iz. Erriko agintaiek 'herriko agintariak'. Ik. nagosi. |
| agirien |
agerian |
agerian (> agirien) adb. Agirien do patatῐa 'agerian dago patata'. Ik. agirik. |
| agirik |
ageririk |
ageririk (> agirik) adb. Momoxarruek musua agirik 'momoxarroak aurpegia ageririk'. Ipurdia agirik 'ipurdia ageririk'. Ik. agerian (> agirien). ▼ Anton. estalik, estalduik. |
| ago txikiekin esan |
aho txikiarekin esan |
|
| ago-haundi, ago-haundia |
ahohandi |
ahohandi (> ago-aundi) adj. Ik. agozabal. |
| ago, agua |
aho |
aho (> ago) 1 iz. 2 iz. Ebakitzeko tresnarena. Aizkora, kutxiluen... agwa. Ago zorrotza, ago aketsa (Ond Bak). ◆ ahotik kendu (> agoti kendu). ◆ ago-haundi. ◆ ago zakar. ● Aguá bidién eztó sasík (Ond Bak). Aguén hitzík ez (Ond Bak). ◆ agua musti. ◆ agozihar, agoziharra. ◆ ahoa giltzatu (> agwa giltzatu). Ahoa ezin zabaldu (trismo); giharren uzkurtzeagatik, tetanos eritasunak eragiten duena. Ik. tetano. ◆ [hitza] ahotik kendu (> agoti(k) kendu). Esan ber nena agoti kendu duazu guaixe 'esan behar nuena ahotik kendu didazu oraintxe'. ◆ aho zabalka (> agwa zabalkan) adb. Lo gutxi in dau-ta, goiz guztia dia agwa zabalkan, arrantsuketan 'lo gutxi egin du-eta, goiz guztia darama ahoa zabalka, aharrausika'. ▲ Sin. arrantsuketa, arrantsuketan. ◆ ahorik aho (> agoik ago) adb. Ahoz aho. ● Esr. zah. Arrantsuketia agoik ago eta katagorria pagoik pago. ◆ aho txikiarekin esan (> ago txikiekin esan). Konpromisorik gabeko eskaintza egin (?). |
| agoarras, agoarrasa |
agoarras, trementina |
agoarras (eta agwarras) iz. Agoarrasa, trementina. Naio dot urakin nasten dan pinturῐa ta ez agoarrasakin 'nahiago dut urarekin nahasten den pintura eta ez agoarrasarekin'. |
| agobero, agoberua [?] |
ahobero |
ahobero (> agobero) adj. |
| agobizar, agobizarra |
ahobizar, ahoeri |
ahobizar (> agobizar) iz. Ganaduaren ahoko eritasuna, mihian gertatzen den handitu bat ezaugarri duena. |
| agogarbi |
aho-garbi [?], mihi garbiko |
aho-garbi (> agogarbi) adj. Aho garbikoa ▼ Anton. agozikin. |
| agoik ago |
ahorik aho, ahoz aho |
|
| agolba, agolbìa |
ailorbe |
agolba iz. (Bot.) Ailorbea (Trigonella foenum-graecum). Agolbìa beieri ematen zezaien, bea esenῐa izaten zan míno 'ailorbea behiei ematen zitzaien, baina esnea izaten zen minago'. |
| agolbatza, agolbatzia |
ailorbe baratzea |
agolbatza iz. Ailorbe baratzea, ailorbe uzta bildu den eremua. Agolbatzia konponduta, bertan yaiten zan nagua, neguen ganaueri emateko (LM). || Nagua yain ber du agolbatzien (Ond Bak). (Campo en que se ha cosechado alholva). |
| agonio, agoniua |
agonia |
agonio iz. Agonia. Azkenekotan do, agoniuen do. ▲ Sin. hilzori. ◆ agoniua jo. Jo dai agoniua. Ik. hil ezkila. |
| agopien |
ahopean |
ahopean (> agopῐen) adb. Agopien, gaizki esaten ibili 'ahopean, gaizki esaka aritu'. ◆ norbait ahopean ibili [eduki] (> norbait agopien ibili). Hitzez norbaiten kontra gaizki esanez jardun. Oi beti agopein dukai, txarki esaten; gaixuoi 'hori beti ahopean daukate, txarki esaten; gaixo hori'. (LM). |
| agor, agorra |
agor-liho |
agor iz. (Bot.) Agor lihoa, liho mota. Gariek baindo lenxuo yaiten zan agorra 'gariak baino lehentxeago ereiten zen agor-lihoa'. Bagazí agorra yaitῐa 'bagoaz agorra ereitea'. Ik. liho. ● Esr. zah. Andramaria urriko, agorra bi orriko. |
| agotz, agotza |
ahotz, lasto |
ahotz (> agotz) iz. Lastoa [laboreena]. Sartu tu aurtengo agotzak agoztaira 'sartu ditugu aurtengo ahotzak ahoztegira'. Goiko ganbaran, agotzá 'goiko ganbaran, ahotza'. Ik. lasto. |
| agozabal |
ahozabal |
ahozabal (> agozabal) 1 adj. Aho zabala duena. 2 adj. Behar baino gehiago eta zuhurtziarik gabe hitz egiten duena. Oi agozabala; obeto inko like ixilik balo 'hori ahozabala; hobeto egingo luke isilik balego'. Ik. ago-haundi. |
| agozeru, agozerua |
ahosabai |
agozeru iz. Ahosabaia, ahoko barrunbearen goialdea. |
| agozikin, agozikina |
aho-zikin |
aho-zikin (> agozikin) adj. Biraolaria; juramentuka ibiltzen dena; gaizki esaka ari dena. Txarki esaten dailena da agozikina 'txarki esaten dabilena da ahozikina'. ▲ Sin. mihizikin. ▼ Anton. agogarbi. |
| agoztai, agoztaia |
ahoztegi, lastategi |
ahoztegi (> agoztai) iz. Lastategia. Goiko ganbaran do agoztaia 'goiko ganbaran dago ahoztegia'. Ik. lastategi (> lastatei). |
| agua giltzatu |
ahoa giltzatu (trismo; tetanos) |
|
| agua zabalkan |
aho zabalka |
|
| aguantatu, aguantatzen |
aguantatu, jasan |
aguantatu 1 dau ad. Jasan. Pixkat yaten denien, ez'tau iyuerek aguantatzen 'pixka bat edaten duenean, ez du inork aguantatzen'. Ik. jarki. 2 dia ad. Eutsi. Ik. autsi. |
| aguante, aguantia |
jasankortasun |
aguante iz. Jasankortasuna. Agwante aundikwa da 'jasankortasun handikoa da'. |
| aguatxinatu, aguatxinatzen |
[usteldu] |
aguatxinatu da ad. Gehiegizko ur edo euriagatik, fruitu edo elikagaiak hondatu edo laborea usteldu. Patatia aguatxinatu. Ik. usteldu, galdu. |
| aguazil, aguazila |
aguazil, udaltzain |
aguazil iz. Udaltzaina. Aguazilak isuna bota dia 'aguazilak isuna jarri dio'. ▲ Sin. almiente, alminte. |
| agudo |
agudo |
agudo adb. Agudo gek fiestatan 'agudo gaudek festetan'. Etor zaitez agudo! Agudo ibili! Etorri agudo. ▲ Sin. azkar, laister, listo. |
| agujeta(k) |
gihar min, gogordura(k) |
agujeta iz. pl. agujetak. Gihar mina, gogordura(k). Ik. gorbeaturik (> gorbeatwik) / gorbeatuta. |
| agur |
agur |
agur 1 interj. Apizai, pasaeran: Agur Maria! 'apaizari, pasaeran: Agur Maria!' ◆ agur egin (> agur ein / in). Iniozu agur! 'egiozu agur' (umeari aginduz, esate baterako). 2 interj. Akabo. Ik. adios, akabo. 3 iz. Ik. diosela. |
| agurmaria |
agurmaria |
agurmaria 1 iz. Kristau otoitza. Errezatazu hiru abemaria penitenziatako 'erreza itzazu hiru abemaria penitentziatako. 2 interj. Diosala, agurra. Apizai indako dioselia 'apaizari egindako diosala —Agurmaria! —Sortzez garbia [erantzuna]. Besteen etxera sartzerakoan egiten den diosal hitza. Ik. izkon. |
| aguztu, aguztua |
abuztu |
aguztu iz. Abuztua. Ald. abuztu. Aguztuen ez bero ta ez hotz 'abuztuan ez bero eta ez hotz'. ◆ Andramaria Aguztukuek 'Andre Maria abuztukoak'. Andramai Aguztukotan fiestak zelebratzen tu 'Andra Maria Aguztukoetan festak ospatzen ditugu'. ● Esr. zah. Aguztuek neguai fixtu 'abuztuak neguari txistu [deitu]'. |
| ahabi, ahabia |
ahabia |
ahabia (> abi) 1 iz. (Bot.) Fruitu mamitsu beltxaxkak eta jateko onak ematen dituen zuhaixka (Vaccinium myrtillus). Abi gogoti etortzen da Aizkibilen 'ahabia gogotik etortzen da Aizkibilen'. 2 iz. Landare horren fruitua. |
| ahabidi, ahabidia |
ahabidi |
ahabidi (> abidi) iz. Ahabiak dauden tokia. {Abidiya, el arandanero (sic) (Iza Alts)}. |
| ahaide, ahaidia |
ahaide |
ahaide (> aide) iz. Senidiek ta aidiek. Aidiek dukatziei Ameiketan 'ahaideak dauzkate Ameriketan'. Gue aidiek. ◆ ahaide egin (> aide in). ◆ ahaide izan (> aide izan). Aidiek zielako (Ond Bak). ▲ Sin. parentela; alderdiko. |
| ahal |
ahal |
ahal (> al) partik. Oxala. Yauria inko al dau, bestela akabo gue patatak 'euria egingo ahal du, bestela akabo gure patatak. Hilko al daiz! 'hilko ahal haiz'. Ik. ojala. |
| ahal izan |
ahal izan |
ahal izan (> al izan) da/dau ad. (Beste aditz bati ez dagokiola) Al balin badiet inko diet 'ahal baldin badiat egingo diat'. Al izanezkio in ber dau laundu 'ahal izanez gero egin behar da lagundu'. Al dun garaien inko du 'ahal dugun garaian egingo dugu' Al badiet inko diet; ezin balin badiet, or geldituko dok in be 'Ahal badiat egingo diat; ezin baldin badiat, hor geldituko duk egin gabe'. ◆ ahal dala. ◆ ahal dan ...-ena. ◆ ahalik eta... -ena. (?) ◆ ahal dan bekela, ahal dan moduen (> al dan bekela; al dan moduen). Al dan bekela naile 'ahal den bezala nabil'. (baleza eta ahal balike gauza bia dok) [?] LM |
| ahala |
ahala |
ahala (> ala) adb. (Aditz baten era burutuaren eskuinean). Bezain laster. Egurra ekarri ala egurtokien patu dau 'egurra ekarri ahala egurteran paratu du'. Dirua artu ala gastatu iten dau 'dirua hartu ahala gastatu egiten du'. Sartu ala jarri iten zian 'sartu ahala jarri egiten ziren'. Ik. bezain listo. |
| ahalaindu, ahalaintzen |
ahalegindu |
ahalegindu (> alaindu) da ad. Yakusten alaindu nauk 'erakusten ahalegindu nauk'. ▲ Sin. saiatu, esforzatu. |
| ahalein, ahaleina |
ahalegin |
ahalegin (> alein, alain, alaina) iz. Sing. eta pl. Alaina in dau 'ahalegina egin du'. ▲ Sin. saio (saiwá). ◆ ahalegina(k) egin (> aleina(k) in). Alainak / aleinak in diatzit '[laguntzen] ahaleginak egin dizkiot'. Aleina in ondorien, intenziuek balio dau 'ahalegina egin ondoren, intentzioak balio du' (Ond Bak). Ik. egin ahala (> inala). (?). |
| ahaleina(k) in |
ahalegina(k) egin |
|
| ahalik eta [?] |
ahalik (eta)... -en(a) |
ahalik eta [?] (Hitz berria). (LM-k ez dau ezagutzen). Ik. ahal dan ...ena. |
| ahardi, ahardia |
ahardi |
ahardi (> ardi) 1 iz. Zerri emea [?]. 2 adj. Txerri ahardi, urde ahardi, txerrikuma ahardi. Emiek dianak, danak 'emeak direnak, denak'. Txerri batzuk dia ordotsak, bestiek ardiek 'zerri batzuk dira ordotsak, besteak ahardiak'. ▲ Sin. eme. ▼ Anton. ordots, apo. |
| ahariko motza |
ahari, ahariko |
|
| ahariko, aharikua |
ahari |
ahariko (> ariko) iz. Aharia. Axui ariko bat 'axuri ahariko bat'. Arikuei bi begiek atartien 'aharikoari bi begiak atera arte' (Ond Bak). ◆ ahariko kapatua (> ariko kapatua). Ahari zikiratua. ◆ ahariko motza (> ariko motza) iz. Ahariko adar motza (?). |
| ahaztu, ahazten |
ahaztu |
ahaztu (> aztu) da/dau/zaio ad. 1 Zue izena aztu in zaira 'zure izena ahaztu egin zait'. Ezta aztu ber gerran pasatu zana 'ez da ahaztu behar gerran pasatu zena'. Oi, ahazteko hobe 'hori ahazteko hobe'. 2 zaio ad. Eskuaz itz iten ahaztu zaio 'euskaraz hitz egiten ahaztu zaio'. Pausokan ibiltzen aztu zaio 'pausoka ibiltzen ahaztu zaio'. ◆ ahaztuta ibili [eduki] (> aztuta ibili). Aztuta nukan 'ahaztuta neukan'. Etxukak aztuik! Ez zeukak ahazturik'. Nola zaizkizu? Aztuik dukat zu izena 'ze izen duzu? ahazturik daukat zure izena'. Eztuka aztuik 'ez dauka ahazturik'. Kaxeteruek ezteka ahaztuik (Ond Bak). Aztuik nukan. Ahaztuik nengon (Ond Bak). – Aztu zaitez horrekin. Aztu hadi kontu horrekin. Ik. [zerbait] (burutik) joanik eduki (> buruti fan, fanik eduki). ▼ Anton. akordatu, goguen ibili. |
| ahi, ahia |
ahi |
ahi (> ai) iz. Esenia, ina ta azukariekin iten da aia 'esnea, irina eta azukrearekin egiten da ahia'. Gustua jaten genduen aia txikitan 'gustora jaten genuen ahia txikitan'. ▲ Sin. papilla. Ik. ora. |
| ahizpa, ahizpia |
ahizpa |
ahizpa (> aizpa) iz. Gue aman aizpῐa, izko Anjeles 'gure amaren ahizpa, izeko Anjeles'. Ik. arreba; ahizpatako. |
| ahizpatako, ahizpatakua |
ahizpatzako |
ahizpatako (> aizpatako) iz. Ahizpatzakoa. Aizpatako hartzen dana 'ahizpatako hartzen dena'. Aizpatako nukan 'ahaizpatako neukan'. Ospizioti aizpatako ekarri genduen 'umezurztegitik ahizpatzako ekarri genuen'. Ik. anaitako. |
| ahul, ahula |
ahul |
ahul (> aul) adj. Aize aula 'haize ahula'. Argitasun aula 'argitasun ahula'. Langile aula 'langile ahula'. Hoi ahula! 'hori ahula!'. Ik. erkin. Hau yuzkien ahula dukaguna! 'hau eguzkiaren ahula daukaguna!'. ▲ Sin. makal, pattal. ▼ Anton. indartsu, gogor, fuerte, sendo. |
| ahuldade, ahuldadia |
ahuldade |
ahuldade (> auldade) iz. Auldadiekin ezin ezin ibilik no 'ahuldadearekin ezin ibilirik nago'. Ik. ahultasun. |
| ahuldu, ahultzen |
ahuldu |
ahuldu (> auldu) da/dau ad. Auldu djá orren indarrak 'ahuldu dira horren indarrak'. Indarripe ta aulduῐk nó 'indarrik gabe eta ahuldurik nago'. ▲ Sin. makaldu, mengaldu, pattaldu; falsotu. ▼ Anton. indartu, gogortu, sendotu. |
| ahuleia |
ahuleria |
ahuleria (> auleia) iz. Egun guztia jan be; au auleia dukatena! 'egun guztia jan gabe; hau ahuleria daukadana!'. ▲ Sin. ahultasun, ahuldade, bajon. |
| ahultasun, ahultasuna |
ahultasun |
ahultasun (> aultasun) iz. Indar, kemen edo bizkortasun urritasuna. ▲ Sin. ahuldade, ahuleia. Ik. indargale. |
| ahuntz samalda, ahuntz samaldia |
ahuntz talde |
|
| ahuntz talde, ahuntz taldia |
ahuntz talde |
|
| ahuntz, ahuntza |
ahuntz |
ahuntz (> auntz) iz. (Capra aegagrus hircus). Ahuntza ta akerra. Ahuntza jaitxi 'ahuntza jetzi'. Ahuntzan esenia 'ahuntz esnea'. Ahuntzan gaztaia 'ahuntz gazta'. Ahuntz narrua 'ahuntz larrua'. ◆ ahuntz samalda (> auntz samalda). ◆ ahuntz talde (> auntz talde). ● Esr. zah. Ez arditako ta ez auntzetako. 'ez ardita(ra)ko, ez ahuntzeta(ra)ko' Auntzan (gauerdiko) eztula (?). Auntzai burua ikuzi (?). Ik. aker; antxuma. |
| ahuntzai, ahuntzaia |
ahuntzain |
ahuntzain (> auntzai) iz. Ik. altsai. |
| ahuntzetxe, ahuntzetxia |
ahuntzetxe, ahunztegi |
ahuntzetxe (> auntzetxe) iz. Ahunztegia. Errienak izaten dia auntzetxiek, ta bertan auntzak preso sartzen zian 'herriarenak izaten dira ahuntzetxeak eta bertan ahuntzak preso sartzen ziren'. Urriztin dó Urdingo auntzetxe zarra; Astiarreko bidetik faten da auntzetxe berrῐá 'Urriztin dago Urdiaingo ahuntzetxe zaharra; Astigarreko bidetik joaten da ahuntzetxe berrira'. |
| ahuspez |
ahuspez |
ahuspez (> auspez) adb. Ahoz behera. Aztapatu ta auspez bota zan 'oztopatu eta ahuspez erori zen'. Deskansatzeko, auspez 'deskantsatzeko, ahuspez'. Ik. buruz behera (> buz bea); muturrez aurrera (> muturrez aurria). |
| ai |
ai |
ai interj. Mina, ustekabea edo harridura adierazteko erabiltzen den hitza. Ai!, zein polita 'ai!, zeinen polita'. Ik. oi; o. ◆ ai ene interj. Ai. Ai ene! Ai ene bada! |
| ai ene |
ai ene |
|
| ai izan |
ari izan |
ari izan (> ai izan) da ad. Pausokan ikasten ai dok 'pausokan ikasten ari duk'. Emen ai ga 'hemen ari gara'. Gaubez ai da lanien 'gauez ari da lanean'. Pasatzen ai ziela 'pasatzen ari zirela'. |
| aiba |
aiba |
aiba interj. Lgart. 1 Harridura adierazteko. Aiba, nor etor da hemen! 'aiba, nor etorri da hemen'. 2 Ohartarazteko erabiltzen den hitza. Aiba, otso! 'aiba, eutso'. |
| aida |
aida |
aida interj. Idiei eta behiei aurrera egin dezaten esaten zaien hitza. Itaurrekuek behieiri: aida! segi aurria 'itaurrekoak behiei: aida! segi aurrera'. Ik. esti. |
| aideko |
aireko |
aireko (> aideko) iz. Gwaindó aidekwék (airean ibiltzeko ontziak) ikusi bér tu (Ond Bak). ▲ Sin. aireplano, abion. |
| aihena, aihenia |
aihen |
aihen (> aiena, aienῐá) iz. (Bot.) Aihen belarra. Txikitan, fumatzeko, aienak erretzen genduzen (?) 'txikitan, fumatzeko, aihenak erretzen genituen'. Ald. ayan (Ond Bak). |
| ailaera, ailaeria (?) |
ailegaera, helmuga |
ailegaera (> ailaera) iz. Helmuga. Ailaeria dok ailatzia (helmuga) 'ailegaera duk ailegatzea' (LM). Orrek in dau ailaeria, horrek in dau lemizko 'horrek egin du ailegaera, horrek egin du lehenbiziko'. |
| ailatu, ailatzen |
ailegatu |
ailegatu (> ailatu) 1 da ad. Iritsi. Bilbaura ailatzen ganien gosaldu inko du 'Bilbora ailegatzen garenean gosaldu egingo dugu'. Amar eurota ez'ta ailatzen 'hamar eurotara ez da iristen' Yake ailatu dien 'diren' (Ond Bak). 2 da, zaio ad. Egokitu. Loteria ailatu zaio 'loteria egokitu zaio'. Iri ailatzen zain gaur ontziek garbitzia 'hiri dagokin gaur ontziak garbitzea'. Errezkia ailatu 'txanda izan'. ▲ Sin. tokatu. 3 da ad. Azaldu, agertu. Ua're han ailatu behar! 'hura ere han azaldu behar'. ▲ Sin. agertu. ◆ nola ailegatu (> nola ailatu). Nolako egoeran izan, zein egoerara heldu. Batek daki nola ailatu ber gan 'batek daki nola ailegatu [nolako egoeran izan] behar garen'. Yauk eztakik nola ailatu ber daizen 'heuk ez dakik nola ailegatu [zein egoeratan izan] behar haizen'. Ola ailatzῐa're! 'hola [egoera horretara] ailegatzea ere!'. |
| ailubi, ailubia |
mailuki, marrubi |
ailubi Ald. aulubi (Iza Alts), (Ond Bak); euliki [Iturmendi] 1 iz. (Bot.) Mailukia, marrubia; landarea (Fragaria vesca). 2 iz. Landare horren fruitua. ◆ basoko ailubi. Basoko marrubia. || Aulubiyak, las fresas; bi aulobi (Iza Als). Aulubi, fresa (Ond Bak). |
| aina |
adina |
adina (> aina; dina [Altsasu]). 1 Ik aina jan diet 'hik adina jan diat'. Ik. deinbat. 2 (izan aditzarekin) Zu aina banaiz. Aita dina in da semi 'aita adina egin da semea' (Iza Alts). |
| ainaitu |
osatu, erantsi, gehitu [? añaditu] |
ainaitu dau ad. Osatu, erantsi, gehitu. Jana gutxitxo ta zerbaitekin ainaitu 'jana gutxitxo eta zerbaitekin osatu'. Puntua itekuen, puntuek ainaitu 'puntua egiterakoan, puntuak osatu'. [añaditu, gaineratu?] |
| aingera, aingeria |
aingira |
aingera iz. Aingira (Anguilla anguilla). Ibaien, len bazen aingerak 'ibaian, lehen bazeuden aingirak. Ald. angila ◆ angila kaja, angila kajia. |
| aingeru, aingerua |
aingeru |
aingeru 1 iz. Zeruti jaitxitako aingerua 'zerutik jaitsitako aingerua'. 2 iz. Bihotz oneko pertsona. Aingeru bat da. ◆ aingerutxo. Hau aingerutxua! [haur txiki polita]. |
| aingerutxo, aingerutxua |
aingerutxo |
aingerutxo iz. Adkor. Aingeru-ren txikigarria. Hau aingerutxua! [haur txiki polita]. |
| aino, ainua |
aino, zekale-aino |
aino iz. Zekale-ainoa. (Ustilago maydis; Sporisorium reilianum; Puccinia graminis; Claviceps purpurea). Maizak ta gariek-ta, beltz patzen dῐanien ainwa dukai 'artoak eta gariak-eta, beltz paratzen direnean ainoa daukate'. |
| aintzineko |
aitzineko |
aintzineko iz. Aitzinekoa, arbasoa. (pl.) Gure aintzinekuk (Iza Alts). Ik. aurreko; lehenoko (> lenoko). |
| aire, airia |
aire |
aire 1 iz. Atmosferako gas nahastura. Ik. haize. 2 iz. Itxura, antza. Aitan airῐa duka, pauso ta guzti 'aitaren airea dauka, pauso eta guzti'. Oiek airῐek dekatzienak! 'horiek aireak dakartzanak'. 3 iz. Gogoa, irrika. ◆ kanporako airea ibili [eduki] (> kanpwako airῐa ibili). Kanpwako (kanpwa fateko) airῐa duka orrek 'kanporako (kanpora joateko) airea [gogoa] dauka horrek'. ◆ aire! (eta airo) interj. Alde! Aire emendi! 'aire hemendik! Ik. ala; alde2; ospa. || airean (> airῐen) 1 adb. Ernai, urduri. Bildurrak airῐen yon 'beldurrak airean egon'. ◆ (norbait edo norbaitek) airean paratu, dantzan paratu (> airῐen patu; dantzan patu). Bere onetik atera. 2 adb. Azkar, presaka. ◆ airean bidaldu [bidali] (> airien bialdu). Airien bialdu nen 'airean bidali nuen'. 3 adb. (norbait edo norbaitek) ◆ airean ibili (> airien ibili). Mendean ibili. 4 adb. (norbait edo zerbait, norbaitek edo zerbaitek) ◆ airean jaso / eraman (> airien jaso / yan). ◆ aire txarra. Mina, ondoeza. Ik. aideko. |
| aireplano, aireplanua |
aireplano, hegazkin |
aireplano iz. (Zah.) Hegazkina. Abiona ez, aireplanwa esaten zan leno 'abioia ez, aireplanoa esaten zen lehen'. Aireplanuen ibil be no 'aireplanoan ibili gabe nago'. ▲ Sin. abion, aideko. |
| airiatu, airiatzen |
aireztatu, aireberritu |
aireatu* (> airῐatu) da/dau ad. Aireztatu, aireberritu, egurastu. Gelak airῐatu 'gelak aireztatu'. Laiwek zabaldu ber tut, gelak airῐatzeko 'leihoak zabaldu behar ditut, gelak aireberritzeko'. Ik. haizeratu* (> haiziatu); ipertu. |
| airiatze, airiatzia |
aireberritze |
aireatze* (> airῐatze) iz. Aireberritzea. Geli'au airῐatzῐa konbeni da 'gela hau aireatzea [aireberritzea] komeni da'. |
| airo |
aire, alde |
airo interj. Aire!, alde! Ik. aire. Airo emeti! 'aire hemendik!'. ▲ Sin. alde, ospa; fu. |
| airoso |
airos, airoski |
airoso adb. Airoso iten dau dantza 'airoso egiten du dantza'. Ik. bizi, arin. |
| airoso, airosua |
airoso |
airoso 1 adj. Alaia, bizia, dotorea. Airoso samarra zan 'airoso samarra zen'. Ik. alai. ▲ Sin. garboso, -a. 2 adb. Bizi, zalu, arin. Ik. bizi; arin. |
| aita |
aita |
aita iz. [Oharra: ez da aitia* esaten, izen berezitako hartzen da]. Gwe aita 'gure aita'; zen aita 'zuen aita'; oien aita 'horien aita' (pertsona erreferentzia bakarra izanik ere). Aita etor da 'aita etorri da'. Ik. aitama; guraso, bueso. ◆ aitatxo. Aita-ren txikigarria; haurrek (edo haurrekin hitz eginez nagusiek) aitari ematen dioten izena. ◆ aitaren alderdiko (> aitan alderdiko). 1 adj. Aitaldekoa. Aitan familiakwa, aitan alderdikwa 'aitaren familiakoa, aitaren aldekoa'. Aitan alderdikwek gonbiatu tuai 'aitaren aldekoak gonbidatu dituzte'. 2 adj. Aitan antzekwa 'aitaren antzekoa'. Belarriek aitan alderdikwek dukatzi 'belarriak aitaren aldekoak dauzka'. |
| aita santu, aita santua |
aita santu |
aita santu iz. Erromako aita santua. Konparaziotan: Ze uste dik, aita santua dala o? 'zer uste dik, aita santua dela-edo?'. |
| aitagiar, aitagiarra |
aitaginarreba |
aitagiar (> aitaiar) iz. Aitaginarreba (Iza Alts), (Ond Bak). Ik. aitaiar (Urdiain). |
| aitagure, aitaguria |
aitagure |
aitagure iz. Kristau otoitza. Aztu zaira aitagurῐa errezatzen 'ahaztu zait aitagurea errezatzen'. |
| aitaiar, aitaiarra |
aitaginarreba |
aitaiar iz. Aitaginarreba. Ald. aitagiar, aitagiarreba (Iza Alts), (Ond Bak). Ik. amaiar. |
| aitajaun, aitajauna |
aitajaun |
aitajaun 1 iz. Aitona. (Zah.). Olatzagutian, Altsasun eta Bakaikun erabili izan da. Ald. aitajun. Aitajunan aitak (Ond Bak). Aitajauna zan pixkat buruti nastutxu (Iza Alts). Aitájuna? Osába zanen (hika) húra. Berán besótakú. (Iza Alts). 2 iz. Apaizarenganako trataeran erabiltzen den hitza. Aitajauna, apizai 'aitajauna, apaizari' (AG). |
| aitama(k) |
aita-ama |
aitama(k) iz. Aita-ama. pl. aitamak. Ik. guraso, bueso. |
| aitan alderdiko, aitan alderdikua |
aitaldeko |
|
| aitapuntako, aitapuntakua |
aita ponteko, aitabitxi |
aita ponteko (> aitapuntako) iz. Aitabitxia. Pontῐen bataiatzῐa yaten dai aur besotakwa aitapuntakwek ta amapuntakwek 'pontean bataiatzera eramaten dute haur besoetakoa aita pontekoak eta ama pontekoak'. Ik. ama ponteko (> amapuntako); besoetako (> besotako). |
| aitaren |
aitaren |
aitaren iz. Dotrinan ikasi du aitaren iten 'doktrinan ikasi dugu aitaren egiten'. ◆ aitaren batean (> aitaren batῐen) adb. Aitaren batien in dau ohia 'aitaren batean egin du ohea'. Hori nik aitaren batien iten dot 'hori nik aitaren batean egiten dut'. Ik. ri-ra. ◆ aitaren egin (> aitaren in). Gwe izkok aitaren iten zen etxetik atatzen zanien ta autuen sartzen zan aldio 'Gure izekok aitaren egiten zuen etxetik ateratzen zenean eta autoan sartzen zen aldiro'. Oiati jagi, ta tranpati beiratzῐen: aitaren! 'ohetik jaiki, eta tranpatik begiratzean: aitaren!'. |
| aitaren batien |
aitaren batean |
|
| aitaren in |
aitaren egin |
|
| aitarenkan |
aitarenka |
aitarenka (> aitarenkan) adb. Ze pasatu ote da? Danak aitarenkan daitza! 'zer pasatu ote da? Denak aitarenka dabiltza'. |
| aitatu, aitatzen |
aipatu |
aitatu dau ad. Aipatu. Orrek aitatu dau lapurra nor dan 'horrek aipatu du lapurra nor den'. Maiz aitatzen dai erri oi 'maiz aipatzen dute herri hori'. |
| aitatxo |
aitatxo |
aitatxo iz. Adkor. Aita, bereziki haur hizkeran. Aitatxo! jo in dwa nei 'aitatxo! jo egin nau'. Emaniozu aitatxoi 'emaiozu aitatxori'. |
| aitazulo, aitazulua |
aitazulo |
aitazulo adj. Aitazulo, beti aitakin yoten dana 'aitazulo, beti aitarekin egoten dena'. Ik. amazulo. |
| aitu esana |
obeditu, esana egin |
|
| aitu, aitzen |
aditu, entzun |
aditu (> aitu) 1 dau ad. Entzun. Aitu dezu? 'entzun duzu?' Orrek eztau nai aitzeik! 'horrek ez du nahi entzuterik'. Aitu jituk aitzekwek 'entzun ditik entzutekoak'. A nolakek aitu jituk! 'a nolakoak entzun ditik!'. Nok aitu're! 'nork aditu ere! [sinestezina denean]' || Aitu emen zein kukua jotzen 'aditu omen zuten kukua jotzen' (Ond Bak). ◆ aditua izan (> aitua izan). Ezaguna izan. Gwai ezait burwa izenik etortzen, bea aitua zan Altsun 'orain ez zait burura izenik etortzen, baina aditua [ezaguna] zen Altsasun'. ◆ aditu esana (> aitu esana). Obeditu, esana egin. Aitu esana! 'aditu esana! (egin esana!)'. Aitazu esana ta yon txintxo-txintxo 'aditazu esana eta egon txintxo-txintxo'. Aur orrek eztau aitzen esana 'haur horrek ez du aditzen esana' [Ez du obeditzen]. Esan da esan, ta eztin aitzen! 'esan eta esan, eta ez din aditzen [ez din obeditzen]'. ◆ adituta jakin (> aituta jakin). Nola dakizú? —Aitutá dakít (Ond Bak). ◆ tutik ez aditu (> tutik ez aitu). Sorra da, tutik ez tau aitzen 'gorra da, tutik ez du aditzen'. ◆ aditzen danez... (> aitzen danez...). ◆ zer aitu. ▲ Sin. entzun. 2 dau ad. Arreta jarri, jaramon egin. Ez tau aitu nahi, ez tau kasuik in nahi 'ez du aditu nahi, ez du kasurik egin nahi'. Aitzak esana! 'adi ezak esana'. ● Esr. zah. aitu ta sor 'aditu eta gor'. Esan dena aitu ta sor 'esan duena aditu eta gor', ez aditu(arena) egin, entzungor egin. ◆ alkar aditu (> alkar aitu) dau ad. Adostu, ados jarri; elkar hartu; bat etorri. Ezin alkar aitu 'ezin elkar aditu, ezin elkarrekin adostu'. Alkar aitu du nwa fan 'elkar aditu [adostu] dugu nora joan'. Alkar aitu dai lanak nola banatu, ta ondo moldatu dῐa 'elkar aditu dute lanak nola banatu, eta ondo moldatu dira'. | Gwartu naun, bai; oiek biek alkar aitwik jen ne kontra, ta asmo txarrak jukatzinai ‘ohartu naun, bai; horiek biak elkar aditurik zauden nire kontra, eta asmo txarrak zauzkaten'. ◆ usaia aitu dau ad. Usaina aditu, usaindu. Erre usaia aitzen dot emen 'erre usaina aditzen dut hemen'. |
| aitua izan |
aditua izan*, ezaguna izan |
|
| aitxur, aitxurra |
aitzur |
aitzur (> aitxur, atxur), iz. Ald. atxur (Ond Bak). Aitxurran girtena 'aitzurraren kirtena'. Aitxurran burua 'aitzur begi'. Girtena ata zaira aitxurran buruti 'kirtena atera zait aitzur begitik'. Munua hausteko aitxurra 'muinoa hausteko aitzurra'. Lurra iteko aitxurra 'lurra egiteko aitzurra'. Aitxur txikia 'aitzur txikia'. Bi hortzeko aitxurra 'horzbiko aitzurra'. Ik. bihortzeko. Jorrako aitxurra 'jorrako aitzurra'. Ik. jorrai. ◆ aitzurrean (> aitxurrῐen) adb. Jorran naile, aitxurrῐen 'jorran nabil, aitzurrean'. Ik. aitxurketan. ◆ lurra egiteko aitxur (> lurra iteko aitxur). Aitzur luzea, hondeaitzurra. |
| aitxurkada, aitxurkadia |
aitzurkada |
aitzurkada (> aitxurkada) iz. Aitxurkadia da horrenbesteko lurra hartzia aitxurrakin; aitxurkazua da aitxur golpia. ▲ Sin. aitxurkazo. |
| aitxurkazo, aitxurkazua |
aitzurkada |
aitxurkazo iz. Aitzurkada. Aitxurrakin jotako golpia da aitxurkazua 'aitzurrarekin jotako golpea da aitxurkazua'. Balaki kontatzen lurrak zenbat aitxurkazo eman tun 'baleki kontatzen lurrak zenbat aitzurkada eman ditugun'. Ik. aitzurkada (> aitxurkada). |
| aitxurketan |
aitzurketan |
aitzurketan (> aitxurketan) adb. Aitzurrean. Fuerte zaitzai aitxurketan 'fuerte zabiltzate aitzurketan' (nekazarien arteko diosala). Ik. aitzurrean (> aitxurrῐen). |
| aitxurrien |
aitzurrean |
|
| aitzaki (a?) |
aitzakia |
aitzakia (-a) ? (> aitzaki) iz. ▲ Sin. pretesto, eskusa. |
| aitze, aitzia |
aditze |
aditze (> aitze) iz. ◆ aditze-gaiztotako (> aitze-gaiztotako, aitze-gaiztotakwa) Aditze gaiztokoa, aditu nahi ez duena. |
| aiuntamentu, aiuntamentua (1) |
udal, aiuntamentu |
aiuntamentu iz. Udala. Aiuntamentubák, gizékuei, guzíeirí, sokán deen guzieirí purú máten daue 'aiuntamentuak, gizakiei, guziei, sokan dauden guziei (zigarro) purua ematen die' (Iza Alts). ◆ aiuntamentuko iz. Udalbatzakoa, udalkideak. (pl.) aiuntamentukwek. Aiuntamentuko dó 'aiuntamentuko dago [zinegotzia da]'. Ik. herrientxe; auzo; herriko etxe. |
| aiuntamentu, aiuntamentua (2) |
udalbatza. 2 udaletxe |
aiuntamentu 1 iz. Udalbatza (Iza Alts). 2 iz. Udaletxea. Ik. herrientxe; herriko etxe [Altsasu]. |
| aiuntamentuko, aiuntamentukua |
zinegotzi |
|
| aixa |
aisa, aise |
aisa (> aixa) adb. ◆ aisa egin (> aixa in). (?) 2 [dudarik gabe, ziur]? ◆ bai aisa! (> bai aixa). Ald. aixe. ▲ Sin. erraz. ▼ Anton. zail. [aise eta aisa, bi formak onartzen dira]. |
| aixe |
aise |
aise (> aise) adb. Ik. aisa (> aixa). ▼ Anton. zail. |
| aixkiatu, aixkiatzen |
adiskidetu |
adiskidetu (> aixkiatu) da ad. Aixkiatu dia 'adiskidetu dira'. Leno nazikusi zen ta guai aixkiatu dia 'lehen elkar ezinikusi zeuden eta orain adiskidetu dira'. ▲ Sin. bakiek in. ▼ Anton. hasarratu. ◆ adiskideturik (> aixkiatuik) adb. Aixkiatuik ge 'adiskideturik gaude'. |
| aixkiatuik |
adiskideturik |
|
| aixkiatzaile, aixkiatzailia |
adiskidetzaile |
adiskidetzaile (> aixkῐatzaile) adj./iz. Haserreturik daudenak adiskidetzen dituena. |
| aixkide haundi, aixkide haundia |
adiskide handi |
|
| aixkide, aixkidia |
adiskide |
adiskide (> aixkide) iz. Ald. aixkire (Iza Alts). Ne aixkidia dok 'nere adiskidea duk'. ▲ Sin. laun. ▼ Anton. etsai, enemigo. ◆ adiskide handi (> aixkide aundi). Adiskide mina. Parentelakwek ez, aixkide aundiek dῐa, alkarrekin ondo unitzen dῐa 'senideak ez, adiskideak dira, elkarrekin ondo konpontzen dira'. ◆ adiskide egin (> aixkide in). |
| aizkolai, aizkolaia |
aizkolari |
aizkolari (> aizkolai) iz. Aizkolaia da, aizkora apustuen trebῐa 'aizkolaria da, aizkora apustuan trebea. |
| aizkora itaile, aizkora itailia |
aizkora egitaile, aizkoragile |
|
| aizkora, aizkoria |
aizkora |
aizkora iz. Aizkora txikia, aizkora haundia. Ald. aizkoa. ◆ aizkora apustu. Domekan, aizkora apustua do herriko plazan 'domekan, aizkora apustua dago herriko plazan'. ◆ aizkora burua (> aizkora bua, aizkoa bua). ◆ aizkora girten. Aizkora kirtena. ◆ aizkora golpe. Aizkora kolpea. ◆ aizkoran ibili / egin (> aizkoran ibili / in). Aizkora otsa bajok, aizkoran jailek 'aizkora hotsa baldin bazegok, aizkoran zabilek'. ◆ aizkora egitaile (> aizkora itaile). Aizkoragilea. |
| aizkorakada, aizkorakadia |
aizkorakada |
aizkorakada iz. ▲ Sin. aizkorakazo. |
| aizkorakazo, aizkorakazua |
aizkorakada |
aizkorakazo iz. Ik. aizkorakada. |
| aja |
edan, mozkortu |
aja iz. Lgart. Edan, edanean pasatu, mozkortu. ◆ aja egin (> aja in). ▲ Sin. mozkortu. |
| aje, ajia |
aje |
aje iz. 1 Ondoeza. Ik. ondoez. 2 Akatsa. Palangana bat ezen ajeῐpe, medikuendako 'palangana bat ezein ajerik gabe, medikuarendako'. 3 Biharamuna. Astelehen goizeko ajia. [?] Ik. astelehena ibili (> astelena ibili). Astelehena eduki. |
| ajetu, ajetzen |
ajeatu |
ajeatu (> ajetu) da ad. Ajetuῐk do: eztola ongi 'ajeaturik dago, ez dagoela ondo' (Ond Bak). Ajetuῐk do, jibatuῐk 'ajeaturik dago, izorraturik'. ▲ Sin. izurratu, jibatu. |
| ajil, ajila |
arin, bizkor, zalu |
ajil adj. Arina, bizkorra, zalua. Ik. arin; bizkor (> pixkor). ▼ Anton. motel, nagi. |
| ajilidade, ajilidadia |
zalutasun, bizkortasun |
ajilidade iz. Zalutasuna, bizkortasuna. Ik. belaun arin; korrea. ◆ ajilidadea ibili (> ajilidadῐa ibili). Ik. korrea ibili. |
| ajola |
axola |
ajola. Axola. Altsasun ajola eta afola (Iza Alts). 1 iz. Ardura. Eztuka ajola asko senidieindako 'ez dauka axola asko senideendako'. 2 zaio ad. Zuri ze ajola zaizu! ▲ Sin. inporta. |
| ajolabaiko, ajolabaikua |
axolagabe, ajolagabeko |
|
| ajolabeiko, ajolabeikua |
axolagabe |
ajolabeiko adj. Axolagabea. || Kristau oi afolabaiku a 'kristau [pertsona] hori axolagabea da' (Iza Alts). Ald. ajolabaiko, afolabaiku (Iza Alts). ▲ Sin. inportabeiko. |
| ajuarriero |
ajoarriero |
ajoarriero (> ajuarriero, afarriero) iz. |
| akabatu, akabatzen |
akabatu |
akabatu 1 da/dau ad. Bukatu. Ondo gek hil hau akabatu artien. || Akabatu bitartien (Ond Bak). Akabau da jende umanua, da heldu da perrua. ▲ Sin. bukatu, despeitu. 2 dau ad. Indarkeriaz hil, bereziki piztia bat. Eman jiatzik akabatu artien. ▲ Sin. hil, garbitu, eliminatu, likidatu. |
| akabazi, akabazten |
akabarazi |
akabarazi (> akabazi) dau ad. Akabatu arazi, akabatzera behartu. |
| akabera, akaberia |
akabera |
akabera iz. Akaberia ta fina. ▲ Sin. despaera, bukaera, fina. ◆ akaberan. |
| akabo, akabos, akabosela |
akabo |
akabo interj. Ald. akabos, akabosela. ▲ Sin. adios. Ik. fuera. |
| akaso |
akaso |
akaso adb. Alkarrekin mendjá fatῐa nahi dezu? Egualdi ona iten badau akaso fanko naiz 'elkarrekin mendira jotea nahi duzu? Eguraldi ona egiten badu akaso joango naiz' ▲ Sin. berba, hobenien, igual, igualien. |
| aker usai, aker usaia |
aker usain |
|
| aker, akerra |
aker |
aker iz. 1 Ahuntzaren arra. ◆ aker usai. Aker usaina; usain txarra. Au aker usaia! 'hau aker usaina'. 2 iz. Mokorra, ildokia. Gurdiaren zurezko pieza [tarugo] (Ond Bak). |
| akestu, akesten |
kamustu, [akastu, markestu] |
akestu da/dau ad. Kamustu. Zorroztasuna galdu. Akestuik dukatzit etxeko kutxilo danak 'kamusturik dauzkat etxeko laban denak'. || Akestu in da 'kamustu egin da' (Iza Alts). ▼ Anton. zorroztu. |
| akets, aketsa |
akets, kamuts, [akats, markets] |
akets 1 adj. Kamutsa. Zorroztasunik ez duena. Ago aketsa 'aho aketsa'. ▼ Anton. zorrotz. 2 iz. Akats, koska [muesca] (Iza Alts). |
| aklaratu, aklaratzen |
1 argitu, azaldu. 2 urberritu, uretan pasatu |
aklaratu 1 da/dau ad. Argitu, azaldu. Ik. argitu. 2 dau ad. Urberritu, uretan pasatu. Burua garbitu ta aklaratu. Arropia garbitu ta aklaratu. Ureti pasatu; ur garbiti pasatu 'uretan pasatu, ur gabitan pasatu'. |
| akokinatu, akokinatzen |
1 kikildu. 2 kikilarazi |
akokinatu da/dau ad. 1 Kikildu. 2 dau ad. Kikildu arazi. |
| akonplejatu, akonplejatzen |
konplexua sortu / konplexua sorrarazi |
akonplejatu da/dau. Konplexua sortu; konplexua sorrarazi. ¬ |
| akonsejatu, akonsejatzen |
aholkatu, kontseilatu |
akonsejatu 1 dau/dia 'du/dio' ad. Aholkatu, kontseilatu. Harek akonsejatzen zen 'hark aholkatzen zuen'. Jestoien ondo akonsejatuko dezai 'gestorian ondo aholkatuko dizute'. Ik. konsejua eman. 2 dau/dia 'du/dio' ad. Gomendatu, aholkatu. Ez dezut akonsejatzen 'ez dizut gomendatzen'. ▲ Sin. rekomendatu. |
| akordatu, akordatzen |
akordatu (gogoratu, oroitu; 2 hitzartu) |
akordatu 1 da ad. Gogoratu, oroitu. (Zerekin / norekin akordatu). Akordatzen daiz orrekin? 'akordatzen haiz horrekin?'. Ba!, akortatzῐa aztu! 'ba!, akordatzea ahaztu!'. Haua danakin akordatzen da, haua gauza guziekin akordatzen da. Eskerrak akordatu naizela. E'nauk akordatzen ezerkin-e 'ez nauk akordatzen ezerrekin ere'. Akordatu adi ze pasatu zezaion 'gogora hadi zer pasatu zitzaion'. Ik. gogoan ibili [eduki] (> goguen ibili); bistan ibili. ▼ Anton. ahaztu. 2 da/dau ad. Hitzartu, zerbait egiteko ados jarri. Bakoitzak be etxe parῐa garbitzῐa akordatu daῐ 'bakoitzak bere etxe parea [ingurua] garbitzea akordatu dute'. Ik. akuerdoa egin (> akwerdwa in). |
| akordatuazi |
akordarazi, gogorarazi |
akordatuarazi (> akordatuazi) dau ad. Akordarazi, gogorarazi; akordatzera behartu. |
| akordion, akordiona |
akordeoi |
akordion iz. Akordeoia. Ald. kordion, kordiona. |
| akordionista, akordionistia |
akordeoilari |
akordeonista (> akordionista; eta kordionista) iz. Akordeoilaria. |
| akotatu, akotatzen |
barrutia hesitu |
akotatu dau ad. Barrutia hesitu. Ik. hesitu; itxi. |
| akotau, akotaua |
barruti hesitu |
akotadu* (> akotau) iz. Barruti hesitua. Ik. hespil. |
| akuerdo, akuerdua |
akordio |
akuerdo iz. Akordioa, hitzarmena. ◆ akuerdo batera heldu (> akuerdo batῐa eldu). Ik. arreglu, konformidade. ◆ akuerdoa egin (> akwerdwa in) dau ad. Akordioa egin. Ik. akordatu. |
| akulu, akulua |
akuilu, akuilu-ezten |
akulu iz. Akuilua; akuilu eztena. Akulua, pertika puntan 'akuilua, pertika puntan'. Akulua ber dau horrek mogitzeko 'akuilua behar du horrek mugitzeko'. Ik. pertika1. |
| akura |
hura |
akura izord. Hura (Ond Bak). Akura hainbatekua bada guria 'hura hainbatekoa bada gurea'. Gazte asko hil zan akura 'oso gazte hil zen hura'. Ik. hura (> ua, aua). |
| al |
al |
al partik. San Pedro garagarrilekuek berotuko al gaitu 'San Pedro garagarrilekoak berotuko al gaitu'. Geldituko al da. Emanko al gairubei 'emango al digute' (Ond Bak). Emanko al geauei 'emango al digute' (Urdiain). |
| ala |
ala, tira, aire |
ala 1 interj. Norbait mugitzera edo zerbait egitera bultzatzeko; deitzeko. Ik. aire; alde; ospa; tira. Ala hemetik 'alde hemendik'. Ala, ospa ortik 'alde, ospa hortik'. Ala, mogitu danok! 'tira, mugitu denok!'. 2 interj. Hara!; zerbait ikusteak edo gertatzeak eragiten duen harridura adierazteko hitza. Ala!, nok ekar tu pastelak? 'hara!, nork ekarri ditu pastelak?'. |
| alaba, alabia |
alaba |
alaba iz. Alabia etor da, alabak etor dia 'alaba etorri da, alabak etorri dira'. Alabi'au 'alaba hau'. Bi alaba (Ond Bak). Ald. alabi (Iza Alts). ◆ ama-alaba(k). ◆ aita-alaba(k). ◆ seme-alaba(k) pl. Semea eta alaba; semeak eta alabak. Ik. seme. |
| alabazaldeko, alabazaldekua |
[ezkontza lagun, lekuko] |
alabazaldeko iz. Alabazaldekuék, ezkontzeko lagunak, elizan (Ond Bak). [andragaien alderdikuek, senargaien alderdikuek. Urd.]? *(LM: bereizi 'alderdikuek' eta 'aldekuek'. Aldekuek dia etxien ondokuek.) |
| alai, alaia |
alai |
alai adj. Bai emakume alaia! ▲ Sin. alegre, alegere. |
| alain, alaina |
ahalegin |
|
| alaina(k) in |
ahalegina(k) egin |
|
| alaindu, alaintzen |
ahalegindu |
|
| alaitasun, alaitasuna |
alaitasun |
alaitasun iz. Udaberriek ekar dau gozotasuna ta alaitasuna 'udaberriak ekarri du gozotasuna eta alaitasuna'. ▲ Sin. poztasun, alegranzia. ▼ Anton. tristetasun, tristura. |
| alaitu, alaitzen |
alaitu |
alaitu da/dau ad. Ardwek, piztu ta alaitu 'ardoak, piztu eta alaitu'. Ik. poztu, animatu. |
| alaja, alajia |
1 alaja, ale ederra. 2 bitxi |
alaja 1 iz. Alaja, ale ederra. A ze prendῐa! Alaja ederra izan da oi gaztetan 'A zer prenda! Alaja ederra izan da hori gaztetan'. ▲ Sin. satelite, prenda. 2 iz. Bitxia, joia. Kollarrak, yaztunak, zinzirrinak... hoiek dῐa alajak 'lepokoak, eraztunak, belarritakoak... horiek dira bitxiak'. ▲ Sin. joia, pitxi. |
| alanbre txoi, alanbre txoia |
kalandra |
alanbre txori (> alanbre txoi) iz. Kalandra (Melanocoripha calandra). |
| alanbre-hesi, alanbre-hesia |
alanbre-hesi |
|
| alanbre, alanbria |
alanbre, burdin hari |
alanbre iz. Burdin haria. Alanbre sarῐa 'alanbre sarea'. ◆ alanbre-hesi (> alanbre-esi). Alanbre-esiekin itxi dai sorwa 'alanbre-hesiarekin itxi dute soroa'. Alanbre-esiekin itxi dai akotaua 'alanbre-hesiarekin itxi dute barrutia'. |
| alargun, alarguna |
alargun |
alargun adj./iz. Bost seme-alabakin gelditu zan alargun 'bost seme-alabekin gelditu zen alargun'. Alargun pensiua kobratzen dau 'alargun pentsioa kobratzen du'. |
| alargundu, alarguntzen |
alargundu |
alargundu da ad. Gazte zala alargundu zan 'gazte zela alargundu zen'. |
| alarma, alarmia |
alarma |
alarma iz. Kanteran tirua bota aurreti, alarmia jotzen dai 'harrobian tiroa bota aurretik [leherketa aurretik], alarma jotzen dute. |
| alarmatu, alarmatzen |
larritu |
alarmatu da ad. Aztoratu. Ik. larritu, apuatu. |
| alba, albia |
alba |
alba iz. Apaizak meza emateko janzten duen jantzi zuri luzea. |
| albajaiketan |
albetan, arnasestuka |
albajaiketan adb. Albetan, arnasestuka. Albajaiketan doó (Iza Alts). ▲ Sin. arnasestukan. |
| albarda, albardia |
arbalda, basta |
albarda iz. Zah. g.er. Arbalda, basta. Albardia, astwai patzen zezaion kargῐa yateko 'arbalda, astoari paratzen zitzaion karga eramateko'. Ik. asturka. |
| albardatu, albardatzen |
arrautza-irinetan pasatu |
albardatu dau ad. Arrautza-irinetan pasatu. Ik. rebozatu. |
| albarrikatu, albarrikatzen / elbarrikatu |
abaildu, elbarrikatu [OEH] |
albarrikatu da/dau ad. Abaildu. Ik. elbarrikatu. |
| albertxiku, albertxikua |
albertxiko, abrikot, muxurka |
albertxiko (> albertxiku, alpertxiku) iz. Abrikota. Bérde dé; ez tuai jaso be garaien albertxiku'ok 'berde daude; ez dituzte jaso bere garaian albertxiko hauek'. |
| albitai, albitaia |
albaitari |
albaitari (> albitai, albitei) iz. |
| alboka, albokia |
alboroke, oturuntza |
alboka iz. Alborokea; zerbait ospatzeko egiten den otordua. Yuntzi ondorien albokῐa iten zan 'eultzi ondoren alborokea egiten zen'. Etxῐa iteti despeitu ta albokῐa inen dai 'etxea egitetik despeditu eta alborokea eginen dute'. Lan bat iteti despeitu ta ondorῐen albokῐa iten da 'lan bat egitetik bukatu eta ondoren alborokea egiten da'. Ik. txanparrada. |
| albondiga, albondigia / almondiga |
haragi bola |
albondiga / almondiga iz. (Batez ere pl.) Haragi bola. Albondigak gogaltsuo atatzen dῐa gilikiai txerrikia nastuta 'albondigak [haragi bolak] gogaltsuago [gustagarriago] ateratzen dira gehelikiari txerrikia nahastuta'. |
| albun, albuna |
album |
albun iz. Albuma; kromoak bildumatzeko edo oroigarriak gordetzeko liburua. Kromo bakar bat falta (ze)zaion albuna iteko 'kromo bakar bat falta zitzaion albuma egiteko'. |
| aldain |
alde egin |
|
| aldakaitz, aldakaitza |
aldakaitz |
aldakaitz iz. (Bot.) Adar xurgatzailea; landare baten adar nagusietan, enborrean edo sustraietan sortzen den kimu berria, izerdia xurgatzen diona. Ik. kima. |
| aldaketa, aldaketia |
aldaketa |
aldaketa iz. Aldaketῐa duka denborῐek 'aldaketa dauka eguraldiak'. ▲ Sin. kanbio, mudanza, trasformazio. |
| aldakor, aldakorra |
aldakor |
aldakor adj. Listo aldatzen dana, aldakorra 'azkar aldatzen dena, aldakorra'. Persona aldakorra 'pertsona aldakorra'. |
| aldamain |
aldamen |
aldamen (> aldamain) iz. Ne aldamainien jarri zan 'nere aldamenean jarri zen'. Gue aldamain bizi'a 'gure aldamen bizi da'. ◆ aldameneko (> aldamaineko) 1 adj. Aldameineko erria da Iturmendi 'aldameneko herria da Iturmendi. 2 iz. Aldamainekwek artu dwa ogia 'aldamenekoak hardu dit ogia'. Aldamainekuek ondo bizi dῐa 'aldamenekoak ondo bizi dira'. |
| aldamaineko, aldamainekua |
aldameneko |
|
| aldamaio, aldamaiua |
aldamio |
aldamaio iz. Aldamioa. Aldamaioti bota ta mina artu dau 'aldamiotik bota [erori] eta min hartu du'. |
| aldamen, aldamena |
aldamen |
aldamen 1 iz. Ne aldamenῐen jarri zan 'nire aldamenean jarri zen'. Ik. aldamain; aldera (> aldea). 2 adb. Aldamenean, ondoan, auzoan. Oiekin aldamen bizi gindan 'horiekin aldamen bizi ginen'. 3 iz. Gurdiaren parte diren alboko piezak [varal] (Ond). |
| aldameneko |
aldameneko |
aldameneko iz. Aldamenekuek 'aldamenean bizi direnak': etxia ikutzen donien 'etxea ukitzen dagoenean' (Ond Bak). Ik. aldamaineko (Urdiain). Ik. aldeko. |
| aldapa, aldapia |
aldapa |
aldapa (eta aldapí [Altsasu]) iz. ▼ Anton. zelai. ◆ aldapa gora, aldapa behera (> aldapa bera). ◆ aldapan egon (> aldapan yon). Sorua aldapan do 'soroa aldapan dago'. ◆ aldapa zorrotz(a). ● Esr. zah. Aldapa baiko / beiko zelairik eztó 'aldapa gabeko zelairik ez dago'. |
| aldapatsu, aldapatsua |
aldapatsu |
aldapatsu adj. Iturmendiko portuko bidῐa aldapatsua da 'Iturmendiko mendateko bidea aldapatsua da'. |
| aldapatxo, aldapatxua |
aldapatxo |
aldapatxo iz. Hor aurrien bado aldapatxuet 'hor aurrean badago aldapatxo bat'. |
| aldara, aldaria |
aldare |
aldara iz. Aldarea. Elizako aldarῐa 'elizako aldarea'. ◆ aldara nagusi. Apizak aldara nagusien ematen dau mezia 'apaizak aldare nagusian ematen du meza'. |
| aldarrai, aldarraia |
alderrai |
aldarrai adj. Alderraia. |
| aldarramaikan |
aldaroka, balantzaka |
aldarramaikan adb. Alderrai ibili, aldaroka, balantzaka. Aldarramaikan ata da tabernati 'aldaroka atera da tabernatik'. ◆ aldarramaikan ibili. Ik. aldarrai; baldarrakan. |
| aldatu, aldatzen |
aldatu |
aldatu 1 dau ad. Izena aldatu dau 'izena aldatu du'. 2 da/dau ad. Arropia/arropak aldatu 'arropa(k) aldatu'. Aldatu daiz? 'aldatu haiz? (arropaz)'. Atorria aldatu 'atorra aldatu'. 3 da/dau ad. (Hedaduraz). Oia aldatu: oiako izarak aldatu 'ohea aldatu: oheko izarak aldatu'. 4 dau ad. Desberdin bilakarazi. Etxurῐa aldatu dau 'itxura aldatu du'. 5 da ad. Desberdin bilakatu, aldakuntza bat jasan. Arrezkioz gauzak asko aldatu dῐa hemen 'harrezkero gauzak asko aldatu dira hemen'. Ostwai kolorῐa aldatu zaio 'hostoari [hostotza] kolorea aldatu zaio'. Ik. kanbiatu. 6 da/dau ad. Aizῐa aldatu da 'haizea aldatu da'. [?] ◆ (nunbaiteti) aldatu 'nonbaitetik aldatu'. Etxeti aldatu 'etxetik aldatu, etxez aldatu'. |
| aldatuazi |
aldarazi |
aldatuazi dau ad. Aldarazi, aldatzera behartu. Autua lekuti aldatuazi duai 'autoa lekutik aldarazi didate'. |
| aldatze, aldatzia |
aldatze |
aldatze iz. aldatu aditzari dagokion ekintza. Komeni zaigu lekuz aldatzia 'komeni zaigu lekuz aldatzea'. |
| alde (zerbeiten alde) |
-en aldera |
alde (zerbaiten alde)(> zerbeiten alde) postpos. Zerbaitenen aldera, zerbaiten truke edo ordainez. Kaso in alde, etxῐa autzi dia 'kasu egin [zaindu] alde, etxea utzi dio'. Ik. truk. |
| alde batia |
alde batera / alde batetik / bestalde |
|
| alde batia autzi |
alde batera utzi |
|
| alde hemendik! |
alde hemendik! |
|
| alde in |
alde egin |
|
| alde inazi |
alde eginarazi, aldenarazi |
|
| alde, aldia (1) |
alde (1) |
alde1 iz. Gauza biren arteko desberdintasuna. Alde aundia do bateti bestῐá 'alde handia dago batetik bestera'. ▲ Sin. diferenzia (> difenzia). ◆ aldea egon (> aldῐa yon). Igualeko aldia do, alde ederra do bateti bestῐa 'igualeko aldea dago, alde ederra dago batetik bestera'. ◆ alde ederra, alde ona: diferentzia. Alde ederra ata dia 'alde ederra arera dio' (diferentzia, abantaila atera).◆ (norbaiten, zerbaiten) aldean (> -en aldῐen). Ne aldῐen igwaleko indarrak dukatzi orrek 'nere aldean igualeko indarrak dauzka horrek'. Atzo aldῐen igwaleko majo bazkaldu du gaur 'atzo aldean igualeko majo bazkaldu dugu gaur'. Orren aldῐen, igualekua dok bestῐoi 'horren aldean, igoalekoa duk beste hori'. Ik. parean (> parῐen). ◆ aldea atera (> aldῐa ata). Abantaila atera. Aldῐa ata jiak korrikan, difenzia ata jiak korrikan 'aldea atera ziok korrika, diferentzia atera ziok korrika'. Alde ederra ata jiak 'alde ederra atera ziok'. Bost minutuko aldῐa ata dῐa korrikan 'bost minutuko aldea atera dio korrika'. ▲ Sin. bentaja. |
| alde, aldia (2) |
alde (2) |
alde2 1 iz. Gauza edo puntu bati buruz, haren ingurua. || Alde batea faten zan irina, beste alde batea otasia... Eta ekartzen zian hiru alde apartatuta (Ond Bak). 2 iz. Alderdia, ingurua. Maizalde; garialde [labore motagatik, dermioaren banaketa]. Herriko aldeak: Plazalde: plaza aldῐa; Bentalde: benta aldῐa 'benta aldea'. Ik. alderdi; inguru. || Ezker aldῐa 'ezker aldea'. Eskubi aldῐa 'eskubi aldea'. Ik. esku. ◆ alde batera (> alde batῐa). Alde batetik. Alde batῐa, obeto da ola 'alde batetik, hobeto da horrela'.◆ alde batera..., eta beste aldera... (> alde batea..., ta beste aldia...). ◆ alde batetik..., eta bestaldetik... ◆ alde batera utzi (> alde batῐa autzi). Abandonatu. ◆ alde! interj. Alde hemendi! Alde horti! Alde ne ondoti! ◆ alde hemendi! interj. Alde emendi, enplastw'oi! 'alde hemendik, enplastu hori!' ▲ Sin. ospa hemendi!, arrea hemendi! ◆ alde egin (> alde in, aldein, aldain) 1 dau ad. Korrikan ta prisakan, alde in dau etxeti 'korrika eta presaka, alde egin du etxetik'. Ik. eskapo egin (> eskapo in); ihes egin (> iesi in). 2 interj. Norbaiti nonbaitetik alde egin dezan agintzeko erabiltzen den hitza. Aldeintzak ne ondotí! 'alde egin ezak nire ondotik!'. ◆ alde eginarazi (> alde inazi). Aldenarazi. Ik. uxatu. ◆ alde guztietara ere (> alde guztita're). Nolanahi ere. Ik. edozein aldetara ere (> yozein aldeta're). ◆ aldenik alde. adb. Alderik alde. Aldenik alde duka etxῐek balkonῐa 'alderik alde dauka etxeak balkoia'. Aldenik alde zulatu dau ola 'alderik alde zulatu du ohola'. ◆ aldeti(k) 1 postpos. Diru aldeti txarki daile 'diru aldetik txarki dabil'. 2 Ne aldeti, konforme 'nire aldetik, konforme'. 3 Andaluzia aldeti etor zian 'Andaluzia aldetik etorri ziren'. 4 Alde intzak ne aldeti! 'alde egin ezak nire aldetik!'. ◆ -en alde egin (> -en alde in) dau ad. Norbaiten edo zerbaiten alde atera, jokatu edo aritu. Orren alde in dot 'horren alde egin dut' Ik. defenditu. ◆ -en alde egon (> -en alde yon). Norbaiten edo zerbaiten alde egin, alde atera. |
| alde, aldia (3) |
alde (3) |
alde3 1 iz. Taldea (bizidunak) (Ugari?). Jende alde. Jendaldea. Ik. talde. 2 iz. Pila, kopuru handia. Egurralde, egur alde. Ekar dai egur alde bat! 'ekar dute egur alde bat! [egur asko]. Libu alde. Libu alde bat 'liburu alde bat' [liburu asko]. Diru alde bat ber da 'diru alde bat [diru asko] behar da'. Ur alde. Au ur aldῐa dekana ibaiek! 'hau ur aldea dakarrena ibaiak!'. Gaur goizῐen bazon jendalde bat plazan! 'gaur goizean bazegoen jende alde bat plazan!'. Ik. pila, monton. |
| alde! |
alde! |
|
| aldea / aldia |
aldera |
aldera (> aldea, aldῐa) 1 adb. Ondora, aldamenera. Arrimatu zaitez ne aldῐa 'arrimatu zaitez nire aldera'. Gazin etxi'aldῐa 'goazen etxe aldera [etxera]. Ik. aldamen. 2 postpos. Denboraz mintzatuz, inguruan. Eguardi aldῐa hasiko da txarangῐa jotzen 'eguerdi aldera hasiko da txaranga jotzen'. Ik. inguru (> ingu). |
| aldegun, aldeguna |
aurki, aurrealde {alde on?} |
aldegun iz. Aurkia, alde nagusia, begien aurreko aldea. Arropῐen aldeguna 'arroparen aurkia'. Soinekuen aldeguna 'soinekoaren aurkia'. Pantalonain aldeguna 'galtzen aurkia'. Arropa guztiek dai aldeguna ta alrebesa 'arropa guztiek dute aurkia eta ifrentzua'. Aldeguneti josi dia abadekia 'aurkitik josi dio adabakia'. ▼ Anton. aldeontzi [Bakaiku, Urdiain], alrebes; atzekoz aurrea. |
| aldein |
alde egin |
|
| aldeko, aldekua |
aldeko, aldameneko |
aldeko adj. Aldekwek dῐa etxῐen ondokwek 'aldekoak dira etxearen ondokoak'. ◆ aldeko etxe. || Aldeko etxetik ekarri ogia. Aldeko Maria (Ond Bak). ▲ Sin. aldamaineko, aldameneko, ondoko. Ik. alderdiko. |
| aldendu (?) |
aldendu |
aldendu (?) |
| aldenik alde |
alderik alde |
|
| aldeontzi, aldeontzia |
alderantzi, ifrentzu |
aldeontzi (> aldeuntzi) iz. Alderantzia, ifrentzua (Ond Bak), (Urdiain). Jantziaren barruko aldea. Ik. atzekoz aurrera (> atzekoz aurrea). ▲ Sin. alrebes. ▼ Anton. aldegun. |
| alderdi, alderdia |
alderdi |
alderdi 1 iz. Dermiwen alderdi batῐen garia ta bestῐen maiza yaiten zian 'dermioaren alderdi batean garia eta bestean artoa ereiten ziren'. Alderdi ontan debekatwik do eizῐen ibiltzῐa 'alderdi honetan debekaturik dago ehizean ibiltzea'. Ik. alde (2). ▲ Sin. inguru. 2 iz. Gorputzeko alderdi bat ilik duka 'gorputzeko alderdi bat hilik dauka'. Ezkerreko alderdia. Zazi eskubiko alderditi 'zoaz eskubiko alderditik'. Ik. esku. 3 iz. Lurraldea, eskualdea. Alderdi aua au baindo otzo da 'alderdi [lurralde] hura hau baino hotzago da'. 4 iz. Iritzi edo helburu bera duten pertsonen taldea. Alderdi batekwek taberna batῐen biltzen zian; beste alderdikwek, bestatῐen 'alderdi batekoak taberna batean biltzen ziren; beste alderdikoak, beste batean'. Oi beste alderdikua dok 'hori beste alderdikoa duk'. Ik. alderdiko. ▲ Sin. bando, partido. |
| alderdiko, alderdikua |
alderdiko |
alderdiko 1 iz. Aitan alderdikwa, aman alderdikwa; andragaien, senargaien alderdikwek 'aitaren alderdikoa, amaren alderdikoa; andragaiaren, senargaiaren alderdikoak'. Andragaien alderdikwek ez tia etorri eztaietá 'andregaiaren alderdikoak ez dira etorri ezteietara'. Ik. ahaide, senide. 2 iz. Idea baten alderdikwa 'ideia baten alderdikoa'. |
| aldeti |
aldetik |
|
| aldez aurreti(k) |
aldez aurretik |
aldez aurreti(k) Aldez aurreti patu ber da interneten yositakua 'aldez aurretik ordaindu behar da interneten erositakoa'. Aldez aurreti nakien nik hori 'aldez aurretik nekien nik hori'. |
| -aldi |
-alde, -di |
-aldi '-alde, -di' ((Ond) & [Urdiain]). Aniztasuna edo multzoa adierazten duen atzizkia. Adibideak: gaztinaldi 'gaztainadi'. Ik. -di. |
| aldi, aldia |
aldi |
aldi 1 iz. Garaia. Aldi txarrak pasatzen ai dῐa etxi'ortan 'aldi txarrak pasatzen ari dira etxe horretan'. Azken aldi'ontan hobeto daile 'azken aldi honetan hobeto dabil'. ▲ Sin. garai. Ik. rato. ◆ aldiak ibili [eduki] (> aldiek ibili). Aldarteak, aldiak izan, gorabeherak eduki. Denboriek-e aldiyek dukatzi 'eguraldiak ere aldiak dauzka'. Abuela guai ondo do, bea aldiek dukatzi 'amona orain ondo dago, baina aldarteak ditu'. 2 iz. Txanda. Medikuendako aldia eskatuῐk dukat 'medikuarendako aldia eskaturik daukat'. ▲ Sin. txanda. ◆ aldian-aldian (> aldien-aldien) adb. Aldien-aldien gaubinaran bat agertzen da 'aldian-aldian gauenararen bat agertzen da'. ▲ Sin. aldien behin, noizien behin, tartekan. ◆ aldian behin (> aldien behin). adb. Aldien beῐn argia faten da 'aldian behin argia joaten da'. || Áldién béhin (Ond Bak). Aldien beῐn ikusten ga 'aldian behin ikusten dugu elkar'. Aldien beῐn jo txalai, bestaldea fan be 'Ez dadin joan beste aldera'. ▲ Sin. noizien behin, aldien-aldien, tarteka(n). ◆ aldi berean (> aldi berῐen). ◆ aldi batean (> aldi batien). Ik. behin batean (> bein batῐen). ◆ aldiako [(Ond Bak): Non 'noren' aldiako? Jesusen aldiako. Irrikaxketan, gurdilaifraikan]. aldiko (Urdiain). Gurdilafraikan. Zaldiko-maldiko, non [noren] aldiko? Andatzan puntan zonak: —holakon aldiko! |
| aldia ata |
aldea atera |
|
| aldiek ibili |
aldarte |
|
| aldien |
aldean |
aldean (> aldῐen) 1 adb. (Izen soilaren eskuinean). Ondoan, inguruan. Mendi aldῐen elurra deka 'mendi aldean elurra dakar'. Ibai aldῐen zaitzan 'ibai aldean zebiltzan'. 2 adb. (-en atzizkiaren eskuinean, konparaziotan). Ik. alde1. Leno aldῐen igualeko ondo do gwai 'lehenago [lehen] aldean igualeko ondo dago orain'. Ne aldῐen indarra duka orrek 'nire aldean indarra dauka horrek'. |
| aldien (-en aldien) |
aldean (-en aldean) |
|
| aldien behin |
aldian behin |
|
| aldien-aldien |
aldian-aldian |
|
| aldiezkan |
aldizka |
aldiezkan (> aldizkan) adb. Aldizka. Aldiezkan ibiltzen dῐa haurra kaso iten 'aldizka ibiltzen / aritzen dira haurra kasu egiten / zaintzen'. Ik. aldikan; txandakan. |
| aldikan |
aldika |
aldikan adb. Aldika. Mutxikan gendaitzala, aldikan 'mutxika [jolasean] genbiltzala, aldika [aldia, txanda egokitu]'. Ik. aldiezkan; txandakan. |
| aldio |
aldiro |
aldiro (> aldio) adb. Aldio esaten dwa gauza bea 'aldiro esaten dit gauza bera'. Ik. beti. ◆ aldiro-aldiro (> aldio-aldio). ◆ aldiroko* (?) (> aldioko) adb. Aldiko, aldi bakoitzeko. Aldioko egur paxua ekartzen dau basoti 'aldiko egur sorta ekartzen du basotik'. |
| aldioko |
aldiko |
|
| aldiz |
aldiz (3) |
aldiz 1 (Zenbatzaile baten eskuinean; bat zenbatzailearekin ez da erabiltzen). Mila aldiz esan dezut! 'mila aldiz esan dizut!'. 2 (Biderkatzaile edo zatitzaile gisa). Bost aldiz aundio da 'bost aldiz handiagoa da'. |
| aldizkan |
aldizka |
|
| ale, alia (1) |
ale |
ale1 iz. Alῐa ta bikorra diferenziatu iten dῐa: haundiokua, lemizkwa; txikio, bigarrena 'alea eta bikorra bereizti egiten dira: handiagoa, lehenbizikoa; txikiago, bigarrena'. – gaztin ale, babatxui ale / bikor. – maiz bikor, gari bikor. – ale larria. – ale txea. Ik. bikor. |
| ale, alia (2) |
minbizi [ala (?)] |
ale2 / ala iz. [ala, alῐa (?)] Minbizia. G.g.er. Ik. minbizi. |
| alegranzia |
alegrantzia |
alegrantzia (> alegranzia) iz. Ald. alegrentzia (Iza Alts). Badukat alegranzia bat! 'badaukat alegrantzia bat'. Primaberiek badeka, sikia, alegranzia 'udaberriak badakar, sikiera, alegrantzia'. ▲ Sin. alaitasun, poz. ▼ Anton. pena, tristetasun, tristura. |
| alegratu, alegratzen |
alegeratu, poztu |
alegratu da/dau ad. Alegeratu, poztu. Ald. alegeatu (Iza Alts). ▲ Sin. poztu, alaitu. ▼ Anton. tristetu. |
| alegre, alegria |
alegre, alegera |
alegre Ald. alegere (Iza Alts). 1 adj. Alegera, alaia. Alegrῐá da izatez 'alegera da izatez'. 2 adb. Gutxikin bea alegre bizi gindan 'gutxirekin baina alegera bizi ginen. ▲ Sin. kontentu, alai (?), pozik. ▼ Anton. triste. |
| alegrentzia |
alegrantzia |
alegrentzia iz. (Iza Alts). Alegrantzia. Ik. alegrantzia. ▲ Sin. alaitasun, poz, poztasun. ▼ Anton. tristetasun, tristura. |
| aleluia |
aleluia |
aleluia interj. |
| aleman, alemana |
aleman |
aleman 1 adj./iz. Alemaniakoa. 2 iz. Germaniar hizkuntza. |
| alergia |
alergia |
alergia iz. ◆ alergia egin (> alergῐa in). Alergia in dua janak 'alergia egin dit janak'. Gaien parte, jan txarrak iten dai alergia 'gehien partez, jan txarrek egiten dute alergia'. |
| alerta |
alerta |
alerta iz. Elurte aundia botako delako, alertῐa eman dai 'elurte handia botako duelako, alerta eman dute'. ◆ alerta egon (> alerta yon). Yon hadi alerta 'egon hadi alerta'. Ik. zain egon (> zain yon). |
| alertze, alertzia |
alertze |
alertze (> alerze) iz. (Bot.) (Larix sp.). Alerzῐek ostwa galtzen dau negwako 'alertzeak hostoa galtzen du negurako'. Ik. pinu. |
| alfafa, alfafia |
alpapa |
alfafa iz. (Bot.) Alpapa. Ald. alfajia (alfajῐá). |
| alfajia |
alpapa |
|
| alfer autzi |
lugorri utzi |
|
| alfer-alferrik |
alfer-alferrik |
|
| alfer, alferra |
alfer |
alfer 1 adj./iz. ◆ alfer maina. Hor jek jarrita, alfer mainan. ◆ alfer huts. ◆ alfer zar. ◆ alfer autzi. Lurra alfer utzi, erein gabe, lugorri. Lur alferrak urrengo urtῐen gaio ematen dau 'lur alferrak hurrengo urtean gehiago ematen du'. Ik. lur alfer. |
| alfergura |
alfergura |
alfergura iz. (Iza Alts). Ik. alferkeria. {Deseoso de tratar (casarse, etc.) con una persona vaga. —Esan tzak ba ona naizela. —Ona izen baitz etxeako izein yitzan—. Ezan egosi iyork [anra]: txargure iyor ezta izeten, alfergura Iz Als (s.v. gizon)}. |
| alferkei, alferkeia |
alferkeria |
alferkeria (> alferkeia) iz. Ald. alferreria (> alferreia). ▲ Sin. alfergura, alferreia. Ik. nagikeria (> nagikeia); pereza. ¬ |
| alferlan, alferlana |
alferlan |
alferlan iz. Alferreko lana. ● Esr. zah. Auzalana, alferlana 'auzolana, alferlana'. |
| alferrei, alferreia |
alferreria, alferkeria |
alferreria (> alferreia, alferrei) iz. Ik. alferkeria (> alferkeia). ◆ alferrerian (> alferreien) adb. Alferkerian, ezer egin gabe, lanik egin gabe (gaitzesgarritzat hartua). |
| alferrik |
alferrik |
alferrik adb. Alferrik dail 'alferrik dabil'. ▲ Sin. malamente, enbalde. ◆ alfer-alferrik adb. alferrik-en indargarria. – alferrik galdu. – alferrik yon. ◆ alferrik izan. Alferrik don hasarratzia, ezton ezere ibaziko ta 'alferrik dun haserretzea, ez dun ezer ere irabaziko eta'. ◆ alferrik etorri, fan, in, ibili (...). ◆ alferrik egon* (> alferrik yon). Alferrik ago espῐa 'alferrik hago esperoan'. ◆ alferrik galdu. Dῐan bizi modu orrekin, osasuna alferik galtzen dail(e) 'daraman bizi modu horrekin, osasuna alferrik galtzen dabil'. |
| alferrik galdu |
alferrik galdu |
|
| alferrik izan |
alferrik izan |
|
| alferrik yon |
alferrik egon |
|
| alferrikako, alferrikakua |
alferrikako |
alferrikako adj. Alferrikako gauzῐa 'alferrikako gauza'. |
| alferrontzi, alferrontzia |
alferrontzi |
alferrontzi adj. Adkor. Alfer handia, oso alferra. |
| alfertu, alfertzen |
alfertu |
alfertu da ad. Leno intzailῐa zana, raso alfertu zaigu 'lehen egintzailea zena, arras alfertu zaigu'. ◆ alferturik (> alfertuῐk) adb. Alfertuῐk no; eztukat ezertxo're iteko gogoik 'alferturik nago; ez daukat ezertxo ere egiteko gogorik'. |
| alferzar, alferzarra |
alfertzar |
alfertzar (> alferzar) adj./iz. Lanai beti iesi, alferzar horrek 'lanari beti ihesi, alfetzar horrek'. |
| alfonbra, alfonbria |
alfonbra |
alfonbra iz. Zakarra da, gio, alfonbrῐoi 'zakarra da, gero, alfonbra hori'. |
| algara (?) |
algara (?) |
algara (?). Ik. yausi. |
| algodon, algodona |
algodoi, kotoi |
algodon iz. Kotoia. Naio dot, askoz'e, algodona sintetikua baindo 'nahiago dut, askoz ere, kotoia sintetikoa baino'. ◆ algodonezko. Kotoizkoa. Algodonezko pantalonak yosten tut 'kotoizko prakak erosten ditut'. |
| alibio, alibiua |
arintze, arindu; lasaitu, lasaitasun |
alibio iz. Arintzea, arindua; lasaitua, lasaitasuna. Gwai, binapin, alibio pixkat baduka 'orain, behinik behin, alibio pixka bat badauka'. Yauria ta yauria, alibioik eztau ematen denborῐek 'euria eta euria, alibiorik ez du ematen denborak [eguraldiak]'. Ik. lasaitasun; konsuelo. |
| aliketa, aliketia / aliketak |
aliketa |
aliketa (> alikete)* iz. (pl) Aliketak. Gauzak konpontzeko aliketak ber dῐa preziso 'gauzak konpontzeko aliketak behar dira nahi eta nahi ez'. |
| alikete, aliketia |
aliketa |
|
| alimentatu, alimentatzen |
elikatu, jatera eman |
alimentatu da/dau ad. Elikatu. Ik. jatera eman (> jatea eman). |
| alimentu, alimentua |
alimentu |
alimentu iz. ◆ alimentua ibili [eduki]. Alimentu aundia duká oraitzak 'alimentu handia dauka oritzak'. Ik. jan, janai, jateko, jaki. |
| alkahuete, alkahuetia |
nonzerberri, autubatzaile; kontakatilu |
alkahuete (> alkabwete) adj. Nonzerberria, kontakatilua. |
| alkahueteia |
esamesa |
alkahueteria (> alkaweteia, alkaboteia) iz. Ik. hitzontzikeria. Beste itekoik eztuka: alkaboteien ematen dau yun guztῐa 'beste egitekorik ez dauka: alkahueterian ematen du egun guztia'. |
| alkakats errosa, alkakats errosia |
astoarrosa, sasiarrosa |
|
| alkakats, alkakatsa |
arkakarats |
alkakats iz. (Bot.) Arkakaratsa, astoarrosa, sasiarrosa (Rosa sp.). ◆ alkakats errosa iz. (Bot.) Arkakaratsaren lorea (Rosa canina). Usai gozwa izaten dau alkakats errosῐek 'usain gozoa izaten du arkakarats arrosak'. |
| alkandora, alkandoria |
alkandora |
alkandora* iz. G.g.er. Gizakiek jazten zain blusa modukuek, milrayas arrastodunak, zian alkandorak 'gizakiek janzten zuten blusa modukoak, mila-arraiazkoak, ziren alkandorak' (LM). Ik. atorra. |
| alkandoza, alkandozia |
ur hodi |
alkandoza iz. G.g.er. Zeramikazko ur hodia.
[Alcandoz. Zanja o canal, generalmente cubierta, por donde se conducen las aguas para regar y para otros usos. Alcaoduzar. Construir alcanduz o llevar por (Ikus 'Vocabulario arnedano')].
[DLE: arcaduz. (De alcaduz)]. |
| alkar |
elkar |
alkar izord. Elkar. Alkarren ondwen yoten ga eskolan 'elkarren ondoan egoten gara eskolan'. Alkarren onduen bizitzen, ta ez ikusten 'elkarren ondoan bizitzen, ta (elkar) ez ikusten'. Bi pezta alkarren gainien ez juntatu 'bi pezeta elkarren gainean ez juntatu [dirurik egin ez duenagatik]. ◆ alkar aditu (> alkar aitu) dau ad. Adostu, ados jarri; elkar hartu; bat etorri. Ezin alkar aitu 'ezin elkar aditu, ezin elkarrekin adostu'. Alkar aitu du nwa fan 'elkar aditu [adostu] dugu nora joan'. Alkar aitu dai lanak nola banatu, ta ondo moldatu dῐa 'elkar aditu dute lanak nola banatu, eta ondo moldatu dira'. | Gwartu naun, bai; oiek biek alkar aitwik jen ne kontra, ta asmo txarrak jukatzinai ‘ohartu naun, bai; horiek biak elkar aditurik zauden nire kontra, eta asmo txarrak zauzkaten'. ◆ alkarrekin ondo / gaizki izan / etorri. ◆ alkar etorri (Ond Bak). ◆ alkarrekin ibili. Alkarrekin daitza bi neskixak 'elkarrein dabiltza bi neskatxak [bikote moduan]'. Alkarrekin daitza eskolan 'elkarrekin dabiltza eskolan' Ik. batean; batera. ◆ alkar nazikusi(a). ◆ alkar jo. Talka egin. Alkar jo dῐa 'elkar jo dira [dute]'. ◆ alkarren modukoak izan (> alkarren modukwek izan). |
| alkar aitu |
elkar aditu |
|
| alkar ume (?) |
ermandade |
alkar-ume*. Alkar-ume testamentua 'ermandadeko testamentua' (testamento de hermandad). Erenzia alkar ume in du 'herentzia alkar-ume egin dugu' (LM). [Ermandadeko edo senitarteko testamentua: bi pertsonak edo gehiagok agiri bakarrean egiten duten testamentua]. Ik. ermandade. |
| alkartasun, alkartasuna |
elkartasun |
alkartasun iz. Elkartasuna. Alkartasuna da alkarrekin ibiltzia, uniua; alkarrekin unitzia. 'elkartasuna da elkarrekin ibiltzea, unioa [batasuna]; elkarrekin unitzea [elkarrekin ondo konpontzea]'. Ik. unio. |
| alkartatu, alkartatzen |
elkartu |
alkartatu da/dau ad. Elkartu. Ik. alkartu. ▲ Sin. bildu, unitu. ▼ Anton. apartatu, separatu. |
| alkartezin (?) |
elkarrezin, elkartu ezin |
alkartezin (?) Alkartu ezin. |
| alkartu, alkartzen |
elkartu |
alkartu da/dau ad. Ald. alkartatu. Ik. unitu. |
| alkate, alkatia |
alkate |
alkate iz. Alkatῐek dantzatu dau zortzikwa 'alkateak dantzatu du zortzikoa'. |
| alkaze (?), alkazia |
akazia |
alkaze* (?) iz. (Bot.) Akazia (Acacia sp.). |
| alki, alkia |
aulki |
alki iz. Aulkia. Bai alkia ta bai maia, biek maki dukatzit 'bai aulkia eta bai mahaia, biak maki [herren] dauzkat'. Ik. sila; banketa; banku. |
| alkilatu, alkilatzen |
alokatu |
alkilatu dau ad. Aldaera berria. Ik. errentan hartu; errentan eman. |
| alkiler, alkilerra |
errenta |
alkiler iz. Ik. errenta. ◆ alkilerrean (> alkilerrῐen) adb. Errentan. |
| alkoba, alkobia |
logela |
alkoba iz. G.g.er. Logela. Alkobῐa txiki bat duka sukalde ondwen 'alkoba txiki bat dauka sukalde ondoan'. Ik. logela, gela. |
| alkol, alkola |
alkohol |
alkohol (> alkol) iz. Alkol gutxiko ardo ozpindua ata dai yateko 'alkohol gutxiko ardo ozpindua atera dute edateko'. Galazita dukai alkola yatῐa 'galarazita daukate alkohola edatea'. |
| almazen, almazena |
biltegi, almazen |
almazen iz. Biltegia. Premiazko gauzak almazenῐen biltzen tu 'premiazko gauzak alamazenean biltzen ditugu / ditu'. Benta ondwen zukain almazena 'benta ondoan zuten almazena'. |
| almazenero, almazenerua |
biltegizain |
almazenero iz. Biltegizaina. Gwe elkarteko almazenerwa txintxu-txintxu daile kontuek iten 'gure elkarteko almazeneroa txintxo-txintxo dabil kontuak egiten'. |
| almeja, almejia |
almeja, txirla |
almeja iz. Txirla. Almejak salsa berdῐen patuko tu bazkaitako 'almejak saltsa berdean paratuko ditugu bazkaritarako'. |
| almendra, almendria |
almendra |
almendra iz. Nabarrako mapῐa beira yon naiz, almendrῐa nun ematen dan ikusten 'Nabarrako mapa begira egon naiz, almendra non ematen den ikusten'. ◆ almendra-garrapiñada (> almendra-garrapiñadῐa). Garai batῐen estimazio aundia zukan almendra-garrapiñadῐek 'garai batean estimazio handia zeukan almendra garrapiñatuak'. |
| almeniz, almeniza |
almaiz, motrailu |
almeniz iz. Almaiza, motrailua, zaparria; hainbat gai xehatzeko erabiltzen den ontzi sendoa. Almeniza, babatxwiek-eta matxakatzekwa, txikitzekwa 'almaiza, baratxuriak-eta matxakatzekoa [xehatzekoa], txikitzekoa'. Adobwa iteko, almenizῐen txikitzen dῐa babatxuiek 'adoboa egiteko, almaizan txikitzen dira baratxuriak'. |
| almiente, alminte |
almirante2, aguazil, herrizain |
almirante2 (> almiente, alminte) iz. (Ond Bak). ▲ Sin. aguazil. |
| almute erdi, almute erdia |
almute erdi |
|
| almute, almutia |
almute |
almute iz. Ale edukiera-neurria, ia bi litro eta erdiren baliokidea; neurri horretan sartzen den ale kopurua; neurri hori harzen duen ontzia. Ald. amuta (Ond Bak). almute, almutῐa [Urdiain]. Ik. txirlo. ◆ almute erdi. Ald. amuterdi (Ond Bak). ◆ almutea jo (> almutῐa jo). Pozoitu; intoxikazioagatik-edo sortzen den ondoez larria. Ziza txarrak janda, almutῐa jo dau 'ziza txarrak janda, almutea jo du'. Ik. ointto-mointto.
{ALMUD. Medida tradicional de capacidad para áridos, usada en Navarra desde la Edad Media. Era quivalente a 1/4 de cuartal*, 1/16 de robo* ó 1/64 de cahíz*. Reducido a medidas actuales supone 1,7581 litros, en los que caben 1.375 Kg de trigo, 1.125 Kg. de cebada ó 1 Kg. de avena. (Gran Enciclopedia de Navarra)}. |
| almutia jo |
ondoez, alditxar [intoxikazioagatik] |
|
| alojamentu, alojamentua |
ostataleku, ostatu, aloimendu |
alojamentu iz. Ik. ostatu. |
| alojatu, alojatzen |
ostatatu |
alojatu 1 da ad. Ostatu hartu. 2 dau ad. Ostatu eman. 3 da/dau ad. Kokatu. – alojatu jitu gauzak etxe batetik bestia (?) |
| alondai, alondaia |
alondegi, ardandegi |
alondegi (> alondai) iz. Festatan, alondaien inguen banatzen da ardwa 'festetan, alondegiaren inguruan banatzen da ardoa'. |
| alparneka, alparnekia |
galanperna |
alparneka (eta aparneka [Bakaiku]) 1 iz. Galanperna. Sulsoa [perretxikoa] (Cystoderma sp.; Lepiota sp.); (Macrolepiota procera). 2 adj./iz. [Ziordia] Ganorabako pertsona. |
| alparzero, alparzerua (?) |
partzuer (?) |
alparzero* iz. Partzuer. Apopilo, alparzero yonik (?)( AG). [aparcero, ra]. |
| alpertxiku, alpertxikua |
albertxiko, abrikot |
|
| alpiste, alpistia |
alpiste |
alpiste iz. (Bot.) (Multzokari gisa) Txoriak elikatzeko erabiltzen diren haziak (Phalaris canariensis). |
| alpitz, alpitza [?] |
albitz |
alpitz iz. (Bot.) Albitza, belar mota bat (LM). (Brachypodium pinnatum) (?). ◆ alpitz belar (> alpitz bear, alpitz biar). Albitz belarra. |
| alrebes, alrebesa |
aldrebes |
alrebes / aldrebes* 1 adj. Persona aldrebesa. Hau da jendῐen alrebesa! 'hau da jendearen aldrebesa'. 2 adb. Okerreko aldera. Alrebes in; alrebes patu; alrebes sartu. 3 adb. Alderantziz. Aldrebes jantzita diazu atorrῐa. Ik. atzekoz aurrera (> atzekoz aurrῐa) 4 iz. Alderantzia. ▲ Sin. aldeontzi. ▼ Anton. aldegun. |
| alrebes, alrebesa / aldrebes, aldrebesa |
aldrebes |
alrebes 1 adj. Aldrebesa. Persona aldrebesa. Hau da jendῐen alrebesa! 'hau da jendearen aldrebesa'. 2 adb. Aldrebes, okerreko aldera. Alrebes in; alrebes patu; alrebes sartu. 3 adb. Alderantziz. Alrebes jantzita diazu atorrῐa 'aldrebes jantzita daramazu atorra'. Ik. atzekoz aurrera (> atzekoz aurrῐa) 4 iz. Alderantzia. ▲ Sin. aldeontzi. ▼ Anton. aldegun. |
| alrebeskeia |
aldrebeskeria |
alrebeskeria* (> alrebeskeia) / aldrebeskeria (> aldrebeskeia) iz. Alrebeskeia galanta in dau 'aldrebeskeria galanta egin du'. [Geizki eginia 'gaizki egina']. ▲ Sin. baldarkeia. |
| altatu, altatzen |
goratu, jaso |
altatu dau ad. Goratu, jaso. Paretῐa altatu 'pareta jaso'. ▲ Sin. guatu, jaso. |
| alteratu, alteratzen |
asaldatu; aztoratu |
alteratu da/dau ad. Asaldatu, aztoratu; norbait bere onetik atera. Ik. nahastu; mogitu. |
| alto |
alto |
alto interj. ◆ alto bota. Alto eman. Ik. geldi(rik); kieto. |
| altsai, altsaia |
abeltzain |
altsai iz. Ganadu zaina (Ond Bak). Altsaiek: bestendako, askondako lan iten dainak. Badia ahuntzaiek, behizaiek, txertxaiek. |
| Altsu |
Altsasu |
Altsu iz. Altsasu. Altswá fan da, zinῐa ikustῐa 'Altsasura joan da zinea ikustera'. ● Altsuko aurra, ñar da barre; titia yan da isildu 'Altsuko haurra, negar eta barre; titia edan eta isildu'. [Urdiainen, haur negartiari burlaz kantatzen zitzaiona; gehienetan beste haurrek]. |
| altsuar |
altsasuar |
altsuar adj./iz. Altsasuarra. 1 adj. Altsasukoa, Altsasuri dagokiona. 2 iz. Altsasuko herritarra. |
| altu, altua |
altu |
altu adj. Bi emakume altu. ▲ Sin. luze. ▼ Anton. baju. ◆ burua altu. ◆ altu egon (> altu yon). Musikῐa altu jon 'musika altu zagon'. |
| altuera, altueria |
altuera |
altuera iz. Altuera aundia artu dau esiek 'altuera handia hartu du hesiak'. |
| altura, alturia |
altuera |
altura iz. Ik. altuera. |
| altxatu, altxatzen |
altxatu |
altxatu da/dau ad. Altxatu lurreti aurroi 'altxa(tu) lurretik haur hori'. ▲ Sin. jaso, goatu, aupatu. |
| altxerri, altxerria |
altxirri |
altxerri iz. Altxirria, ardien ongarri zaharra. Ik. ongarri. |
| alu, alua |
alu |
alu 1 iz. Ik. potorro; ipurdi. 2 adj./iz. Irain hitz gisa. |
| aluminio, aluminiua |
aluminio |
aluminio iz. Aluminiozko giltzak belaxe austen zaizkῐa 'aluminiozko giltzak berehalaxe hausten zaizkit'. |
| ama |
ama |
ama iz. Ama etor da. Ne aman ama. Nere aman aitajunan aitak esania (Ond Bak). Gue ama 'gure ama'. Nearrontzia, korrikan amangana 'negarrontzia, korrika amarengana'. – amatxo. – amazale, amazalia. – amazulo. |
| ama ointo txar, ama ointo txarra |
kuleto faltsu |
ama ointo txar iz. (Mikol.) Kuleto faltsua (Amanita muscaria, Amanita verna). |
| ama ointo, ama ointua |
kuleto, arrautza perretxiko |
ama ointo (> amointwa) iz. (Mikol.) Kuletoa, arrautza perretxikoa (Amanita caesarea). ▲ Sin. ointo gorringo. Ik. sultso gorri. |
| amabirjina, amabirjinia |
Ama Birjina |
amabirjina (> amaberjina) iz. (Erl.) Ald. Ama Berjinia. Ama Berjinia Abuztukua, Andra Mai Abuztukua. || Amabirjina bezperan. Amabirjina egunien. Amabirjina biamunien (Ond Bak). ▲ Sin. andramaria. |
| amagiar, amagiarra |
amaginarreba |
amagiar iz. Amaginarreba. |
| amagiarreba |
amaginarreba |
amagiarreba iz. Amaginarreba. Ik. amagiar. |
| aman alderdiko, aman alderdikua |
amaldeko |
amaren alderdiko (> aman alderdiko) 1 adj. Amaldekoa. Aman alderdikwek etorri dῐa mezá 'amaren aldekoak etorri dira mezara'. 2 Aamaren antza duenagatik. Aman alderdikwen antza duka 'amaren aldekoen antza dauka'. |
| amandre, amandria |
amandre |
amandre iz. Amona. Gué amandriai perlesiek jo zian 'gure amandreari perlesiak jo zion' (Ond Bak). ▲ Sin. amona, abuela. |
| amaordeko, amaordekua |
amaordeko |
amaordeko iz. Amaordea. Ik. unide. |
| amapuntako, amapuntakua |
ama ponteko, ama besoetako |
amapuntako iz. Ama pontekoa. |
| amarratz |
armiarma |
amarratz [Olatzagutia, Ziordia] iz. (Zool.) Armiarma. Ik. imirrimau. |
| amatxo |
amatxo |
amatxo iz. Adkor. Ama, bereziki haur hizkeran (mugagabean deklinatzen da). |
| amazale, amazalia |
amazulo |
amazale adj. Amazuloa. ▲ Sin. amazulo. |
| amazulo |
amazulo |
amazulo adj. Haurrengatik hitz eginez, beti amarekin egon nahi duena. ▲ Sin. amazale. |
| amegun, ameguna |
amaraun, armiarma-sare |
amegun iz. Amarauna. Ald. amaun (Iza Alts); amon (Ond Bak). ▲ Sin. imirrimau sara. |
| ameikano, ameikanua |
amerikano |
amerikano (> ameikano, amaikano) 1 adj./iz. Amerikarra. 2 adj./iz. Euskal Herritik Ameriketara joana. |
| amen |
amen |
amen iz. (Erl.) Kristau otoitzen amaierako hitza. ◆ amen esan. Garai txarrak zian; danai amen-amen esan ber zendian 'garai txarrak ziren, guztiari amen-amen esan behar zenion'. |
| amenaza, amenazia |
mehatxu, amenazu |
amenaza iz. Mehatxua. |
| amenazatu, amenazatzen |
mehatxatu, amenazatu |
amenazatu dau ad. Mehatxatu. |
| amenazuka |
mehatxuka |
amenazuka* adb. Mehatxuka. (?) (amenazakan*; amenazatzen). |
| Amerika(k) |
Amerika |
Amerika(k) iz. (pl.) Urdindik Ameiketá jende asko yoten zaken fanik 'Urdiaindik Ameriketara jende asko egoten zuan joanik'. ◆ Ameriketak egin (> ameiketak in / itῐa). Jende asko fan zaken Ameiketak itῐa 'jende asko joan zuan Ameriketak egitera'. |
| ameskeia |
ameskeria |
ameskeria (> ameskeia) iz. |
| ameslai, ameslaia |
ameslari |
ameslari (> ameslai) adj./iz. |
| ametitu, ametitzen |
onartu, ametitu |
ametitu dau ad. Onartu. Ametitu zuain etxiortan 'ametitu zidaten [ninduten] etxe hortan'. Oi ezta ametitzen 'hori ez da ametitzen'. |
| amets gaizto, amets gaiztua |
amesgaizto |
|
| amets txar, amets txarra |
amets txar |
|
| amets, ametsa |
amets |
amets 1 iz. Nola iten ote dῐa amets klase oiek? 'nola egiten ote dira amets klase horiek?'. 2 iz. Nahia; asmoa. Zukin ametsik politena bete dot 'zurekin ametsik politena bete dut'. Ametsakin konformatu berko gaitun 'ametsekin konformatu beharko gaitun'. ◆ amets(ak) egin (> amets(ak) in). 1 Lotan, amets egin. Nik gaur ze ametsak in tuten! 'nik gaur zer ametsak egin ditudan!'. 2 Amestu. ◆ ametsetan adb. Ametsetan ibili naiz gau guztia. Hi ametsetan hago! ◆ amets gaizto. Amesgaiztoa. ◆ amets txar. Amesgaizto. ▲ Sin. amets gaizto. Ik. lozorro. |
| amets(ak) in |
amets egin |
|
| ametsetan |
ametsetan |
|
| ametz, ametza |
ametz |
ametz iz. (Bot.) Haritzaren antzeko zuhaitza (Quercus pyrenaica). |
| amezti, ameztia |
amezti |
amezti iz. Ametz basoa. |
| amina / aminduik |
amiña, amona |
amina iz. Amiña. |
| amindu, amintzen |
atsotu, zahartu |
amindu da ad. Atsotu, zahartu. Aminduik do 'amindurik dago'. Ik. zahartu. |
| amistade, amistadia |
adiskidetasun |
amistade iz. Adiskidetasuna. Amistade aundia gendukan 'adiskidetasun handia geneukan'. |
| amodio |
amodio |
amodio iz. (Iza Alts): amorio. |
| amon |
amaraun |
amon iz. Amarauna. (Ond Bak): mirrimarrauen saria. Ik. amegun. |
| amorratu, amorratua |
amorratu |
amorratu 1 adj. Zale amorratua. Zine zale amorratua da. Ik. itsu. 2 adj. Oi dok jende amorratua! 'hori duk jende amorratua!'. Ik. erroi, erroitu (?). |
| amorratu, amorratzen |
amorratu |
amorratu (> eta amurratu) 1 da/dau ad. Norbait bere onetik atera. Oi pelmῐa; amorratzen dau bat! 'hori pelma [gogaikarria]; amorratzen du bat!'. Amorratwik non 'amorraturik nagon'. Ik. konsagratu; renegatu. 2 da ad. Errabiak joa. Ikusi berko da hozka in dezun txakurroi amorratuik ezton 'ikusi beharko da hozka egin dizun txakur hori amorraturik ez dagoen'. |
| amorrazio, amorraziua |
amorrazio |
amorrazio (> amurrazio) iz. ▲ Sin. amorru, errabia. |
| amorru, amorrua |
amorru |
amorru (> amurru) 1 iz. Haserre bizi eta oldartsua. Zukan amorru guztῐekin jo zῐan zaplastakwa 'zeukan amorru guztiarekin jo zion zaplaztekoa'. Ik. amorrazio; errabia; kolla; hasarre (> asarrῐa); sumin. 2 iz. Gogo edo lehia amorratua. Ik. gogo; ansia; errabia. 3 iz. Errabia, eritasun kutsakorra. Amorruen kontrako txertua 'amorruaren kontrako txertoa'. ◆ amorrua eman. Zerbaitek norbait amorrarazi. Amorrua ematen dῐai kontu klase oiek 'amorrua ematen diote kontu klase horiek'. Ik. errabia eman. |
| amu, amua |
amu |
amu iz. Amuekin arrapatzen tuai amurraiek 'amuarekin harrapatzen dituzte amuarrainak'. |
| amukela, amukelia |
maluta |
amukela iz. Maluta. (Batez ere pl.) elur-amukelak. |
| amuko, amukua |
amuko |
amuko1 iz. Lio amukwa 'liho amukoa'. |
| amuko, amukua (2) |
amuko (2), iraka (?) |
amuko2 iz. (Bot.) Garien azpiko belar zikina. Amukwa gogoti, ta garik ez! [Iraka (?) (Lolium temulentum)]. |
| amurrai, amurraia |
amuarrain |
amurrai iz. (Zool.) Amuarraina. Burunda ibaien ezte lenoko amurraiek 'Burunda ibaian ez daude lehenagoko amuarrainak'. ◆ amurraitxo. |
| amurratu, amurratzen |
amorratu |
|
| amurrazi |
amorrarazi |
amurrazi dau ad. Amorrarazi. Amurrazi da 'se ha enfadado' (Ond Bak). Orrek iten dik amurrazi beste 'horrek egiten dik amorrarazi beste' (Urdiain). |
| amurrazio, amurrazio |
amorrazio |
|
| amurru, amurrua |
amorru |
|
| an, ana |
basaran, basakaran |
|
| anai-arreba |
anai-arreba |
anai-arreba iz. (pl.) Zenbat anai-arreba zai? 'zenbat anai-arreba zarete?'. ▲ Sin. senide. |
| anai, anaia |
anaia |
anai iz. Anaia. |
| anaitako |
anaitzako |
anaitako iz. Anaitzakoa. Ik. arrebatako. |
| analfabeto, analfabetua |
analfabeto |
analfabeto adj./iz. ▲ Sin. eskolabeiko. |
| analisis, analisa |
analisi |
analisis iz. Analisia. Odolan analisa 'odolaren analisia'. Bi analisis iteko agindu dwai 'bi analisi egiteko agindu didate'. |
| andaitz |
endaitz |
andaitz [Altsasu] iz. Endaitza. Ik. andatz. |
| andaluz, andaluza |
andaluz, andaluziar |
andaluz adj./iz. Andaluziarra. |
| andarrai, andarraia |
andaerrai |
andarrai iz. Andaerraia. (Batez ere pl.) andarraiek. [Bereizi 'lorak', 'andarraiek']. |
| andatz, andatza |
endaitz |
andatz (eta andaitz [Altsasu]) iz. Endaitza. |
| andra-gizon |
andre-gizon |
|
| andra, andria |
andre, andere |
andra 1 iz. Andrea, emakumea. Andra gona gorriduna (Ond Bak). 2 iz. Andrea, emaztea. ◆ andra-gizon iz. (pl.) Andre-gizon, emaztea eta senarra. Andra-gizonak. ▲ Sin. senar-emaztiek. ◆ Andramari (> Andramai). Andre Maria; Jainkoaren Amari ematen zaion izena. |
| andragai, andragaia |
andregai |
andragai (> andragei) iz. Andregaia. |
| andramaria |
andremaria, Ama Birjina |
andramaria iz. Andremaria, Ama Birjina. ◆ andramari (> andramaiek) iz. pl. Andremariak; abuztuan, Ama Birjinaren Jasokunde egunaren inguruan egiten diren jaiak. Andramaietan launarteko afaia iten du 'andremarietan lagunarteko afaria egiten dugu'. ◆ Andramaria aguztukoak (> andramaria aguztukuek, andramabuztukuek, andramauztikuek). Andremaria abuztuko festak. ● Esr. zah. Andramaria urriko, agorra bi orriko. Ik. amabirjina. |
| Andramaria aguztukuek |
andremaria abuztukoa(k) |
|
| andretxe, andretxia |
serora etxe (?) |
andretxe iz. Serora etxea (?). Ermitek eraikinaren alde batean izaten duten sukaldea. Aitziberko ermitῐek andretxῐa duka 'Aiziberko ermitak andretxea dauka'. |
| angila, angilia |
aingira |
angila iz. Aingira. ◆ angila kaja. Kaxaren baitan, aingira kiribildua irudikatzen duen mazpanezko gozokia. Angila kajiá ekarri dῐai erregiek 'angila kaxa ekarri diote erregeek'. Ik. aingera. |
| angiloi |
kojinete, [gurdiaren atala] |
angiloi iz. Kojinetea; gurdiaren txirriken ardatzari eusten eta biratzen uzten dion atala. ▲ Sin. otsamai. {(Ond Bak): Parte más gruesa de los varales, aldamenak, en que encaja el eje de la rueda. Antes era un pedazo distinto de los varales, a los que reforzaba Ond Bac (en la pág. 411 hay un dibujo ilustrativo)}. Angiloya (JMS). |
| angula, angulia |
angula |
angula iz. Angulak dῐa aingerakumak 'angulak dira aingira kumeak'. |
| anibersaio, anibersaiua |
urtegarren, urteurren |
anibersaio iz. Urteurrena. Ik. -garren; arimasaio(ko). ▲ Sin. lemizko urte; enegarren urte. |
| anima, animia |
arima |
anima iz. Arima. ◆ animain eguna. Arimen eguna (Erl.). Ik. arima. Errezatzen, lana gogoti iten dai baten batzuk animῐa salbatzeko 'errezatzen, lana gogotik egiten dute baten batzuk arima salbatzeko'. Ik. arima. |
| animali, animalia |
animalia |
animalia (> animali) 1iz. (Zool.). Animalien gaitza (Ond Bak). Animali klase asko do, ta gu ga makurrenak 'animalia klase asko dago, eta gu gara makurrenak [gaiztoenak]'. 2 Basatia, astoa. Oi dok animali puskῐa 'hori duk animali puska'. Ik. zakar. |
| animalikeia |
aberekeria |
animalikeria (> animalikeia) 1 iz. Aberekeria, egintza anker eta basatia. Ik. astakeria. 2 iz. Gehiegikeria; kopuru handia edo gehiegizkoa. Ik. izugarrikeria. |
| animatu, animatzen |
animatu |
animatu da/dau ad. Erriko ziklistak animatzῐá fan dῐa Turrῐá 'herriko ziklistak animatzera joan dira Tourera'. Ik. alaitu, poztu. |
| animo, animua |
animo |
animo 1 iz. Animo aundiekin daitza herriko dantzak ikasten 'animo handiekin dabiltza herriko dantzak ikasten'. ▲ Sin. dulabre, kemen. 2 interj. Animo, i! Ezakela etsi! 'animo, hi! Ez ezak etsi!' ◆ animoak eman (> animuek eman). Animuek eman diatziai Tourria fan aurreti 'animoak eman dizkiote Tourrera joan aurretik'. Ik. aupa. ◆ animorik gabe (> animoipe). |
| animoso |
animoso |
animoso adj. Jende animoswa zailen manifestaziua alaitzen 'jende animosoa zebilen manifestazioa alaitzen'. 2 (Adizlagun gisa). Animoso daitza herriko gaztiek eskuaz ikasten 'animoso dabiltza herriko gazteak eskuaraz ikasten'. |
| anisa, anisia |
anis |
anisa (a itsatsia) (?). Anisa. 1 iz. (Bot.) Landarea eta hazia (Pimpinella anisum). 2 iz. Edaria. Domekatan kopa bat anis hartzen dau 'domeketan kopa bat anis hartzen du'. Ik. ursula; usual. |
| anju in |
hitz egin, zezelka egin |
anju egin (> anju in). Haur. Hitz egin; zezelka egin. In anju 'egin anju'. Hitz egiten hasi aurretik, ahoska dezan umeari esaten zaiona. |
| anoras, anorasa |
anorak |
anoras iz. Anoraka, berokia. Obe dezu anorasa jantzita fatῐa 'hobe duzu anoraka jantzita joatea'. |
| anpala |
|
anpala adj. Gorputz handikoa eta geldoa denagatik esaten da. |
| anparo, anparua |
anparo |
anparo iz. Babesa. Izkon anparwen azi izan dῐa 'izekoren anparoan hazi izan dira'. Jangoikuen anparo dukala 'Jaungoikoaren anparo daukala'. |
| ansasi, ansasia |
elorri beltz |
aran sasi (> an sasi) iz. (Bot.) Elorri beltza, aran edo basaran sasia (Prunnus spinosa). Lóran dé an sasiek; zuri-zuri, ikusgarriek 'lorean daude aran sasiak; zuri-zuri, ikusgarriak'. ▲ Sin: arantza (Iza Alts), (Ond Bak). |
| ansia |
gogo bizi, irrika |
ansia iz. Gogo bizia, irrika. Ik. amorru; desio; errabi; gogo. Ansia batekin jaten dau. |
| anteju(ek) |
betaurreko(ak), antiojo(ak) |
anteju iz. (pl.) Antiojoak, betaurrekoak. Anteju berriek itia fan naiz optiká 'antiojo berriak egitera joan naiz optikara'. Majo ematen dezu antejuek jantzita 'majo ematen duzu antiojoak jantzita'. |
| antiguoko, antiguokua |
antigoaleko, antzinako |
antiguoko adj. Antigoalekoa, antzinakoa. Antiguoko gona gorriek 'antzinako gona gorriak'. Antiguoko izena zan 'antzinako izena zen'. |
| antipatiko, antipatikua |
antipatiko |
antipatiko adj. Ik. mutur haundi. ▼ Anton. sinpatiko. |
| antortxa, antortxia |
zuzi, lastargi, tortxa |
antortxa iz. Zuzia. |
| antuxa, antuxia |
doministiku, usin |
antuxa iz. Doministikua, usina. ● Antuxak, geien parte, bi o iru segituen iten dῐa, eta lemizkwa iten zan garaien dominístikun esaten zan; ta bigarrena iten zan garaien, bakῐa ta osasuna; eta irugarrena iten zan garaien, Jainkwa deizula. 'antuxak, gehienetan, bi edo hiru segituan egiten dira, eta lehenbizikoa egiten zan garaian dominístikun esaten zen; eta bigarrena egiten zen garaian, bakea eta osasuna; eta hirugarrena egiten zen garaian jainkoa deizula'. ◆ antuxa egin (> antuxia in). Doministiku egin. |
| antuxia in |
doministiku egin, usin egin |
|
| antuxketan |
doministikuka |
antuxketan adb. Antuxa eginez, doministikuka. Ik. antuxa. |
| antxintxikan |
antxintxika |
antxintxika (> antxintxikan) adb. Korrika eta saltoka. Ik. korrikan; txingikan. |
| antxo, antxua |
antxoa |
antxoa (> antxo) iz. (Zool.) Bi kilo antxo yosi tut marinatuik prepatzeko 'bi kilo antxoa erosi ditut marinaturik preparatzeko''. Aurten antxwa ezto hain gasti 'aurten antxoa ez dago hain garesti'. |
| antxoilla, antxoillia |
antxoa oliotan (?) |
antxoilla iz. Antxoa oliotan. |
| antxuma, antxumia |
antxume |
antxuma iz. (Zool.) Antxumea. Antxuma: auxuá ta akerra (Ond Bak). Ik. auxo; saila2 / xaila. ◆ antxumak atera (> antxumak ata). Ik. antxumaki. Sutondoan, bernetako azalean beroagatik ateratzen diren gorrituak. |
| antxumaki, antxumakia |
antxumeki |
antxumaki 1 iz. Antxumekia, antxume okela. 2 iz. Batez ere pl. antxumakiek: sutondoan, bernetako azalean beroagatik ateratzen diren gorrituak. ◆ antxumakiak atera (> antxumakiek ata). Sutondoko beroagatik, azalean gorrituak atera; [eritema; cabrillas]. |
| antz, antza |
antz |
antz 1 iz. Aman antza dukai 'amaren antza daukate'. 2 iz. Lenoko antzik eztuka erriek 'lehenagoko antzik ez dauka herriak'. Ik. itxura. 3 iz. Orrek eztuka ogien antzik 'horrek ez dauka ogiaren antzik'. Eztukazu kozinerwen antzik 'ez daukazu sukaldarien antzik'. ◆ (norbaiten / zerbaiten) antza hartu. ◆ (norbaiten / zerbaiten) antza ibili (eduki). ◆ antzik ez eman / hartu. ◆ gorri antza, urdin antza. ◆ antzean (> antzῐen). Ondo antzῐen. Ondo antzῐen de 'ondo antzean daude [nahiko ondo daude]'. ◆ antzeko adj. Orren antzekoῐk ezto munduen 'horren antzekorik ez dago munduan'. ▲ Sin. kisako, moduko, pareko. Ik. antzetako. ◆ antzetako adj. Antzekoa, antzerakoa. Guaiko apizan antzetako bat zaken 'oraingo apaizaren antzeko bat zuan'. ¬ |
| antzar, antzarra |
antzara |
antzar iz. (Zool.) Antzara. |
| antzeko, antzekua |
antzeko |
|
| antzetako, antzetakua |
antzeko |
|
| antzu, antzua |
antzu |
antzu (eta auntzu) adj. Urde ume-hazia antzu dago guaindo. |
| antzutu, antzutzen |
antzutu |
antzutu (eta auntzutu) da ad. Garaia da antzutzeko urdia, txerrikumak kendu ber datzau. |
| anulatu, anulatzen |
baliogabetu; ezeztatu; indargabetu |
anulatu da/dau ad. Baliogabetu; deuseztatu; ezeztatu; indargabetu. ¬ |
| anunziatu, anunziatzen |
anuntziatu |
anunziatu dau ad. (g.er.) Anuntziatu, aditzera eman; iragarri. Denbwa txarra anunziatu dai 'denbora [eguraldi] txarra anuntziatu dute'. Ik. yakusi. |
| anunzio, anunziua |
anuntzio |
anunzio iz. Anuntzioa, iragarkia; iragarpena. Telebisioko anunziuek 'telebistako anuntzioak'. |
| apain, apaina |
apain |
apain 1 adj. Egoki edo txukun prestatua. Ik. txukun. 2 adb. Era apainean. Apain jantzita. |
| apaindu, apaintzen |
apaindu |
apaindu da/dau ad. Edertzen edo itxura hobetzen duten gauzez hornitu. Apainduik, ondo jantzita 'apaindurik, ondo jantzita'. Ik. arreglatu; adornatu. |
| apaintze, apaintzia |
apaintze |
apaintze iz. Apaintziati jazten dau (tu) antejuek 'apaintzeagatik janzten ditu antiojoak'. |
| apaiz |
apaiz |
apaiz [Altsasu] iz. Ik. apiz; abade. |
| apal, apala |
apal (2) |
apal iz. Paretan edo altzari batean, bertan gauzak edukitzeko ezartzen den ohola. Apal lúze bat ibiltzen zain sukaldῐen; sártu ta frenteko paetan, aldenik alde 'apal luze bat ibiltzen zuten sukaldean; sartu eta aurreko paretan, alderik alde'. Ik. sapalda; arasa (> asa). |
| apaldu (?) |
apaldu (?) |
apaldu (?) |
| apapa |
apapa |
apapa Haur. Paseatu; paseatzera. *[Zehaztu esanahia. Alderatu 'apapas']. |
| apapas |
apapa |
apapas (Haur.). Apapa. Paseatzera. Gazin apapas! 'goazen apapa!'. |
| apar, aparra |
apar |
apar 1 iz. Bereizi pits. Ik. pits. 2 iz. Yauria in ondoko ihintza 'euria egin ondorengo ihintza'. Ik. ihintz; senu. |
| aparato, aparatua |
aparatu, tresna |
aparato iz. Aparatua, tresna. |
| apareju, aparejua |
apareju, aparailu |
apareju 1 iz. Apareju, aparailua. 2 adj. Hoi aparejua, hoi erremendua! Ik. elementu; erremendo; trasto. |
| aparkatoki, aparkatokia |
aparkaleku |
aparkatoki iz. Aparkalekua. || Gurdibide bazterreko leku jakina, bertan gurdia geldirik utzita, kontrako norabidekoari pasatzen uzteko balio duena. |
| aparkatu, aparkatzen |
aparkatu |
aparkatu dau ad. Ik. (autua) autzi 'autoa utzi'. Nun autzi don autwa? 'non utzi dun autoa?'. |
| apartatu, apartatua |
banandu(a), banatu(a) |
apartatu adj. Banandua, banatua. |
| apartatu, apartatzen |
apartatu, banandu |
apartatu 1 dau ad. Bereizi, banandu. Apartatzeko irina ta zahia... Eta ekartzen zian hiru alde apartatuta (Ond Bak). Indiabia apartatu. Ik. separatu; bakartu. ▼ Anton. alkartatu. 2 da ad. Banatu, bereizi. Senar-emazteak apartatu. Ik. diburziatu; separatu. |
| aparte |
aparte |
aparte 1 adb. Urruti. ▲ Sin. irruti. 2 adb. Bereiz. Hobe horrengandik aparte. Hobe hortik aparte. Hobe (de)zu aparte! 'hobe(to) duzu aparte [geratzea]'. Hoi aparte patu ber da 'hori aparte pagatu [bereiz ordaindu] behar da'. Auztazu libuoi aparte 'utz ezazu liburu hori aparte'. 3 '-z gainera'. Sweldwa aparte, pensio txiki bat duka 'soldataz gainera, pentsio txiki bat dauka'. Ortaz aparte, beste oitura batzuk'e ondo gorde dῐa 'horrez aparte, beste ohitura batzuk ere ondo gorde dira'. Ik. gainera (> gainῐa). |
| aparteko, apartekua |
aparteko |
aparteko 1 adj. Aparteko kontuek tuk oiek 'aparteko kontuak dituk horiek'. ▲ Sin. irrutiko. 2 adj. Aparteko gaztaia iten dau 'aparteko gazta egiten du'. ▲ Sin. espezial, estraordinaio. |
| apats, apatsa |
aupats, korrokada |
apats (> apatx) iz. Aupatsa. ◆ apatsa egin (> apatsa in). Aupats egin. Ik. gaup egin (> gaup in). |
| apatx, apatxa (ala epatxa) |
aupats |
|
| apatxo |
musu |
apatxo iz. Musua. ▲ Sin. patxo, matxo [Altsasu]; pa (Haur.), apatxo, matxo [Urdiain]. ◆ apatxo eman. Apatxo eman eskuan (Iza Alts). |
| apatz |
abatz |
apatz iz. Abatza [Ziordia]. Esnea gatzagiarekin jartzeko ontzia, gaztanbera egiteko. Ik. abatz. |
| apellidatu, apellidatzen |
deitu, deitura izan |
apellidatu da ad. Deitu, deitura izan. Ne bekela apellidatzen da, bea ez ga senidiek. |
| apellido, apellidua |
abizen, deitura |
apellido iz. Deitura, abizena. Aman apellidwa patu diai aurrai 'amaren deitura paratu diote haurrari'. |
| apenas |
apenas |
apenas 1 adb. 'ez dirudi'-ren kidea (eskuinean -en dun esaldi txertatu bat duela). Apenas etorri dan. Ik. eman (ez dau ematen). 2 adb. Gutxi. Apenas jok jatekoik 'apenas zagok jatekorik'. Ik. ia. |
| apetitu, apetitua |
apetitu |
apetitu iz. Apetitu galanta ekar du mundu onta 'apetitu galanta ekarri dugu mundu honetara'. ▲ Sin. jateko gogo. – apetitu haundikua. – apetituipe 'apetiturik gabe'. |
| apibil, apibila |
apiril |
apibil (eta apiribil [Bakaiku]) iz. Apirila, urteko laugarren hila. ● Esr. zah. Apibil biribil. | Apibilan azkenien, hostua haitz gainien. | Apibil biribil / urdiek udetaien gosiek hil / apibila fan da [eta] maietza gero / ganba baztarrean agotza bero [bego] (agotz gutxi). ¬ |
| apiki |
agidanez [dirudienez, ustez] |
apiki (eta apika [Bakaiku]) adb. Ustez, antza denez, agidanez. Apiki etor dan 'ustez, etorri da'. Arbolioi apiki gindῐa dan 'arbola hori apiki ginga den'. |
| apiz burubeltx, apiz burubeltxa |
buztanikara |
apiz burubeltx iz. (Zool.) Buztanikara (Motacilla alba). ▲ Sin. apiztxoi, buztanluze. |
| apiz in |
apaiztu, apaiz egin |
|
| apiz, apiza |
apaiz |
apaiz (> apiz) iz. (Iza Alts): apaiz. Apizangana fan da 'apaizarengana joan da'. || Erresponsua bota apizai (Ond Bak). ◆ apaizaren etxea (> apizan etxῐa). Apizan'txῐa faten dῐa dotrinῐa ikastῐa 'apaizetxera joaten dira doktrina ikastera'. Ik. apizetxe. ◆ apaiz-jantzia (> apiz-jantzia). ◆ apaiz egin (> apiz in). Apaiztu. ▲ Sin. abade (gaur egun ia ez da erabiltzen). |
| apizantxe, apizantxia |
apaizetxe |
|
| apizburu |
[bazka landarea] |
apizburu iz. (Bot.) Bazka landarea, abereen bazkarako ereiten den belar landarea Apizburu, cierta planta forrajera (Ond Bak). |
| apizburubeltx |
buztanikara (?) |
apizburubeltx iz. (Zool.) Txori mota (Ond Bak) [buztanikara (?)]. Ik. apiz burubeltx (?); apiztxoi. |
| apizetxe |
apaizetxe |
apaizetxe (> apizetxe) iz. Ik. apaizaren etxe (> apizan'txe). |
| apiztxoi, apiztxoia |
buztanikara, apaiz-txori |
apiztxoi iz. (Zool.) Apaiz-txoria, buztanikara (Motacilla sp.). ▲ Sin. buztanluze. Ik. apiz burubeltx (Ond Bak). (Motacilla alba). |
| apo, apua |
apo, apote |
apo iz. Apotea, txerri arra. ▲ Sin. ordots. |
| apoetxe, apoetxia (?) |
apotegi (?) |
apoetxe (?) iz. Apoa, txerri ordotsa izaten zutenen etxea (?). Ik. apotegi. |
| apoki, apokia |
ordoski (OEH) |
apoki iz. Ordoskia (OEH). Apoaren, txerri arraren haragia. Ik. txerriki. ◆ apoki gustu, apoki keru. Apo txerrikiaren gustu edo keru txarra. |
| apopilo |
apopilo |
apopilo iz. Apopilo artu dai etxῐen herriko eskolako maistrῐa 'apopilo hartu dute etxean herriko eskolako maistra'. ◆ apopilo egon (> apopilo yon). Apopilo yon gindan Iruñean estudiante garaien 'apopilo egon ginen Iruñean estudiante garaian'. |
| apostatu, apostatzen |
apustu egin |
apostatu dau ad. Apustu egin. Ik. apustu egin (> apustu in), jokatu. |
| apostolu, apostolua |
apostolu |
apostolu iz. |
| apotei, apoteia |
ordots tegia* |
apotegi (> apotei) iz. Apoaren, txerri ordotsaren tegia. Ald. apotai (Ond Bak). Ik. txerritegi. |
| aprendiz, aprendiza |
aprendiz |
aprendiz iz./adj. Lanbide bat ikasten ari dena. Nekazaia, il arte aprendiz 'nekazaria, hil arte aprendiz'. |
| apreziatu, apreziatzen |
aintzat hartu, estimatu; gogoko izan, begiko izan |
apreziatu dau ad. Aintzat hartu, estimatu. Gogoko izan, begiko izan. Ik. estimatu; baloratu. ▼ Anton. despreziatu. |
| aprezio, apreziua |
estimu |
aprezio iz. Estimua. ▲ Sin. estimazio. ▼ Anton. desprezio. |
| aprobatu, aprobatzen |
onartu; 2 gainditu |
aprobatu da/dau ad. |
| aprobetxamentu, aprobetxamentua |
aprobetxamendu |
aprobetxamentu iz. Aprobetxamendua, probetxua. Ik. probetxu. |
| aprobetxatu, aprobetxatzen |
aprobetxatu |
aprobetxatu da/dau ad. Ondo baindo obeto aprobetxatu dot tela guztῐa 'ondo baino hobeto aprobetxatu dut tela guztia'. ▲ Sin. baliatu. || Zukin ondo aprobetxatu dῐa 'zurekin [zutaz] ondo aprobetxatu dira'. |
| apropos / aprepos |
apropos |
apropos (eta aprepos) 1 adb. Nahita. Usteztala ez, apropos in dau 'ustekabe(an) ez, apropos egin du'. ▲ Sin. nahita. 2 adb. Txantxetan, broman, bromatan. Ez zaitez asarratu, apropos esan dezut-eta 'ez zaitez haserretu, apropos esan dizut eta'. ▲ Sin. bromatan. Ik. broma. |
| aproposa |
apropos, egoki |
aproposa adj. Egokia. Gaztina lurra aproposa da azaleaindako 'gaztaina lurra [gaztainondoaren lurra] aproposa da azaleendako [Rhododendron indicum]'. Ik. eroki. |
| apuatu, apuatzen |
larritu, kezkatu |
apuratu (> apwatu) da ad. Larritu, urduritu. Ezazula apwatu! 'ez zaitez larritu!'. ▲ Sin. larritu, estutu. ▼ Anton. soseatu, trankilizatu. |
| apuntatu, apuntatzen |
apuntatu |
apuntatu 1 dia ad. Keinatu. Eskupetiekin apuntatu dῐa 'eskupetarekin apuntatu dio'. 2 dau ad. Idatzi, oharrak hartu. Yosi berreko gauzak apuntatuik dukatzit 'erosi beharreko gauzak apuntaturik dauzkat'. Izenak apuntatuik zukatziain 'izenak apuntaturik zeuzkaten'. 3 da/dau ad. Izena eman. Ik. izena eman. ▼ Anton. borratu. |
| apunte, apuntia |
apunte |
apunte iz. Idatziz hartutako oharra. ◆ apunteak hartu (> apuntῐek artu). |
| apuntei, apunteia |
tiro trebetasun, punteria |
apunteria (> apuntei) iz. Ald. punteia. Punteria, tiro trebetasuna. Ik. punteria (> punteia). |
| apur-apurra in |
apur-apur egin* |
|
| apur, apurra |
apur, papur |
apur iz. (Batez ere pl.) Apurrak bestendako 'apurrak besterendako'. Ik. hondar. ◆ apurrak egin (> apurrak in) dau ad. Zati txikiak egin. ◆ apur-apurra egin (> apur-apurra in). ▲ Sin. txiki-txikia in. Ik. apurtu; mila txiki egin. ◆ ogi apur. (pl.). |
| apuro, apurua |
estutasun |
apuro 1 iz. Estutasun, larrialdia. Apuro haundia. Ik. estutasun; estualdi, larritasun. 2 iz. Eskasia, premia larria. Apuro batῐako, atorra zar onek gwaindo balio dau 'apuro baterako [premiazko egoera baterako], atorra zahar honek oraindik balio du'. |
| apurrak in |
papurtu |
|
| apurtu, apurtzen |
apurtu |
apurtu da/dau ad. Apurretan xehatu, desegin. Ogia apurtu. ▲ Sin. txiki-txikia in. Ik. apurrak egin; apur-apurra egin. |
| apustu in |
apustu egin |
|
| apustu, apustua |
apustu |
apustu (eta apostu) 1 iz. Galdu dot in nen apustua 'galdu dut egin nuen apustua'. 2 iz. Norgehiagoka, lehiaketa. Pilota apustua 'pilota partida'. Ik. partido. Korrika apustua 'lasteketa'. ◆ apustu egin (> apustu in). Ald. apostu in (Ond Bak). ▲ Sin. apostatu, jokatu. ◆ apustu egingo nike [nuke]... (> apustu inko nike...). Apostu inko nuke ohiati aitu zela 'apustu egingo nuke ohetik aditu zuela' (Ond Bak). ▲ Sin. jokatuko nike (...). Ik. jokatu. |
| apustulai, apustulaia |
apustulari |
apustulari (> apustulai, apostulai) iz. Apustu egiten duen pertsona. Apostulai amurratua da 'apustulari amorratua da'. Ik. jokalari (> jokalai). |
| ar, arra |
ar |
ar adj./iz. ▲ Sin. ordots; apo. ▼ Anton. eme, ahardi. |
| araba-hego, araba-hegua |
hego-mendebal |
araba-hego (> arabego) iz. (Meteorol). Hego-menebaleko haizea. [Ald. arabego (Ond Bak)]. |
| arabaize |
mendebaleko haize |
arabaize iz. (Meteorol.) Mendebaldeko haizea (Ond Bak). Arabaizῐa daile 'arabaizea dabil'. Ik. gaztelaize. ▲ Sin. mendabala, gaztala, gaztelaize. |
| arabego |
hego-mendebal |
|
| aradura |
|
aradura (?) |
| aran, arana |
basaran, basakaran |
aran (> an) iz. (Bot.) Basarana. Aranan loria, aranain loria (Ond Bak). ● Esr. zah. Etxarri Aranatz, arana jan da mihia latz (Ond Bak). Anak, onduta, urrien bildu ber dῐa 'basaranak, onduta, irailean bildu behar dira'. Ik. aransasi. |
| arantza |
arantza |
arantza iz. (Bot.) Elorri beltza (Prunnus spinosa). (Iza Alts), (Ond Bak). Arana da bere frutua (Ond Bak). Ik. aransasi (> ansasi). |
| araro |
adaro |
araro [Altsasu] iz. Adaroa; eultzitako garia biltzeko erabiltzen zen zurezko pala. |
| arasa |
arasa |
arasa ([Altsasu], eta asa [Urdiain]) iz. Apala; altzari apalduna. Gainbeko arasan auzten tut kikarak ta pate txikiek 'beheko arasan uzten ditut kikarak eta plater txikiak'. Ik. apal; sapalda. |
| arazo (?) |
arazo (?) |
arazo [?] iz. (Hitz berria?) Ik. problema; kontu; asunto. |
| arbola-ipurdi, arbola-ipurdia |
arbola-ipurdi |
|
| arbola-ondo, arbola-ondua |
arbola-ipurdi |
|
| arbola, arbolia |
arbola |
arbola iz. || (Ond Bak): [Arbola] ondu: 1 Arramatik behera ta zainetik gorakua. 2 Arbola bota ta zainetik gorakua. – Arbolan alderdiek: Zain eta ondua, lepotik gora arramak (Ond Bak). ◆ arbola(ren) lepo(a) (> arbolῐen lepwa). Adarren aurreko enborraren zatia. ◆ arbola saila (a itsatsia: arbola sailia), Ik. arboladi. ◆ arbola-ipurdi iz. Motzondoa, epaitondoa; enborra moztu ondoren, lurrari atxikia gelditzen den zuhaitz zatia. Trunkuen ipurdia (?) 'enborraren ipurdia'. ▲ Sin. arbola-ondo, trunku motz. ◆ arbola-ondo iz. Motzondoa, epaitondoa; enborra moztu ondoren, lurrari atxikia gelditzen den zuhaitz zatia. ▲ Sin. arbola-ipurdi, trunku motz. |
| arboladi, arboladia |
arboladi |
arboladi iz. Arbolak dauden eremua. Arboladiko itzalpῐen eman du atsalde oswa 'arboladiko itzalpean eman dugu arratsalde osoa'. ▲ Sin. arbola saila. |
| arbolape, arbolapia |
arbolape |
arbolape (> arbolpe) iz. Arbola azpia. (Batez ere leku-denborazko kasu-atzizkiez) arbolapῐen (> arbolpῐen). ▲ Sin. arbolazpi. |
| arbolazpi, arbolazpia |
arbolape |
arbolazpi iz. Arbola azpia. Laitzen yon naiz arbolazpien 'irakurtzen egon naiz arbolapean'. Ik. arbolape; arbolpe. |
| arbolpe |
arbolape |
|
| ardai-egur |
ardagai |
ardai-egur iz. (Mikol.) Ardagaia (?). Arboletan sortzen den ointoa (Ond Bak). [Ardagaidun egurra (?)]* |
| ardai, ardaia |
ardagai |
ardagai (> ardai; ardangai) (?) 1 iz. (Mikol.). 2 iz. [yesca] (Iza Alts). ◆ ardagai beltz (> ardai beltz) (Fístula hepática); ardaibeltxa (Fistullina hepatica). ◆ ardagai zuri (> ardai zuri, ardai txuri, ardei zuri) (Polyporellus Squamosus). Ardaizuri gutxi izaten da. Saltsamendin badakit nik arbol bat ardeizuria ekartzen duena. Pilotak egiteko balio du. |
| ardana |
ardo zopa |
ardana iz. Ardo zopa. Ardo berotua, txigortutako ogi koxkorrarekin. Ardo zopa berwa 'ardo-zopa beroa'. ▲ Sin. kunkun, ardo zopa. |
| ardangai (?) |
ardagai |
|
| ardatz, ardatza |
ardatz |
ardatz iz. Irutean haria harilkatzeko erabiltzen den zurezko tresna, makila gisakoa, erdialdetik puntetara zorroztuz doana. Aria iten, emakumῐek ardatzakin ibiltzen zῐan gaio; gizonak, santagerῐekin 'haria egiten, emakumeak ardatzarekin ibiltzen ziren gehiago; gizonak, santagerarekin'. Ik. santagera; lilai; ardazketa. |
| ardazketa, ardazketia |
ardazketa |
ardazketa iz. Irutea. ◆ ardazketan adb. Ataien bertan'e ibiltzen zῐan ardazketan 'atarian bertan ere ibiltzen ziren ardazketan'. |
| ardazketan |
ardazketan |
|
| ardi adardun, ardi adarduna |
ardi adardun |
|
| ardi esene, ardi esenia |
ardi esne |
|
| ardi mozteko buexa(k) |
aiztur(rak) |
|
| ardi txakur |
ardi txakur |
|
| ardi, ardia |
ardi |
ardi iz. – ardi zahar; ardi beltz; ardi zuri; ardi mutur zuri; ardi mutur beltz; ardi adardun. Ardiék haziko dau axúri. Ardiek ta aharikuek. Ik. ahariko. ◆ ardi galdu. ◆ ardi latx. ◆ ardi narru. ◆ ardiak moztu (> ardiek moztu) [esquilar]. ◆ ardi esene iz. Ardi esnea. iz. Yosi beiko ardi eseniekin iten da gaztanberaik hobena 'egosi gabeko ardi esnearekin egiten da gaztanberarik [mamirik] hoberena'. ◆ ardi txakur iz. ▲ Sin. artzai txakur. [Bereizi ardi eta ahardi]. Ik. ahardi. ● Esr. zah. Ez arditako ta ez ahuntzetako. |
| ardietxe, ardietxia |
ardietxe, ardi borda |
ardietxe iz. Ardi borda. Ik. ahuntzetxe. |
| ardiki, ardikia |
ardiki |
ardiki iz. Ardi okela. Ik. axurki. |
| ardila, ardilia |
artile |
ardila iz. Artilea. ◆ ardilazko. Artilezkoa. ◆ ardilazko galtza(k). pl. Artilezko galtzerdiak. ▲ Sin. lana. |
| ardilazko galtza(k) |
artilezko galtzerdi(ak) |
|
| arditxe, arditxia |
artegi |
arditxe iz. Artegia. Gwai Belgikako legusuen etxῐa dana arditxῐa izan zaken 'orain Belgikako lehengusuen etxea dena ardietxea izan zuan'. Ik. borda; artai. |
| ardo goxo, ardo goxua |
ardo gozo |
|
| ardo zopa(k) |
ardo zopa |
|
| ardo, ardua |
ardo |
ardo iz. Mats garnatxakin indako ardwa 'mahats garnatxarekin egindako ardoa'. ◆ ardo beltz. ◆ ardo gorri. ◆ ardo zuri / (eta ardo zwi, ardo txwi). ◆ elizako ardo. ◆ ardo zopa(k). Ik. ardana; kunkun. ◆ ardoa pikatu / mindu / ozpindu (> ardwa pikatu / mindu / ozpindu). |
| ardoketai, ardoketaia |
ardoketari |
ardoketari (> ardoketai) iz. Ardoa banatzen duen pertsona. |
| ardozale, ardozalia |
ardozale |
ardozale adj. Ik. sietsekoa (> sietsekwa) (Lgart.). |
| ardura, arduria |
ardura |
ardura iz. Laniako ardurῐa 'lanerako ardura'. ● Esr. zah. Ardura ta Alferra. —Ardura! Intzak baswen egurra! Ta egurrik ez iten 'Ardura eta Alferra. —Ardura! Egintzak basoan egurra! Eta egurrik ez egiten'. |
| arduradun (?) |
arduradun |
arduradun (?) iz. |
| are, aria |
are |
are iz. Nekazaritzako lanabesa. ◆ area pasatu (> arῐa pasatu). Aratu. Ik. rastra; |
| argal, argala |
argal |
argal adj. Lehen erabiltzen zen; orain euskara batuaren eraginez suspertu da. ▲ Sin. mehe, flako, flakoxta. ▼ Anton. gizen, lodi, puztikilo. 2 adj. [ergel (?) LM]. |
| argi indar, argi indarra |
argindar |
|
| argi, argia |
argi |
argi 1 iz. Argi bizia; argi hila. Argi naturala; argi artifiziala. Yuzkien argia 'eguzkiaren argia'. 2 iz. Argi artifiziala, bereziki elektrizitatezkoa. Argipe ge, argia [argi indarra] fan da 'argirik gabe gaude, argia [argindarra] joan da'. ◆ argi indar. Argindarra. ▲ Sin. elektrizidade. ◆ argia yazi dau ad. Argia piztu. ◆ argia hil dau ad. Argia itzali. ◆ argia joan (> argia fan) da ad. ◆ argia eman. ◆ argia egin (> argia in). Argitu. Linterniekin, intzak emen argia 'linternarekin, egizak hemen argia'. ◆ argia kendu dau ad. 3 iz. Argi iturria. Sukaldeko argia. Autwen argiek 'autoaren argiak'. Gelako argia funditu in da 'gelako argia erre egin da'. 4 adj. Argitsua. Egun argia dekau gaur (Ond Bak). Hau gelῐen argia! 'hau gelaren / gela argia!'. ▲ Sin. klaro. ▼ Anton. ilun. 5 adj. Adimen zorrotzekoa. Ik. azkar, listo. 6 adb. argi egon (> argi yon); argi esan. Holakotan, argi do ze in ber dan 'holakoetan, argi dago zer egin behar den'. ◆ argi eta garbi (> argi ta garbi) adb. Argi ta garbi esan diatzi esan bearrekwek 'argi eta garbi esan dizkio esan beharrekoak'. ◆ argi ibili; Ik. kontuz ibili; atento. ◆ argitan adb. ◆ argi egon (> argi yon) 1 Egunaz, eguraldiaz edo zeruaz mintzatuz, hodeirik gabea, argitsua. 2 adb. Zalantzarik edo puntu ilunik gabe. Argi jok ze esan nai zen 'argi zagok zer esan nahi zuen'. |
| argipe, argipia; argipien |
argipean |
argipien adb. Argipean. Argipῐen lana ondo iten dok, ez ilunpein 'argipean lana ondo egiten duk'. Ik. argitan. ▼ Anton. ilunpe, itzalpe. |
| argisenti, argisentia |
argisenti, egunsenti |
egunsenti iz. Eguna argitzen hasten dan garaia. ▲ Sin. argitze, egunsenti. ▼ Anton. iluntze, ilunabar, arras. |
| argitan |
argitan |
|
| argitasun, argitasuna |
argitasun |
argitasun iz. Argitasun aundia do sukaldiontan 'argitasun handia dago sukalde honetan'. Neguen ge, bea argitasuna egunetik egunῐa ibazten dua 'neguan gaude, baina argitasuna egunetik egunera irabazten doa'. ▲ Sin. klaridade. ▼ Anton. iluntasun. |
| argitsu, argitsua |
argitsu |
argitsu adj. Egun argitsua eldu da gaur 'egun argitsua heldu da [dator] gaur'. |
| argitu, argitzen |
argitu |
argitu 1 da/dau ad. Eguna zabaldu, (eguna) argitu. Eguna fan da argitu be 'eguna joan da argitu gabe [eguzkia atera gabe]'. ◆ [eguna] argitu baindo lénuo. Argitu baino lehenago. Gaur jagi ga argitu baindo lénuo 'gaur jagi gara argitu baino lehenago'. ◆ [eguna] argitziekin batia. Argitzearekin batera. Ik. egunsenti, argisenti; eguna argitu. ▼ Anton. ilundu. 2 da/dau ad. Azaldu, dudak argitu. Ondo argitu diatzit gauzak 'ondo argitu dizkio gauzak'. ▲ Sin. aklaratu. |
| argitxo, argitxua |
argixka |
argitxo 1 iz. Argi txikia. 2 adj. Kolore argirantz jotzen duena. Emaiozu kolore argitxuet (argitxo bat). ▲ Sin. klarotxo. ▼ Anton. iluntxo. |
| argitze |
argitze |
argitze iz. Egunsentia. Argitzen ondoko belar eske ta. ▲ Sin. argisenti, egunsenti. ▼ Anton. iluntze. |
| argizai, argizaia |
argizari |
argizari (> argizai) 1 iz. Abakak urtuta iten du etxῐako argizaia 'abaraskak urtuta egiten dugu etxerako argizaria'. Lana franko ganbazelaiai argizaia ematen 'lana franko ganbara-zelaiari argizaria ematen'. 2 iz. Kandela. Argizaiekin eta bi kandelero ziriuekin (Ond Bak). ◆ argizaria paratu (> argizaia patu). (Erl.) Elizan, trapu beltza, zesterῐa ta agizaia patzen zezaien ildakuari 'elizan, trapu [oihal] beltza, zestera eta argizaria [kandela] paratzen zitzaien hildakoei'. 3 Belarrietako argizaria. Obeto aitzen dot guai, belarritako argizaia kendu duai-ta 'hobeto aditzen dut orain, belarrietako argizaria kendu didate eta'. |
| argizaiol, argizaiola |
argizaiol |
argizaiol iz. Hilobian edo elizan, familiak bere hilei eskaintzen dien argizari bildumena biltzen den ohola, gehienetan landua. Leno, elizan patzen zῐan argizaiolak; gῐo zesterῐa 'lehen, elizan paratzen ziren argizaiolak, gero zestera [errespontsurako saskia eta kandelak]'. Ik. zestera. |
| Argizar, Argizarra |
Artizar |
Argizar iz. (Astron.) Artizarra. Argizarra goizien 'Artizarra goizean' (Ond Bak). |
| argulu / arbulu |
burugabe, ergel; astakirten |
argulu (eta arbulu) adj. Burugabea, ergela; astakirtena; ahoberoa, harroputza (?). Gonbeztako, presidente amerikanuoi [D. Trump] da argulua 'konparazio baterako, presidente amerikano hori da argulua'. || Argulua: buruekin pensatzen eztena 'argulua: buruarekin pentsatzen ez duena' (LM). |
| -ari (-lari) |
-ari (-lari) (atzizkia) |
-(l)ari / -(t)ari (> -(l)ai / -(t)ai) (atzizkia). Izen bizidunak sortzen ditu, eta jarduera edo lanbide bat egiten duten gizakiei dagozkie. Adibideak: aizkolai, bertsolai, iraikalai, korrikalai... |
| ariko, arikua |
ahariko |
|
| arima, arimia |
arima |
arima (eta anima) iz. Holakon arimia premien balin bado (Ond Bak). Ik. anima. |
| arimasaioko, arimasaiokua |
urteurren |
arimasaioko iz. Urteurrena (Bakaiku). Aurrizaria da hogien [hobian] patzen dan oihala argizaiekin eta bi kandelero ziriuekin, bat hiltzen dan garaien bedratziurrena iteko ta arimasaiokuen [aniversario] ere 'aurreizara (?) da hobian paratzen den oihala argizariekin eta bi kandelero [argimutil] xirioekin, bat hiltzen den garaian bederatziurrena egiteko eta arimasaiokoan ere' (Ond Bak). |
| arin, arina |
arin |
arin 1 adj. Pisu gutxikoa. Bai arina! eztau ezere pisatzen 'bai arina! ez du ezer ere pisatzen'. ▼ Anton. pisu, pisutsu. 2 adj. Erraz eta bizkor mugitzen dena. Esku, hanka arinak. Larogei urte dukatzi ta gaztῐek baindo arino daile 'laurogei urte ditu eta gazteak baino arinago dabil'. ▼ Anton. motel, torpe. 3 adj. Tentu gutxikoa. Buru arina. Buru arina eztana, zogia, normala (Ond Bak). ▼ Anton. zogi. |
| arindu, arintzen |
arindu |
arindu da/dau ad. |
| ariyazi |
adierazi |
ariyazi dau ad. Adierazi; aditzera eman, jakinarazi. || {Ariyazi genduan zér galdu zeen [le hicimos comprender lo que había perdido] (Iza Alts)}. Ik. adiazi. |
| arka, arkia |
arka |
arka iz. Arkan dago irina (Ond Bak). Ik. kutxa; arkatila; baula. |
| arkakuso, arkakusua |
arkakuso |
arkakuso iz. Arkakusoz beteik do gwe txakurra 'arkakusoz beterik dago gure txakurra'. ◆ arkakuso kaka. |
| arkatila |
arkatila |
arkatila iz. Kutxan don kaja txiki bat 'kutxan dagoen kaxa txiki bat' (Ond Bak). ▲ Sin. kutxatila. Ik. arka; kutxa. |
| arkaxte, arkaxtia |
arkazte |
arkazte (> arkaxte) iz. Ardi gaztῐa da arkaxtia 'ardi gaztea da arkaztea'. Arkaxtiek: zaharro bildotxa baindo 'arkazteak: zaharrago bildotsa baino' (Ond Bak). |
| arkera |
arkara |
arkera (eta arkea) adb. Arkara. Ardiengatik edo ahuntzengatik hitz eginez, arreske. Ardia arkera do 'ardia arkara dago'. |
| arku, arkua |
arku |
arku iz. Ataien arkua 'atearen arkua'; zuien arkua 'zubiaren arkua'. Elizataiko arkuek 'eliz atariko arkuak'. Arkuekin duka etxiek ataia 'arkuarekin dauka etxeak ataria'. |
| arkuma, arkumia |
arkume |
arkuma iz. Arkumea. Ik. axui; bildots. |
| armaska (*) |
|
armaska* iz. (Ond Bak): Bargagaingo harri haundi-zabalak, ia [Urbasa] mendi puntan. |
| armatu, armatzen |
armatu |
armatu 1 da/dau ad. Armaz hornitu. Or ibil zian gerran, batzuk ondo armatuik ta bestatzuk ahal zain moduen 'hor ibili ziren gerran, batzuk ondo armaturik eta beste batzuk ahal zuten moduan'. ▼ Anton. desarmatu. 2 dau ad. Zerbait muntatu. ▲ Sin. montatu. 3 da/dau ad. Sortu. Guaindo armatuko dai gerra zar bat! 'oraino armatuko dute gerratzar bat'. Aldio armatzen dai istilua 'aldiro sortzen dute istilua'. ▲ Sin. sortu. |
| armimau |
armiarma |
armimau [Altsasu] iz. (Zool.) Armiarma. Ik. imirrimau. Ald. imirrimau; (eta irrimau) [Urdiain]; mirrimarrau (eta irrimarrau) [Bakaiku]. ▲ Sin. amarratz [Ziordia, Olatzagutia]. |
| arnasa estua ibili |
arnasestu |
|
| arnasa hartu |
arnasa hartu |
|
| arnasa, arnasῐa |
arnasa |
arnasa (a itsatsia) iz. Ikagarria duka arnasia 'ikaragarria dauka arnasa'. ◆ arnasa estua ibili [eduki] (> arnasῐa estua ibili). Arnasestua. Arnasῐa estua duka asko erretzen delako 'arnasestua du asko erretzen duelako'. Ik. arnasestukan. ◆ arnasa hartu (> arnasῐa artu) 1 Katarro txar onek eztwa arnasῐa ondo artzen auzten 'katarro txar honek ez dit arnasa ondo hartzen uzten'. Ik. hatsa hartu. 2 Atseden hartu. Prisakan nail(e), arnasaik artzeko betaipe 'presaka nabil, arnasarik hartzeko betarik gabe'. |
| arnasestukan |
arnasestuka |
arnasestukan adb. Tabako txar horrengeiti daile arnasestukan ta eztulketan 'tabako txar horrengatik dabil arnasestuka eta eztulka'. ▲ Sin. albajaiketan. |
| arotz, arotza |
errementari, arotz |
arotz iz. G.er. Errementaria. ▲ Sin. errementari, herrero, sutaile/a. |
| arpildara, arpildaria |
[arpillerazko] manta; arpillera, zaku oihal |
arpildara iz. Arpillera. [Arpilleraz egindako] manta txikia, buru gainean zama eramateko erabiltzen zena. Karduek-eta buruen ekartzeko ibiltzen zan manta txikia. Ald. alpildara (?). |
| arpoi, arpoia |
arpoi |
arpoi 1 iz. Sarde kakotua. Ongarria atatzeko ibiltzen da arpoia 'ongarria ateratzeko erabiltzen da arpoia'. 2 iz. Bi hortzeko aitzurra. Bi ortzeko arpoia 'bi hortzeko arpoia'. |
| arpon, arpona |
arpan |
arpon* 1 iz. Arpana. Goitik behera zerratzeko zerra. Arpona, zerratokien ibiltzen zan zerrῐa (AG). Ik. tronza. 2 Ik. arpoi. (Kasu honetan, ez da -on egiten, -oi baizik). |
| arrafistilu, arrafistilua |
zerbatana, ufatutu (ura jaurtitzekoa) |
arrafistilu iz. Ald. (h)arrifistilu; txirristilu (Ziordia); arifistilu (Ond Bak). Zerbatana. Arifistilu, -ba (Bakaiku). Garai batean, ondokoei ura botatzeko erabiltzen zen tresna edo jostailua. Ziziku-aren parekoa, baina likidoetarako. “Juguete manual empleado para lanzar agua” (Erdozia). Ik. txirristilu; ziziku. |
| arrai saltzaile, arrai saltzailia |
arrain saltzaile |
|
| arrai, arraia |
arrain |
arrai iz. Arraina. ▲ Sin. peskau. Eztiatzizu ondo kendu: arrai onek ezurra besteik eztuka 'ez dizkiozu ondo kendu: arrain honek hezurra besterik ez dauka'. ◆ arrai bandada. Arrain taldea, arrain sarda. ◆ arrai zopa. Arrain zopa. ◆ arrai saltzaile iz. Arrain saltzailea. Arrai saltzaile ibiltzen zian jitwek, ibaiko arraiek harrapatuta 'arrain saltzaile ibiltzen ziren ijitoak, ibaiko arrainak harrapatuta'. Ik. sardina saltzaile; peskatero, -a. |
| arraila, arrailia |
arrail |
arrail (> arraila) (a itsatsia). iz. Arraila, arrakala. |
| arrailatu, arrailatzen |
arraildu |
arrailatu da/dau ad. Arraildu. Autwen parabrisa arrailatu zaira 'autoaren parabrisa [haizetakoa] arraildu zait'. Arrailatwik duka fatxada guztῐa 'arraildurik dauka fatxada guztia'. |
| arraio, arraiua |
arraio |
arraio 1 interj. Arraiua! (-a mugatzailea hartzen dau; galdetzailearen ondoan erabil daiteke: ze arraio, nor arraio, nun arraio, nua arraio, nola arraio...; galdetzaileak hartzen du kasu-atzizkia). 2 adj. Nun sartu ote da mutiki arraiuoi? 'non sartu ote da mutiki arraio hori?'. |
| arrako, arrakua |
zarrako, zarrada, zirrara; sarrakio (?) |
arrako iz. Zarrakoa, zarrada, zirrara; sarrakioa (?). Ikara, izua. In nen arrako bat! 'egin nuen ikara bat'. Artu nen arrako bat! 'hartu nuen zarrako / izu bat'. Yan nen arrako bat! 'eraman [hartu] nuen zarrada bat'. [halako bat egin. Halako zirrara bat egin. Euskaltzaindiaren Hiztegia]* (?). Ik. inpresio. |
| arrama-zaldi, arrama-zaldia |
garañoa (zaldia) |
arrama-zaldi iz. Garañoa, ernaltzeko erabiltzen den zaldia. |
| arrama, arramia |
arrama, adar |
arrama iz. Adarra. Arramῐa moztu dija intxorrai 'arrama moztu dio intxaurrari [arbolari]'. Kanela arramῐa 'kanela arrama, zotza'. |
| arramaio, arramaiua |
armairu |
arramaio (eta arremaio [Bakaiku]) iz. Armairua. Arramaiua ezta ondo ixten 'armairua ez da ondo ixten'. Gordetazu neguko arropak arramaiuen 'gorde itzazu neguko arropak armairuan'. |
| arramatsu, arramatsua |
adartsu |
arramatsu adj. Adartsua; landareengatik hitz eginez, adar asko dituena. Arbola arramatsua. Ik. adartsu. |
| arran, arrana |
arran |
arran 1 iz. Arrana, joarea, zintzarria. (Ziordia): fara aundia 'joare handia'. Ik. mandafara. 2 adj. Pertsona zaratatsua. Umeei negar gogorra egiten dutenean esaten zaie: Ze arrana haizen!. |
| arrankatu, arrankatzen |
abiarazi, abian jarri; 2 erauzi, atera |
arrankatu 1 dau ad. Abian jarri. Autwa arrankatu. ▲ Sin. martxan patu. 2 dau ad. Erauzi, atera. ▲ Sin. ata. |
| arranke, arrankia |
abiarazte. 2 kemen |
arranke 1 iz. Abiaraztea, abian jartzea. 2 iz. Adorea, kemena. Arranke aundia dau lanῐen 'kemen handia du lanean'. Arrankeduna. Ik. dulabre; yantzu. |
| arrano beltza (?) |
arrano beltz |
arrano beltz (?) |
| arrano, arranua |
sai, putre |
arrano iz. (Zool.) Saia, putrea. Aragi ustela jaten dena da arranua; aundi-aundia da. 'haragi ustela jaten duena da arranoa [saia], handi-handia da'. Ik. agila. |
| arrantxo, arrantxua |
arrantxo |
arrantxo (eta rantxo) iz. Pertsona askorendako prestatzen den janaria. Ik. rantxo. |
| arrantza1, arrantzia |
arrantza1 |
arrantza1 iz. Emen, ibaien ta errekan iten da arrantzῐa 'hemen, ibaian eta errekan egiten da arrantza'. Ik. peska. ◆ arrantzan adb. Bakalau arrantzan ibil zan Terranova aldῐen 'bakailao arrantzan ibili zen Terranova [Ternua] aldean'. ◆ arrantzan egin (> arrantzan in) dau ad. Galazita do ibaien arrantzan itῐa 'galarazita dago ibaian arrantzan egitea'. |
| arrantza2 |
arrantza2 |
arrantza2 1 iz. Astoaren orroa. Arrantzan do astwa 'arrantzan dago astoa' [Urdiain]. || Astua arrantzaz (?) ikusi. (Ond Bak): 2 iz. Otsoaren ulua (Ond Bak). Ik. fulu. |
| arrantzaile, arrantzailia |
arrantzale |
arrantzaile ([Urdiain]; eta arranzale [Altsasu]) iz. Arrantzalea. Arrantzaile onak zῐan Etxarriko jitwek 'arrantzale onak ziren Etxarriko ijitoak'. |
| arrantzaketan |
arrantzaka (astoa) |
arrantzaketan adb. Arrantzaka, (astoa) arrantza eginez. Ik. arran. |
| arrantzan in |
arrantzan egin |
|
| arranzale, arranzalia |
arrantzale |
arranzale ([Altsasu]; arrantzaile [Urdiain]) iz. Arrantzalea. |
| arras |
arrats |
arras iz. Arratsa, iluntzea. ▲ Sin. iluntze, ilunabar. ● Esr. zah. Arrasgorri, bier egoaldi 'arrats gorri, bihar eguraldi [ona]. Ik. arrasgorri; goizarrats. |
| arrasgorri, arrasgorria |
arrasgorri |
arrasgorri iz. Arrats gorria, arratseko zeru gorria. ● Esr. zah. Arrasgorri, bier egoaldi 'arrats gorri, bihar eguraldi [ona]. |
| arrastada, arrastadia |
arrastada |
arrastada iz. Urratua. ◆ arrastada egin (> arrastadia in). Zaparrakin in dot arrastadῐa 'zaparrarekin egin dut arrastada'. ▲ Sin. urratu. ◆ laino arrastada iz. (pl.) Laino arrastadak. |
| arrastaka(n) |
arrastaka |
arrastaka(n) adb. Lurreti arrastakan 'lurretik arrastaka'. ▲ Sin. tatarrakan, tarrakan. |
| arrastatu, arrastatzen |
arrastatu |
arrastatu da/dau ad. Txarak arrastatu. Pisu aundia arrastatu du 'pisu handia arrastatu dugu'. Ik. narratu. |
| arrasto, arrastua |
arrasto, marra |
arrasto 1 iz. Aztarna'. Elurrien hanka arrastuek de 'elurrean hanka arrastoak daude'. ▲ Sin. seinale, marka. ◆ arrastoa hartu (> arrastwa artu). Txakurrak basurdien arrastua hartu dau 'txakurrak basurdearen arrastoa hartu du'. ◆ arrastoan ibili (> arrastwen ibili). Txakurra erbien arrastuen jailek 'txakurra erbiaren arrastoak zabilek'. Ik. zantzuan (> zantzuen). ◆ arrastorik ez (> arrastoik ez). Ezta arrastoik'e; ezta badanik'e 'ezta arrastorik ere; ezta badenik ere'. Ik. susmo. 2 iz. Marra; zirriborroa. Ik. linia. Nork in tu arrastu hoiek? (Ond Bak). Alabῐek arrastoz bete dwa kuadernwa 'alabak arrastoz beti dit koadernoa'. 3 iz. Ubidea. Ura fateko bidῐa (Ond Bak). ▲ Sin. urzuin, ubide. |
| arrastodun, arrastoduna |
marradun |
arrastodun adj./iz. Marraduna. Atorra arrastoduna. |
| arrastuen ibili |
arrastoan ibili |
|
| arratoi txakur |
arratoi-txakur |
|
| arratoi, arratoia |
arratoi |
arratoi iz. (Rattus norvegicus). Arratoi kumak de egurtokiko kafien 'arratoi kumeak daude egurtegiko habian'. ◆ arratoi-txakur iz. Katuz ta arratoi txakurrez beteῐk zon herria 'katuz eta arratoi txakurrez beterik zegoen herria'. Ik. txakur txiki. ◆ ur arratoi iz. Ugaztun karraskari anfibioa (Arvicola sapidus). ▲ Sin. ur sagu, ursagu [Bakaiku, Atsasu]. |
| arratxur, arratxurra |
aitzur luze, arraitzur (OEH) |
arraitzur (> arratxur) iz. Aitzur luzea, arraitzurra. iz. Atxur luze haundia, buruduna, sasiek eta zainak eta gauza zailak hausteko; agua, begia, buruba, girtena dekatza; buruba dekai arratxurrak (Ond Bak). |
| arratz, arratza |
arratz |
arratz 1 iz. Otarre estalkiduna. Zumakin indakua [otarra] 'zumez / zumeekin egindakoa'. Arratza, zesto itxia (Urdiain). Antiguoko arratzak girtenakin izaten zian. ◆ arratz haundi; arratz txiki. 2 iz. Danbolina. ▲ Sin. danbolin, txanbolin, txuntxun. |
| arrauli, arraulia |
haragi-euli, eulitzar, euli beltz |
arrauli iz. Haragi-eulia, eulitzarra, euli beltza (Calliphora vomitoria & Lucilia sp.). ◆ arrauliak jo (> arrauliek jo) dau ad. |
| arrauntsuketa, arrauntsuketia / arrantsuketia |
aharrausi |
arrauntsuketa* iz. Aharrausia. Ald. arrantsuketa, arrautsuketa (?). ● Esr. zah. Arrauntsuketῐa, agoik ago, eta katagorria, pagoik pago 'aharrausia, ahorik aho, eta katagorria, pagorik pago'. Ik. ahoa zabalka (> agwa zabalkan). |
| arrauntsuketan (arrautsuketan / arrantsuketan ?) |
aharrausika |
arrauntsuketan* adb. Aharrausika. ▲ Sin. agwa zabalkan 'aho zabalka'. |
| arrausketan |
haizatzen [eultzitako garia] |
arrausketan adb. Eultzitako garia haizatzeko aldia, gari bikorra eta ahotza bereizteko. Ik. arrauts. Gari bikorra haizetu, yuntziek inda gῐo 'gari pikorra haizatu, eultziak egin eta gero'. |
| arrauts, arrautsa |
ilaun; hauts |
arrauts iz. Ilauna; hautsa. Gari bikorrakin batῐa gelditzen dan agotz txea 'gari pikorrarekin batera gelditzen den ahotz xehea'. Ik. arrausketa(n). [(Ond Bak): tamo: polvillo, aristas, etc., que se forman al trillar]. |
| arrazoi, arrazoia |
arrazoi |
arrazoi iz. Arrazoi aundiek dé eskolῐa berritzeko 'arrazoi haundiak daude eskola berritzeko'. Ik. motibo. ◆ arrazoia ibili, izan. ◆ arrazoia eman. ◆ arrazoiekin. Arrazoiz. ◆ arrazoirik gabe (> arrazoipe). Arrazoipe jo dwa 'arrazoirik gabe jo (dit) nau'. Maisuek arrazoipe bialdu zwan etxῐa 'maisuak arrazoirik gabe bidali (zidan) ninduen etxera'. ◆ arrazoizko adj. Arrazoizkwa da eskatzen dena 'arrazoizkoa da eskatzen duena'. ◆ pertsona arrazoizkoa (> persona arrazoizkwa). Zentzuduna. |
| arrazoitu, arrazoitzen |
arrazoitu |
arrazoitu dau ad. Eztau ondo arrazoitzen 'ez du ondo arrazoitzen'. |
| arrazoizko, arrazoizkua |
arrazoizko |
|
| arre |
arre2 |
arre interj. Zaldiei eta beste zama-abereei aurrera egin dezaten esaten zaien hitza. Astwai ta zaldiai, arre! 'astoari eta zaldiari, arre'. ▼ Anton. so. |
| arrea |
ene bada! 2 presatu |
arrea 1 interj. Ene bada!, hara! 2 interj. Presatu, lehiaz mugitu. Aur batzuk gindan, bea arrea sorwa aitxurrakin! 'haur batzuk ginen, baina arrea sorora aitzurrarekin'. ◆ arrea hemendi! Alde hemendik. ▲ Sin. alde, ospa. |
| arreatu, arreatzen |
akuilatu; 2 presatu, lehiaz mugitu |
arreatu 1 dau ad. Akuilatu. Beia, idia, zaldia, astwa..., akuluekin arreatu 'behia, idia, zaldia, astoa..., akuiluarekin arreatu'. 2 dau ad. Presatu, lehiaz mugitu. |
| arreazi |
arreatu arazi (*) |
arrearazi* (> arreazi) ad. Arreatu arazi. |
| arreba, arrebia |
arreba |
arreba iz. Ik. ahizpa. ◆ anai-arrebak. ▲ Sin. senide. |
| arrebatako |
arrebatzako |
arrebatako iz. Arrebatzakoa, arrebatako hartzen den emakumezkoa. Ik. anaitako. |
| arreglatu, arreglatzen |
moldatu; konpondu |
arreglatu 1 da/dau ad. Konpondu. Paruena ezta erraz arreglatuko 'langabeziarena ez da erraz konponduko'. Bizikletia arreglatu dot 'bizikleta konpondu dut'. Arreglatu tu giaure arteko kontuek 'konpondu ditugu geure arteko kontuak'. Ik. konpondu. ◆ txumia arreglatu. 2 da ad. Konpondu, bat etorri. E´naiz anaiekin ondo arreglatzen 'ez naiz anaiarekin ondo moldatzen'. Ik. moldatu, konpondu. 3 da ad. Moldatu. Ondo arreglatzen naiz bakarrik 'ondo moldatzen naiz bakarrik. E'naiz arreglatzen autoi'pe 'ez naiz moldatzen autorik gabe'. Ik. moldatu, konpondu. ◆ arreglaturik (> arreglatwik) adb. Prezio egokian. Arreglatwik ematen dai menua 'arreglaturik ematen dute menua'. |
| arreglatzaile, arreglatzailia |
konpontzaile |
arreglatzaile iz. Ik. konpontzaile. |
| arreglu, arreglua |
konponketa; konponbide; soluzio |
arreglu (eta arreglo). 1 iz. Konponketa. Arreglu txarra jukak orrek 'konponbide txarra zaukak horrek'. Eliztorreko erlejuek ez emen duka arregluῐk 'eliz dorreko erlojuak ez omen du konponbiderik'. ▲ Sin. konpostura, konponketa. 2 iz. Irtenbidea, soluzioa. Erri ontako trafikwai arreglun bat bilatu berko zaio 'herri honetako trafikoari soluzioren bat aurkitu beharko zaio'. ▲ Sin. konponbide, soluzio. 3 iz. Akordioa. Aixkiatu ta arreglun batia ailatuko dia 'adisketu eta konponbideren batera ailegatuko dira'. ▲ Sin. konponbide, akuerdo, konformidade. |
| arrepentimentu |
damu |
arrepentimentu iz. Ik. damu. |
| arrepentitu, arrepentitzen |
damutu |
arrepentitu da ad. Ik. damutu. |
| arriesgatu, arriesgatzen |
arriskatu |
arriesgatu da/dau ad. Arriskatu, arriskuan jarri. |
| arrija, arrijia |
ezkonsari |
arrija iz. Ezkonsaria. Ezkontzeko arrijia. Ald. arrijo. Arrijua: hainbeste ohien azala yan dau arrijuen (Ond Bak). Arrija dana 'ezkonsari guztia' (Iza Alts). Ik. dote. |
| arrikopiko, arrikopikua |
arrabio; uhandre |
arrikopiko iz. (Zool.) Arrabioa. Ald. arrukapiku (EHHA); arrupapeko (Ond Bak); errueda (Iza Alts). ¬ |
| arrimatu, arrimatzen |
arrimatu |
arrimatu 1 da/dau ad. Ez arrimatu suen ondwa 'ez arrimatu suaren ondora'. Ik. inguratu (> ingwatu). 2 da ad. Bikote bat ezkondu gabe elkarrekin bizitzen jarri. Ik. juntatu. |
| arroba, arrobia [1250 m2] |
arroa |
arroba iz. Arroa. [1250 m2] (?) Ala errau (?). |
| arrontza-kafi, arrontza-kafia |
arrautza habia |
|
| arrontza-leku |
arrautza lekua / habia |
|
| arrontza, arrontzia |
arrautza |
arrontza 1 iz. Hegaztien arrautza. Hirurak (oiluek) jekanai arrontzia. Arrontza gutxîten dei oiluek (Ond Bak). Oilwek arrontzak patzeti autzi in dai 'oiloak arrautzak paratzetik utzi egin dute [paratzeari utzi egin diote]'. Uswen arrontzῐa 'usoaren arrautza'. Arrontza gorringwa 'arrautza gorringoa'. Arrontza zuringwa 'arrautza zuringoa'. Arrontza kaskala 'arrautza azala, oskola'. Arrontza txolostῐa 'arrautza tolota'. Arrontzak batitu 'arrautzak irabiatu'. 2 iz. (Batez ere pl.) Lgart. Barrabila. ◆ arrontza-kafi. Arrautza habia. Oilwen arrontza-kafia 'oiloen arrautza habia'. ▲ Sin. arrontza-leku. ◆ arrontza-leku. Arrautza lekua, habia (Ond Bak). ▲ Sin. arrontza-kafi. ◆ arrontzia paratu / egin (> arrontzῐa patu / in) dau ad. Arrautza egin, errun'. ◆ arrontzati(k) ata. Arrautzetik atera. ◆ arrontzak zanpuztu. [Txorien habiako] arrautzak zapuztu. |
| arrontzia patu / in |
arrautza errun |
|
| arropa, arropia |
arropa |
arropa iz. Arropia seko-sekua do 'arropa lehor-lehor dago'. Garbitutako arropia sekatzen patu dot, kixkatakin tintilikan 'garbititako arropa lehortzen paratu dut, kisketekin zintzilika'. Ganba txikien dukagu arropak sekatzeko tokia 'ganbara txikian daukagu arropak lehortzeko tokia'. Traperwek arropa zarra jasotzen dai 'traperoek arropa zaharra jasotzen dute'. Arropa-dendῐa 'arropa denda'. Arropa saltzailῐa 'arropa saltzailea'. Arropῐa zikindu; arropῐa garbitu 'arropa zikindu; arropa garbitu'. Arropa garbia (-ek); arropa zikina(k) 'arropa garbia(k); arropa zikina(k). Arropῐa lisatu / plantxatu 'arropa lisatu / plantxatu'. ▲ Sin. jantzi. ◆ arropa zuri (> arropa zwia). Barruko arropῐa, izarak-eta dῐa arropa zwia 'barruko [azpiko] arropa, izarak-eta dira arropa zuria'. ◆ jaiezko arropa. Jai egunetan janzten den arropa. Jaiezko arropak. ◆ lanezko arropa (eta llanezko arropa). Lan eguneko arropa, astegunetako arropa. [Desberdindu egiten dira llanezko arropa eta laneko arropa]. Llanezko arropῐa. Ik. laneko arropa; jaiezko arropa. |
| arrotz, arrotz (1) |
arrotz |
arrotz1 adj./iz. Bertakoa ez dena; ezezaguna. Ardi arrotza (Iza Alts). Artaldekoa ez den ardia. |
| arrotz, arrotza (2) |
arroz |
arrotz2 iz. Arroza [alea]. Primeran dakiai arrotza prepatzen 'primeran dakite arroza preparatzen'. Guai arrotz-ura yaten du esenien ordez 'orain arroz-ura edaten dugu esnearen ordez'. |
| arrotzada, arrotzadia |
arroz-esne |
arrotzada iz. Arroz-esnea. Ondo bazkalduta zon, ala're patekada arrotzada aixe jan dau 'ondo bazkalduta zegoen, hala ere platerkada arroz-esne aise jan du'. |
| arrua |
arroa |
arrua iz. Arroa, pisu eta edukiera neurria. Arrua bat (Ond Bak). Ik. errau (?). |
| arruinatu, arruinatzen |
porrot egin / eragin |
arruinatu da/dau ad. Porrot egin, porrot eragin. Ik. porrot egin. Ik. etxea jan (> etxῐa jan). |
| arrupapeko |
arrabio; uhandre |
arrupapeko iz. (Zool.) Arrabioa; uhandrea*. Ik. arrikopiko. |
| arsaldo, arsaldua |
arsaldo |
arsaldo iz. Artaldea. Zenbat buru diatzizu arsaldwortan? 'zenbat buru daramazkizu / daramatzazu arsaldo horretan? ▲ Sin. artalde. |
| arta-porka |
arto korda |
arta-porka iz. Arto korda (Ond Bak). ▲ Sin. maiz-porka. |
| artai, artaia |
artegi |
artai iz. Artegia. ▲ Sin. arditai, tai. Ik. arditxe. |
| artakozkor |
arto-koskor |
artakozkor iz. Arto-koskorra. Sartu ziain artakozkor bat 'sartu zioten arto-koskor bat' (Ond Bak). ▲ Sin. koskol. |
| artalde, artaldia (1) |
artalde |
artalde1 iz. Ardiz osatutako taldea. ▲ Sin. arsaldo. |
| artalde, artaldia (2) |
artalde* [artasoroen eremua] |
artalde2 iz. (Nekaz.) Artoz-eta landutako lurrak: artoz, patataz...; zereal ez beste laborez ereindako soroak. ▲ Sin. maizalde. Zerealez ereindako soro multzoari «galalde» hots egiten zaio. Urtetik urtera txandakatu egiten dira artaldea eta galaldea. Ik. galalde. |
| artamotx, artamotxa |
artaburu motz |
artamotx iz. Artaburu motza. Artamotxak, artaburu txikiek eta hosto beikwek: porkatan jartzen ez dianak 'arto motzak, artaburu txikiak eta hosto gabekoak: kordatan jartzen ez direnak'. ▲ Sin. maiz motx. |
| artasi, artasia |
artesi |
artasi (eta artesi) iz. Artesia, buruko ileak orraztean egiten den marra. Artasia, txumako arrastwa, orraztuta iten dana 'artesia, [buruko] ilearen arrastoa, orraztuta egiten dena'. |
| arte1 |
arte1 |
arte1 (> artῐa; artῐo [Bakaiku]) postpos. Ald. artῐa; (Bakaiku): artῐo. Bier arte 'bihar arte'. Lana despeitu artῐa ez ga fanko etxῐá 'lana bukatu arte ez gara joango etxera'. (Ond Bak): Bi begiek at'ártien 'bi begiak atera arte'. Atzen artien 'azkena arte'. Guai artien yon ga uri pe etxien 'orain arte egon gara urik gabe etxean'. Ni etorr'artien, zade zu hemen 'ni etorri arte, zaude zu hemen'. Ik. artean* (> artien). |
| arte2, artia |
arte4 |
arte2 iz. (Bot.) (Quercus ilex). ◆ arta ezkurra (Hitz elkarketan: arta). Artῐek eztau galtzen neguen ostoik 'arteak ez du galtzen neguan hostorik'. Arte arbola bakarra ezautzen dot errien 'arte arbola bakarra ezagutzen dut herrian'. |
| arte3, artia ibili |
arte3 |
arte3 iz. ◆ artea ibili (eduki) (> artῐa ibili). Artῐa duka lana iten 'artea dauka lana egiten'. ▲ Sin. abildade, trebetasun, maña. |
| artian |
artean |
|
| artien |
artean |
artean (> artῐen) 1 postpos. Jende artῐen 'jende artean'. 2 postpos. Arte. Guk'e danak bekela: hil artῐen / artῐa bizi 'guk ere denak bezala: hil artean / arte bizi'. Ik. arte1. 3 adb. (> artian). Oraindik (lehenaldiko testuinguruetan) (Ond Bak). Artian ume koxkorra zala 'artean ume koxkorra zela' || Artian sekuria zon 'artean lehortea zegoen' (Ond Bak). Ik. oraino* (> guaindo). ▲ Sin. orduan (> orduen). |
| artifizial, artifiziala |
artifizial |
artifizial adj. Argi artifiziala. ▼ Anton. natural. |
| artin, artina |
arto irin |
artirin (> artin) iz. Arto irina. Dalwek iteko artina 'taloak egiteko arto irina'. Ik. irin. |
| artio, artia |
arte |
artio (eta artῐa; arte [Bakaiku]) postpos. Biher artio, ikus artio, gio artio (?). Jubilatu artῐa 'jubulatu [erretiroa hartu] arte'. Ik. arte1. |
| artista, artistia |
artista |
artista 1 iz. Artista izateko balio dau, ondo ale! 'artista izateko balio du, ondo halere!'. 2 adj. Artistῐa da be lanien 'artista da bere lanean'. Ik. atxitero. ▲ Sin. mañoso. |
| arto bizar, arto bizarra |
arto-bizar |
|
| arto, artua |
arto |
arto iz. (Bot.) (Zea mays). Maiza. Gaur maiza erabiltzen da; baina artina 'arto-irin'. Ik. maiz. |
| artxo, artxua |
artxo, axuri-artxo |
artxo iz. Axuri emea. Axui artxuék aurreáko auzten dia 'axuri artxoak aurrerako [arditarako] uzten dira'. (Ond Bak). |
| artz, artza (?) hartza |
hartza (?) |
artz, artza (?) hartza (?). |
| artzai txakur, artzai txarkurra |
ardi-txakur; artzain-txakur |
|
| artzai, artzaia |
artzain |
artzai iz. Artzaina. Artzaiek ondo ezautzen tuei artaldeko ardi guztiek 'artzainek ondo ezagutzen dituzte artaldeko ardi guztiak'. || Artzaiek in emen zian burla marsubei 'artzainak egin omen zion burla martxoari' (Ond Bak). ● Esr. zah. Artzai txarra, laungura 'artzain txarra, lagungura'. |
| artzaintza |
artzaintza |
artzaintza iz. ▲ Sin. artzaitasun. |
| artzaitasun, artzaitasuna |
artzaintza |
artzaitasun iz. ▲ Sin. artzaintza. |
| asa, asia |
arasa |
asa [Urdiain] iz. Ik. arasa. |
| ase1, asetu, asetzen |
ase (1) |
ase1, asetu 1 da/dau ad. Ase. Jan ase artῐa 'jan ase arte'. Gerra garaiko gosiek eztu guaindo asetu 'gerra garaiko goseak ez ditugu oraindik ase'. ▲ Sin. bete. || ● Diote, ase ta bete! 'inaute, ase eta bete'. 2 da/dau ad. Lurra urakin asetu arte 'lurra urez ase arte'. |
| ase2 |
ase (2) |
ase2 1 adj./iz. Asῐek gosῐen ez tik pensatzen 'Aseak [asebeterik dagoenak] gosean [gose dagoenaz] ez dik pentsatzen'. ● Esr. zah. Asῐék gosῐén kuidadwík ez 'aseak gosearen axolarik ez [aserik daudenek goserik daudenen kasorik ez]'. 2 adb. Aserik. Áseῐk nó 'aserik nago'. |
| asealdi, asealdia |
asealdi |
asealdi iz. Ase arteko jan-edana. Ik. betekada; tripakada; otxokon. || Irud. Su ondwen izketan in dun asealdia 'sutondoan hizketan egin dugun asealdia'. |
| aseguratu, aseguratzen |
aseguratu |
aseguratu 1 dau ad. Baieztatu, bermatu. Aseguratu zuan lana aste batien despeituko zela 'aseguratu zidan lana aste batean despedituko zuela'. 2 dau ad. Asegurua egin. Etxῐa eta autwa aseguratu 'etxea eta atuoa aseguratu'. 3 da/dau ad. Sendotu. Aize bolada biziek eldu diala-ta, laio tapak ta ataiek aseguratzeko agindu dai 'haize bolada biziak heldu direla eta, leiho tapak eta ateak aseguratzeko agindu dute'. Ik. seguratu. |
| asentatu, asentatzen |
asentatu |
asentatu 1 da/dau ad. Burua asentatu. Asentatuxo dola ematen dau 'asentatuxeago dagoela ematen du'. ▲ Sin. soseatu (?). 2 da/dau ad. Finkatu. Zimentuek asentatu 'zimenduak asentatu'. |
| asentu, asentua |
asentu |
asentu 1 iz. Jarlekua. ▲ Sin. alki. 2 iz. Oinarria. |
| asilo, asilua |
asilo, zahar etxe |
asilo iz. Zahar etxea. Ik. rekogimentu. |
| aska, askia |
aska, uraska |
aska iz. Abereei edaten emateko uraska. Ik. ganbela. |
| askatu, askatzen |
askatu |
askatu 1 da/dau ad. Preswek ez tuai garzelati nolanai askatuko 'presoak ez dituzte kartzelatik nolanahi askatuko'. Txakurra askatu in da 'txakurra asakatu egin da'. Ik. jaregin (> jarein). 2 da/dau ad. Askatuῐk ibiltzen tut oinetakwen lokarriek 'askaturik edukitzen ditut oinetakoen lokarriak'. Tornillo guztῐek ia askatwik de 'torloju guztiak ia askaturik daude'. Ik. suelto. ▼ Anton. lotu. |
| asko |
asko |
asko 1 zenbtz. Jende asko etor zan 'jende asko etorri zen'. || Kima asko dekatza 'kima asko dakartza'. Zuritasun asko deka 'zuritasun asko dakar' (Ond Bak). ▲ Sin. franko; gogoti. ▼ Anton. gutxi. 2 adb. Oso: Gazte asko fan zan monja 'oso gazte joan zen moja'. Gizon on askua zan 'oso gizon ona zen'. Serio asko ibili da [oso larri ibili da]. 3 adb. (Aditzarekin). Ironiazko adieran: ez, ezer (ere) ez, gutxi. Asko inporta zaio orri 'bost axola zaio horri'. Asko daki orrek 'horrek ez daki ezer ere ez'. Asko etorri da ori 'hori ez da sekula etorri'. Asko ibil da oi 'hori ez da (horretan) aritu'. Asko in dik orrek! 'horrek ez dik ezer ere egin!'. ◆ asko(ak) (> askwek). ● Esr. zah. Lengo kontuek motx askwek 'lehengo kontuak motz asko(ak)'. || Just'asko ibilko da 'oso justu ibiliko da' (Ond Bak). Gazteik asko hasi zaken lanien 'gazterik asko hasi zuan lanean'. Gasti asko do 'nahiko/oso garesti dago'. Merke asko da 'oso merkea da'. Baliente asko zan ain ama 'oso balientea zen haien ama'. Polit asko da 'oso polita da'. Ik. ondo. ● Esr. zah. Dun asko, dun gutxi, dun beti 'dugun asko, dugun gutxi, dugun beti'. ◆ asko jakin. (Ironiazko adieran) Gutxi jakin. Asko gendakiken ze kantatzen genduen! 'asko genekian zer kantatzen genuen'. Asko dakin ik! 'asko dakin hik!'. Ik. bost jakin. ◆ asko jota (como mucho). Ik. gehienez ere (> gaienez('e)). ◆ askotan adb. ▲ Sin. maiz, sarri. ▼ Anton. gutxitan. || ◆ askoz (ere) ...-ago (> askoz (e) ...-o). Askoz aundio 'askoz handiago; askoz'e haundio 'askoz ere handiago'. ◆ askoz hobeto (> askoz obeto). Askoz obeto dukazu soinekuoi 'askoz hobeto daukazu soineko hori'. ◆ askoz ere hobeto (> askoz'e obeto). ◆ askoz ere hobea (> askoz'e obῐa). || ◆ askozekin (ere) ...-ago (> askozekin ('e) ...-o). Obeto, askozekin'e, ilik balo 'hobeto, askozekin ere [askozaz ere], hilik balego'. Ie autua obia don. —Askozekin'e! 'hire autoa hobea dun. —Askozekin ere!'. |
| asko jota |
asko jota |
|
| askoria |
zepa |
askoria iz. (Metal.) Zepa; metalen meak urtzean, harrikatza erretzean edo metalak araztean gertatzen den hondakin gotorra. Ik. kaka-burni. |
| askotaldiako |
endaitzean zanbuluka [jolasa] |
askotaldi(a)ko iz. Gurdilafraikan, gurdia zanbuluka ibiliz egiten zen jolasa. Askotaldiko! Zenbat aldiko? / Horrenbeste aldiko / Non aldiko? / Halakoren aldiko. Ik. irrinkaxketan. |
| askotan |
askotan |
|
| askotxo |
askotxo |
askotxo zenbtz./adb. asko-ren txikigarria. Askotxo dok hoi esatῐa 'askotxo duk hori esatea'. Askotxo eskatzen dezu zuk! 'askotxo eskatzen duzu zuk!'. ▲ Sin. gaixai. ▼ Anton. gutxitxo. |
| askoz (e) ...-o |
askoz (ere) ...-ago |
|
| askozekin (e) ...-o |
askozaz (ere) ...-ago |
|
| asmakizun, asmakizuna |
asmakizun |
asmakizun iz. Orrek dukatzi asmakizunak, orrek! 'horrek dauzka [ditu] asmakizunak, horrek!'. ▲ Sin. okurrenzia. |
| asmatu, asmatzen |
asmatu |
asmatu 1 dau ad. Buruan, irudimenean sortu. Asmatuko dai zeozer situazio orretati atatzeko 'asmatuko dute zeozer egoera hortatik ateratzeko'. 2 dau ad. (Tresna berri bat) sortu. Nok asmatu zen interneta? 'nork asmatu zuen interneta?'. Ik. inbentatu. 3 dau ad. Azti lanez ezagutu; aburuz edo susmoz ezagutu. Gezurra da dana; esandako guztia beak asmatu dau 'gezurra da dena; esandako guztia berak asmatu du'. ▲ Sin. adibinatu. 4 dau ad. Zerbait egiteko edo lortzeko modua aurkitu. Eztot asmatzen kalefaziwa martxan patzen 'ez dut asmatzen berogailua martxan paratzen'. ▲ Sin. adibinatu; azertatu. |
| asmatzaile, asmatzailia |
asmatzaile |
asmatzaile* 1 iz. Erraminta onen asmatzailῐa ezautu naiko nike nik 'erreminta honen asmatzailea ezagutu nahiko nuke nik'. 2 iz. Aztia (?). |
| asmo, asmua |
asmo |
asmo iz. Asmo ona. Asmo txarra. Asmo onekwa. Asmo txarrekwa. ▲ Sin. intenzio. Ik. plan. ◆ -t(z)eko asmotan. Erria saltzeko asmotan daitza 'herria saltzeko asmotan dabiltza'. |
| aspa, aspia |
|
aspa iz. Ik. helize. |
| aspaldi |
aspaldi |
aspaldi 1 adb. Aspaldi fan zian erriti 'aspaldi joan ziren herritik'. 2 adb. Aspaldi da alkarrekin gaitzala 'aspaldi da elkarrekin gabiltzala'. ◆ aspaldian (> aspaldien) adb. Olako elurrik eztau aspaldien in 'holako elurrik ez du aspaldian egin'. Ik. aspalditi. ◆ aspaldi honetan (> aspaldi ontan). Aspaldi ontan ezta agertu emendi 'aspaldi honetan ez da agertu hemendik'. ◆ aspaldiko adj. Aspaldiko kontuek dῐa oiek 'aspaldiko kontuak dira horiek'. Ik. lehenoko (> lenoko) / lehengoko (> lengoko). ◆ aspaldiko partez*. Aspaldiko partez ez genduen holako elurte aundik ikusi 'aspaldiko partez ez genuen holako elurte handirik ikusi'. ◆ aspalditi adb. Duela denbora luzetik, aspaldidanik. Ik. aspaldian (> aspaldien). Aspalditi daile txistua yakusten 'aspalditik dabil txistua erakusten [irakasten]'. Aspalditi gendakien kontu oi 'aspalditik genekien kontu hori'. |
| aspaldi hontan |
aspaldi honetan |
|
| aspaldiko, aspaldikua |
aspaldiko |
|
| aspalditi |
aspalditik |
|
| aspalditxo |
aspalditxo |
aspalditxo adb. Adkor. Aspaldi. Aspalditxo da eztela disko berrik ata 'aspalditxo da ez duela disko berririk atera'. || Hamarrák aspálditxo joik dé hérrien 'hamarrak aspalditxo jorik daude herrian' (Ond Bak). |
| asper-asper inda/inik |
asper-asper egina/eginda/eginik |
|
| aspergarri, aspergarria |
aspergarri |
aspergarri adj. Eztakit zenbat aldiz bota dain pelikula aspergarri hoi 'ez dakit zenbat aldiz bota duten pelikuka aspergarri hori'. Aspergarria baindo aspergarrio don 'aspergarria baino aspergarriago dun'. Ik. enplasto. ▲ Sin. aburrigarri; nekagarri. ▼ Anton. entretenigarri. |
| asperraldi, asperraldia |
asperraldi |
asperraldi iz. Itzontzi orrek eman dwa asperraldi bat! 'hitzontzi horrek eman dit asperraldi bat!'. |
| aspertu, aspertzen |
aspertu |
aspertu 1 da/dau ad. Aspertuik nó etxῐen sartuta yoteti ta baniyua launaingana 'asperturik nago etxean sartuta egotetik eta banoa lagunengana'. 2 da/dau ad. Gogaitu. Aspertzen dok bat (lazkatzen dok bat) '[hik] aspertzen / gogaitzen duk bat'. ▲ Sin. aborritu; okatu, lazkatu, nazkatu, gogaitu. |
| aspertuazi |
asperrarazi |
aspertuazi dau ad. Asperrarazi. Norbaitengan gogo nekadura sorrarazi. Futbol kontuekin aspertuaziko diazu 'futbol kontuekin asperraraziko diozu'. Ik. nekatuazi. |
| aspil, aspila |
azpil |
aspil iz. Azpila. Aspilῐen prepatu doten kisua danekoz sekatu da 'azpilean preparatu dudan gisua dagoeneko sekatu da'. |
| astakeia |
astakeria |
astakeria (> astakeia) iz. Astakeia aundienak ikusita gendukelakuen 'astekeria handienak ikusita genialakoan'. ▲ Sin. animalikeia, salbajeia. Ik. izugarrikeria, ikagarrikeria. |
| astakuma, astakumia |
astakume |
astakuma 1 iz. Astakumea, astoaren umea. Ald. astokuma (?). 2 iz./adj. Astakirtena (Irain hitz gisa). ▲ Sin. astopotro, astopistola. |
| astazaldi, astazaldia |
astazaldi |
astazaldi iz. (Arkit.). |
| aste barruen |
aste barruan |
|
| Aste Santu, Aste Santua |
Aste Santu(a) |
|
| Aste Santuko Pazko, Aste Santuko Pazkua |
Pazko Garizumako |
|
| aste, astia |
aste |
aste iz. Aste guztῐa jai artu dai kintwek 'aste guztia jai hartu dute kintoak'. Fan dan / zan astῐen 'joan den / zen astean'. Eldu dan astῐen 'heldu den astean'. Ástῐo faten da iraika itῐa 'astero joaten da igerika egitera'. Ik. zortzitik zortzira (> zórtziti zortzῐá). ◆ astean behin (ástῐen béin). Ástien béin faten gá patinatzῐá 'astean behin joaten gara patinatzera'. ◆ aste barruan (> aste barruen). Ik. asterdi, astegun; lanegun. ◆ astearen atzen (> astῐen atzen). (EHHA). Ik. astearen azken (> astῐen azken). ◆ astearen azken (> astῐen azken). Ald. astien atzen. ● Astien ostiela ez faltatu 'astean ostirala ez faltatu' [problemaren bat sortzen denean esaten da]. Guai're, ezaigun faltako ástῐen óstῐela 'orain ere, ez zaigu faltako astean ostirala'. ● Orri etzaio faltako astian ostirala bere larunbatarekin (Gose izaten danaz). ◆ Aste Santu. (Erl.) Erramu egunakin asten da Aste Santua 'erramu egunarekin hasten da Aste Santua'. Udaberriko lemizko irargi betῐekin izaten da Aste Santua 'udaberriko lehenbiziko ilargi betearekin izaten da Aste Santua'. ◆ Aste Santuko Pazko. (Erl.) Pazko Garizumako. |
| astearte, asteartia |
astearte |
astearte (eta astiarte [Bakaiku]) iz. Asteko bigarren eguna. Asteartῐen jaso inko emen dau egualdiek 'asteartean jaso egingo omen du eguraldiak'. ◆ diotetako astearte. Inauterietako asteartea. Diote egunῐen, asteartῐen, iten da sorgin afaia 'inaute egunean, asteartean, egiten da sorgin afaria'. |
| asteazken, asteazkena |
asteazken |
asteazken (eta astezkin [Bakaiku, Urdiain]) iz. Asteazkenetan izaten da Altsuko merkadillwa 'asteazkenetan izaten da Altsasuko merkadilloa'. Ik. asterdi. |
| asteburu, asteburua |
asteburu |
asteburu iz. Asteburutan etortzen dῐa errῐá 'asteburuetan etortzen dira herrira'. |
| astegun, asteguna |
astegun |
astegun iz. Asteguneko arropakin 'asteguneko arropekin'. Ik. lanegun, llanegun; asterdi. |
| astelehen, astelehena |
astelehen; bestondo |
astelehen 1 iz. Asteko lehen eguna. 2 iz. Ajea, bestondoa. ▲ Sin. aje. |
| asterdi, asterdia |
aste erdi |
asterdi iz. Astearen erdia, asteazkena. Bier don asterdia? 'bihar dun asterdia?'. ▲ Sin. asteazken. Ik. aste barru, astegun, lanegun. |
| astezkin, astezkina |
asteazken |
astezkin iz. Ik. asteazken. |
| asti |
hartzi(tu), harrotu, jaiki |
asti da ad. Hartzi, hartzitu; orea harrotu, altxatu, jaiki. Ogia jaiki (Ond Bak), (Iza Alts). Iya ogiya astiik doon 'ea ogia hartzirik dagoen' (Iza Alts). Ogia asti da (Ond Bak). (Urdiainen ere). Ik. astitu. |
| astiar, astiarra |
astigar |
astigar (> astiar, astier) iz. (Bot.) (Acer sp.). Bilatu dwai astῐar azpien nakien ziza larrῐá 'bilatu [aurkitu] didate astigar azpian nekien ziza larrea'. |
| astien atzen, astien atzena |
asteburu |
|
| astien azken, astien azkena |
asteburu |
|
| astier, astierra |
astigar |
|
| astinaldi, astinaldia |
astinaldi |
astinaldi 1 iz. Zerbait astintzen den aldia. Astinaldi batekin sar gaienak bota tut arbolati 'astinaldi batekin sagar gehienak bota ditut arbolatik'. Ik. astindu; iarrosi. || (Irud.) Eman diat etxiai astinaldi bat (garbiketia) 'eman diot etxeari astinaldi bat (garbiketa)'. 2 iz. Jipoia. (?). |
| astindu, astintzen |
astindu |
astindu dau ad. Zerbaiti kolpez edo higidura bortitzez eragin. Arbolῐa astindu 'arbola astindu' (LM). Ik. iarrosi; jo. |
| astio |
astero |
astero (> ástῐo) adb. Ástῐo ematen diagu amar euroko pagῐa 'astero ematen diogu hamar euroko paga'. Ik. zortzitik zortzira (> zórtziti zortzῐá). |
| astitu, astitzen |
hartzitu |
astitu da ad. Hartzitu. (Ond Bak), (Iza Alts). Ik. asti. |
| asto belarri, asto belarria |
apo-belar (?) |
asto belarri iz. (Bot.) Landarea. Apo belarra (Verbascum thapsus) (?) [gordolobo (?)]. |
| asto okan, asto okana |
okaran |
|
| asto, astua |
asto |
asto 1 iz. Zama aberea, zaldiaren antzekoa, hura baino txikiagoa, belarri-luzea eta larru-latza (Equus asinus). Ástwai asturkak patuta yaten zituain jatekwek-eta Urbasa mendjá 'astoari asturkak [andak] paratuta eramaten zituzten jaatekoak-eta Urbasa mendira'. || Astua arrantzaz (?) ikusi (Ond Bak). ● Esr. zah. Askon astwa, gosῐek il 'askoren astoa, goseak hil'. Askón astuá otsuék jan emen zen 'askoren astoa otsoak jan omen zuen'. ● Etxok astwa loien, ez; bestela e'likek ibiliko jardungurioi 'ez zagok astoa lohian, ez; bestela ez luke ibiliko [edukiko] jardungura [jarduteko gura] hori' (LM). 2 iz. Egurra egiteko euskarria. Egurra mozteko astwa 'egurra mozteko astoa'. 3 adj. Astakirtena'. Astwa daiz, gio, e? Gauzak eztuk hola esaten! 'astoa haiz, gero, e? Gauzak ez dituk horrela esaten!'. ▲ Sin. astopotro, astopistola, astakuma. ◆ asto okaran (> asto okan). 1 iz. Okaran mota, berde kolorekoa eta zapore gutxikoa. 2 iz. Asto okaran arbola. |
| astoar, astoarra |
astar |
astoar iz. Astarra, asto arra. |
| astoeme, astoemia |
asteme |
astoeme iz. Astemea, asto emea. Igel do astoemῐa 'iel dago astemea'. |
| astoki, astokia |
astoki |
astoki iz. Astoaren haragia. |
| astopistola, astopistolia |
asto, astakilo, astakirten, kaiku |
astopistola adj./iz. (lgart.) Astakirtena, ergela. ▲ Sin. astopotro, astakuma. Ik. argulu. |
| astopotro, astopotrua |
astapotro |
astopotro adj./iz. (lgart.) Astapotroa. ▲ Sin. astopistola, astakuma. |
| astoputz, astoputza |
astaputz |
astoputz iz. (Mikol.) Astaputza. Scioderma denak edo gehienak dira, baina batez ere Lycoperdon piriforme eta Bovista plumbea, astaputza eta otsoputza. ▲ Sin. otsoputz. |
| astouzkar, astouzkarra |
lapa belar, irastor (?) |
astouzkar iz. (Bot.) Landare mota. Txerriek jan ohi zuten. {Astouzkar, cierta planta, que comen los cerdos (Ond Bak)}. [Lapa belarra, irastorra (Arctium lappa L.) (?)] |
| astozai, astozaia |
astazain |
astozai iz. Astazaina, astoak zaintzen dituen pertsona. |
| asturka(k) |
anda(k), angarila(k) |
asturka iz. Batez ere pl. Karga eramateko, astoari gainean paratzen zaion aparejua. Ik. albarda. |
| asun ura, asun ur |
asun ur |
|
| asun, asuna |
asun |
asun iz. (Bot.) (Urtica dioica). Asunak ibiltzen zῐan ardi esenῐa pasatzeko 'asunak ibiltzen [erabiltzen] ziren ardi esnea pasatzeko [iragazteko]'. ◆ asun ur. Asunekin egindako edaria. Ona da asun ura yatῐa mineral eta bitamina asko dukatzielako 'ona da asun ura edatea mineral eta bitamina asko dauzkalako / dituelako'. ◆ asunak pikatu. Asunak pikatuzkῐo, ez azkaik in; ondo iten dau menta bearrakin iyurztῐek 'asunak pikatuz gero, ez hazkarik egin; ondo egiten du menda belarrekin igurzteak'. |
| asundi, asundia |
asun sail |
asundi iz. Asun saila. Asundien ez ibili bernak agirien 'asundian ez ibili bernak agerian'. |
| asunto, asuntua |
kontu; gai |
asunto iz. Kontua; gaia. Asunto txarra 'kontu txarra'. Asunto orrekin badiatzigu egunak 'kontu horrekin badaramatzagu egunak'. Ik. kontu; gorabehera (> gorabera); gauza. |
| asura |
sedimentu, jalkin |
asura iz. Sedimentua, jalkina. (Ond Bak): Asuria da urak, ur asko etortzen danien, ekartzen tuen ondarrak. Baztarretan eta zumartetan eta gelditzen da askotan: lurra, haria eta... [Oharra: ez da 'basura']. |
| Aszensio egun, Aszensio eguna |
Igokunde egun |
Aszensio egun iz. (Erl.) Igokunde eguna. |
| ata, atatzen |
atera, irten |
atara* (> ata) 1 dau ad. Atera. || Hok erreik de honeskio, ata in ber tut ' hauek errerik daude honez gero, atera egin behar ditut'. Patatak sartu ta ata 'patatak sartu eta atera'. Naguek erein ta ekarri 'naboak erein eta ekarri'. Ogia olamaiti ataik 'ogia oramahaitik aterata'. Bi begiek at'arte ' bi begiak atera arte' (Ond Bak). Patatῐa ata eta bildu 'patata atera eta bildu' [arrancar la patata]. ▼ Anton. sartu. 2 da ad. Irten. Mandatuek itῐa ata da, ta guando ezta etorri 'mandatuak [etxeko erosketak] egitera atera da eta oraindik ez da etorri'. Ata da etxetik. Ata hadi horti! Ziorditik atata... 'Ziordiatik aterata...' 3 da ad. Atera, sortu, ernatu. Aurrai hortza ata 'haurrari hortza atera'. Hazia ata; yaindakua ata 'hazia atera [ernatu]; ereindakoa atera [ernatu]'. Kalabazinak plantzatzen tuk ta atatzen zaizkῐa danak 'kalabazinak landatzen ditut eta ateratzen zaizkit denak'. 4 da ad. Gainezka egin, gainez egin. Urak ata. Ibaiek ata. 5 dau ad. Lortu, sortu. Núndi ata dok txapela zelebrῐoi? 'nondik atera duk txapel xelebre hori?'. ▲ Sin. sortu. ◆ atera / atara kontua (> ata kontua). Kontuan hartu. Atatazu kontua ez gendukala argik ezta butanoik'e 'atera ezazu kontua ez genuela ez argirik ezta butanorik ere'. Ik. kontuak atera (> kontuek ata). ◆ sartu eta ata (> sartu ta ata). |
| atabal, atabala |
atabal |
atabal iz. Bi zotzez jotzen den danbor mota. ◆ atabal jotzaile. |
| ataera, ataeria |
irteera |
ataera iz. Irteera. Elizati ataeran despeitu gindan 'elizatik irteeran despeditu ginen'. Yuzkien ataerῐa ta sarrerῐa 'eguzkiaren irteera eta sarrera'. |
| atai, ataia |
atari, ate |
atari (> atai) 1 iz. Atea. Ataiek beti ibiltzen jituei zabal-zabala 'ateak beti ibiltzen ditiztek zabal-zabala'. Ataia ixtazu 'atea itxi ezazu'. Atzeko ataití sartu zan 'atzeko atetik sartu zen'. Atái brinbalá 'atari brinbela' (Ond Bak). Ataien atarzulwa duka etxi'orrek 'atean atarzuloa [katazuloa] dauka etxe horrek'. 2 iz. Ataria, ate ingurua. Ataien yon 'atarian egon'. Gue etxeko ataien espῐatuko dezut 'gure etxeko atarian esperoko dizut [zaitut]'. ◆ ataria jo (> ataia jo). Ataia jo dai 'ataria / atea jo dute'. ◆ atariak itxirik (> ataiek itxik). Hil direlako edo bizitzera beste norabait joan direlako, inor bizi ez den etxeagatik. ◆ atariaren orpo (> ataien opo). Ataia opotik ata ta sartu dῐa momoxarrwek etxe barrwá 'ataria orpotik atera eta sartu dira momoxarroak [inauterietan mozorrotuak] etxe barrura'. |
| ataia jo |
ataria jo, atea jo |
|
| ataiburu, ataiburua |
ateburu |
ataiburu (> ataibu) iz. Ateburua, atearen goiko aldea. Ataiburuen patu diai etxῐen numerwa 'ateburuan paratu diote etxearen zenbakia'. Ald. atalburu. Ik. brinbal. |
| ataien opo, ataien opua |
ate-orpo |
|
| ataju, atajua |
lasterbide |
ataju iz. Lasterbidea. Atajutik baindo obe dezu bidetik eroso fan 'lasterbidetik baino hobe duzu bidetik eroso joan'. Ik. bide zihar; senda. |
| atakatu, atakatzen |
atakatu, eraso, erasotu, 2 estutu, galkatu |
atakatu 1 dau ad. Eraso, oldartu. Trebῐa da arrazoiripe atakatzen 'trebea da arrazorik gabe atakatzen'. Ointo txarren batek atakatu emen zian zumarrairi 'onddo txarren batek atakatu omen zien zumarrei'. 2 dau ad. Estutu, galkatu. Postῐa lurrῐen patzeko, zulwa ondo atakatu 'zutoina lurrean paratzeko, zuloa ondo galkatu'. ▲ Sin. estutu, kalkatu. |
| atake, atakia |
atake |
atake 1 iz. Erasoa. Atake latzak daitza sufritzen herritarrak 'atake latzak dabiltza sufritzen herritarrak'. 2 iz. Min kolpea (Med.) ◆ atakeak / atakea eman (> atakῐek / atakῐa eman). Atakῐek eman dῐa 'atakea eman dio'. |
| atalaga |
atalaga |
atalaga iz. (Iza Alts), (Ond Bak) (?). Ald. talaga (Ziordia); atalagai (> atalai) (Urdiain). |
| atalai, atalaia |
atalaga |
atalagai (> atalai). iz. Ald. talaga (Ziordia); (Iza Alts), (Ond Bak): atalagai. Leno, ataien alderdi bat atalaiekin ixten zan; beste alderdia kixkatῐekin, murrilwekin o giltzῐekin 'lehenago, atariaren alderdi bat atalagarekin ixten zen; beste alderdia kisketarekin, morroiloarekin edo giltzarekin'. |
| atalburu |
ateburu |
atalburu iz. Ateburua. Atalburubá (Ond Bak). Ik. aitaburu; brinbal. |
| atarzulo, atarzulua |
katazulo |
atarzulo (eta ata-zulo [Bakaiku]) iz. Atearen katazuloa, atetila. Katuek ta oilwek-eta sartu ta atatzeko, ataiek dukan zulwa da atarzulwa 'katuak, oiloak-eta sartu eta ateratzeko, ateak duen zuloa da atarzuloa'. Ez zon ia etxeik sarrera nagusiko ataien atarzuloik ez zukanik; guaiko ataiek, atarzuloipe 'ez zegoen ia etxerik sarrera nagusiko atarian atarzulorik ez zeukanik; oraingo atariak, atarzulorik gabe'. ▲ Sin. oilo-zulo [Iturmendi]. |
| atatzaile |
ateratzaile |
atatzaile iz. Ateratzailea. Aginak atatzalῐa 'haginak ateratzailea'. Ik. sakatzaile. |
| atazi, atazten |
aterarazi; irtenarazi |
atazi 1 dau ad. Aterarazi. Atazi, hacer sacar (Iza Alts). Feiengeiti, auto danak atazi tuai plazati 'feriengatik, auto denak aterarazi dituzte plazatik'. Egia atazi 'egia aterarazi'. Gezurra esan dela atazi 'gezurra esan duela aterarazi'. Ik. esanarazi (> esanazi). 2 dau ad. Irtenarazi. Atazi zwain etxeti 'aterazi zidaten [ninduten] etxetik'. ◆ meza(k) atazi. Mezak aterarazi. |
| ateik eon |
ateri egon |
ateri egon* (> ateik eon, ateik yon). Euririk, elurrik edo antzekorik ez egin. ateri (Ond Bak). Ateri do, baia beazuna do. Ateῐk dó (Urdiain). Ik. atertu; aterturik egon. |
| ateik yon |
ateri |
|
| atenditu, atenditzen |
kasu egin; zaindu |
atenditu 1 dau ad. Arreta jarri. Ik. kasu egin (> kasoin); atenzioa paratu (> atenziua patu). 2 dau ad. Zaindu. Ik. kasu egin (> kasoin); zaindu. |
| atento |
adi, erne |
atento adb. Adi, erne. ◆ atento egon (> atento yon). Ik. argi ibili. |
| atenzio, atenziua |
atentzio |
atenzio iz. Atentzioa. Atenzio gutxi ta kasoik'e eztia iten bideberriko seinaliari 'atentzio gutxi eta kasurik ere ez die egiten bideberriko seinaleei'. Ik. kuidado. ◆ atenzioa eman (> atenziwa eman). Altua ta ederra zan; atenziwa ematen zen 'altua eta ederra zen; atentzioa ematen zuen'. ◆ atenzioa paratu (> atenziua patu). Atenzio aundia patzen dau gauzak ikasten 'atentzio handia paratzen du gauzak ikasten'. Ik. kasu egin (> kasoin). |
| ateraldi |
ateraldi |
ateraldi iz. Ustekabeko esaldi edo erantzuna, gehienetan bitxia edo barregarria. Bauka ateraldi bakoitza! 'badauka ateraldi bakoitza!'. ▲ Sin. okurrenzia. Ik. burutazio (> butazio). |
| aterkuntza, aterkuntzia |
aterraldi |
aterkuntza iz. Aterraldia. Fan berko gaitun jorra, aterkuntzῐa jon-da 'joan beharko gaitun jorra, aterkuntza zagon-eta'. Ik. ateri egon. |
| aterpe, aterpia |
aterpe |
aterpe iz. Yauri yutsina asi denien korrikan fan ga aterpe bila 'euri erauntsia hasi duenean korrikan joan gara aterpe bila'. Ik. lihor; lihorpe; ezkupe. |
| atertu, atertzen dau |
atertu |
atertu dau ad. Atertu dau denbori'onek; bazan garaia! 'atertu du denbora honek; bazen garaia!'. ◆ aterturik egon (?) Ik. muga egin (> muga in); ateri egon. |
| ato, atua |
hatu |
ato iz. Ik. hato*. |
| atorra-txamel, atorra-txamela |
[atorra-txaramel]; pago negarti* |
atorra-txamel (eta atorratxabal) [OEH. atorra-txaramel]* iz. (Irud.) (Bot.) Pago mota, adarrak beheraka dituena (Fagus sylvatica pendula). Odolkin yoten zan pago atorratxamela 'Odolkin [Urdiaingo basoko eremua] egoten zen pago atorra-txaramela [pago negartia*]'. Atorratxamelan parῐen iten zan dantza erromeia egunῐen; antxe yoten zan dantzalekua 'atorra-txaramelaren [pago negartiaren] parean egiten zen dantza erromeria egunean; hantxe egoten zen dantzalekua'. Badukai, bai, pekatua pago atorratxamela bota zainak 'badaukate, bai, pekatua pago atorra-txaramela bota zutenek'. *{Oharra: OHE. txamel. v. 2 txaramel. Athorra txamelak. Atorra-txaramelak (V-gip), las dos piezas de que se componía la camisa antigua de la mujer}. |
| atorra, atorria |
atorra |
atorra iz. Moda berria don, kamisetῐa atorrῐen gaineti 'moda berria dun, kamiseta atorraren gainetik'. || Jazten zan atorrien gaineti kurpinua 'janzten zen atorraren gainetik gerruntzea' (Ond Bak). ◆ atorra-blusa (?) (LM). ◆ atorra hutsean (> atorra utsῐen) adb. Atorra utsῐen ibiltzen da neguen 'atorra hutsean ibiltzen da neguan'. Ik. alkandora*. |
| atrebimentu, atrebimentua |
ausardia; ausarkeria |
atrebimentu 1 iz. Ausardia; arriskuen aurrean atzera egiten ez duenaren jokaera. 2 iz. Ausarkeria; behar den begirune edo lotsaz ari ez denaren jokaera, egite edo esana. |
| atrebitu, atrebitua |
ausart |
|
| atrebitu, atrebitzen |
ausartu, atrebitu |
atrebitu da ad. Atrebitu da tranpolineti salto iten 'atrebitu da tranpolinetik salto egiten'. ▲ Sin. ausartu. ◆ atrebitu (izenondo gisa). Ausarta. Atrebitua izan don txikitati 'atrebitua izan dun txikitatik'. ▲ Sin. bali(e)nte. |
| atsalde on |
arratsalde on |
|
| atsalde, atsaldia |
arratsalde |
arratsalde (> atsalde) iz. Eguerditik ilunabarrera doan denbora. – atsaldien. – atsaldez. – atsaldeti. – atsaldio. – Atsalde ona / txarra in, yon. – atsaldiako [laneko txanda]. – atsaldeako ibili lanien. Atsalde onak eman. ◆ arratsalde on (> atsalde on). Atsalde on. —Bai zuri're 'arratsalde on. —Bai zuri ere' (LM). |
| atsaldio |
arratsaldero |
arratsaldero (> atsaldῐo) adb. Atsaldῐo faten da pasῐá 'arratsaldero joaten da paseatzera'. |
| atsegin, atsegina (?) hats egin (?) |
atsegin |
atsegin (?) |
| atso, atsua |
atso |
atso iz. (Sarritan gutxiesgarria). Txumoiekin atso zarra ematen dau 'txima horiekin atso zaharra ematen du'. ◆ atso bihurtu (> atso biurtu). Atsotu. |
| atsomotua |
[belar mota] |
atsomoto iz. (Bot.) (Belar mota). Atsomotwa (atso-motots): bear luzῐek, errekatan atatzen dῐa, errosatxuet lila dukai 'belar luzeak, erreketan ateratzen dira, arrosatxo bat lila daukate'. (?). |
| attun, attuna |
aitona |
attun iz. Aitona. attuna (Iza Alts); (Bakaikun eta Iturmendin erabiltzen da). (Urdiain): atun. Ald. attun. Atun zarra eta atso zarra 'aitona zaharra eta atso zaharra' (LM). |
| attundu |
aitondu |
attundu da ad. Aitondu, aguretu. Attundwik 'aitondurik [agureturik]'. |
| atun, atuna |
aitona |
|
| atx |
atx |
atx interj. Mina, ezustea edo nahigabea adierazteko hitza. Sarritan umeei, ohartarazteko: Atx! bota zá; esan dezut kontuen ibiltzeko! 'atx! bota [erori] zara; esan dizut kontuz ibiltzeko'. |
| atxapar, atxaparra |
atxapar, sasiama |
atxapar iz. (Bot.) Sasiama; zuhaixka aihenduna, lore usaintsuak ematen dituena (Lonicera periclymenum). Atxaparrak garilῐen atatzen dau lorῐa, ta usai aundia ta gozwa botatzen dau 'atxaparrak garilean [uztailean] ateratzen du lorea, eta usain handia eta gozoa botatzen du'. |
| atxi, atxia |
trangadera, tauki; 2 txirikila makila |
atxi 1 iz. Trangadera. Egur puska bat, jarritzeko balió dená 'egur puska bat, jartzeko [esertzeko] balio duena (Ond Bak). Aizkoraz txikitu behar den egurra kokatzeko erabiltzen den enbor zati sendoa. 2 iz. Taukia, haragia-eta txikitzeko ohola. 3 iz. Txirikila makila. Atxikan –mutxikan– jolasteko pieza. || {atxi. Atxiya, la tala; iru atxi; atxikueza, el palo con que se lanza la tala; iru atxikuez (Iza Alts)}. |
| atxikan |
txirikiletan |
atxikan adb. Txirikiletan. [Jolasa] Atxiekin jolasten da. (Atxiari makilarekin joka...) Ik. atxi. {Atxiya, la tala; iru atxi; atxikueza, el palo con que se lanza la tala; iru atxikuez (Iza Alts)}. |
| atxikoria |
txikoria (1) |
atxikoria iz. (Bot.) Kafeari gehitzeko edo ordezkoa egiteko erabiltzen da. (Cichorium intybus). Ik. txikoria. |
| atxilabujerokan |
(haur jolasa) |
atxilabujerokan adb. Haur jolasa, buztin bigunez egindako xafla konkaboa lurraren kontra joz eta leherraraziz jolasten dena. |
| atxilamulu/lo, atxilamulua |
itzul-amil*, itzulipurdi |
atxilamulu (eta atxilimulo) iz. Itzulipurdia, zilipurdia (itzul-amila*). Aise iten dau atxilamulu 'aise egiten du atxilamulo'. ▲ Sin. atxilipurdi. |
| atxilamulukan / atxilamulokan |
itzul-amilka, atxil-amilka, itzulipurdika |
atxilamulukan (eta atxilimulokan) adb. Itzul-amilka, atxil-amilka, itzulipurdika. Ederrak patu tuai arropak atxilamulukan ibilita 'ederrak paratu dituzte arropak atxilamuloka ibilita'. ▲ Sin. atxilipurdikan (Ond Bak); txilipurdika [Ziordia]. [Urdiain]: atxilimulokan eta atxilipurdikan ere esaten da. |
| atxilimulo, atxilimulua |
itzulipurdi |
|
| atxilimuloka(n) |
itzulipurdika |
|
| atxilipurdi, atxilipurdia* |
itzulipurdi |
atxilipurdi iz. Itzulipurdia, zilipurdia. ▲ Sin. atxilamulu. |
| atxilipurdikan |
itzulipurdika |
atxilipurdikan adb. (Ond Bak), (Urdiain). ◆ atxilipurdikan ibili (Ond Bak). [Urdiain]: atxilipurdikan eta atxilimulokan. Ik. atxilamulukan. |
| atximiska |
atximur |
atximiska (eta atximizka, atximixka) iz. Atximurra. ◆ atximiska egin (> atximiska in). Atximurka egin. Ald. atximixka in, atximizka in. Ik. atximiskatu. |
| atximiska in |
atximurka egin |
|
| atximiskada, atximiskadia |
atximurkada |
atximiskada iz. Atximurkada. ▲ Sin. atximiskazo. |
| atximiskan |
atximurka |
atximiskan (> atximixkan; atximizkan) adb. Atximurka. |
| atximiskatu, atximiskatzen |
atximurkatu |
atximiskatu dia ad. Atximurkatu. Ald. atximixkatu, atximizkatu. Ik. atximixka egin. |
| atximiskazo, atximiskazua |
atximurkada |
atximiskazo iz. Atximurkada. Ald. atximixkazo. ▲ Sin. atximiskada. |
| atximistero, atximisterua |
trebe, esku-trebe |
atximistero adj. Artetsua, esku-trebea. Ald. atxitero. ▲ Sin. trebe, mañoso. (Ik. artxitero. Erroibarko eta Esteribarko Hiztegia). |
| atximixka |
atximur |
|
| atximixkan |
atximurka |
|
| atximixkatu, atximixkatzen |
atximurkatu |
|
| atximurka (?) |
atximurka |
atximurka (?) adb. Ik. atximiskan. |
| atxintanburu, atxintanburua |
zapaburu, txalburu |
atxintanburu (eta atxintanporru, atxitaporru) iz. (Zool.) Zapaburua; zapoaren edo igelaren umea, hankarik gabea eta isatsduna, brankien bidez arnasa hartzen duena. Ik. txapiskol [Altsasu]. |
| atxintanporru |
zapaburu, txalburu |
|
| atxitamustai, atxitamustaia |
tximeleta |
atxitamustai iz. (Zool.) Tximeleta; Gau tximeleta txikia. Ik. sits. Ald. atxitamutxitari, atxitamutxitaia (LM); atxitamutxita. |
| atxitamutxitari, atxitamutxitaria |
tximeleta |
atxitamutxitari (> atxitamutxitai, atxitamutxita; atxitamustai) iz. (Zool.) Tximeleta; gau tximeleta txikia. Ik. sits. |
| atxitaporru, atxitaporrua |
zapaburu |
|
| atxitero, atxiterua |
trebe, esku-trebe |
atxitero adj. Artetsua, esku-trebea. Ald. atximistero. ▲ Sin. trebe. [Oharra: Frantsesaren eragina ere argi eta garbia da zenbait kasutan. Hori gertatu denean, hitzaren edo sarreraren ondotik, parentesi artean, letra etzanean jarri da frantses hitza: artxitero: izond. trebea, eskuekin trebezia duena. .(fr. architecte.): Makome goi arrun artxiteroa da. ERROIBARKO ETA ESTERIBARKO HIZTEGIA]. |
| atzapar, atzaparra |
atzapar |
atzapar (eta atxapar) 1 iz. Animalien atzaparra. ● Esr. zah. Santa Luzia egunezkioz oiluen atxaparra luzetzen da eguna. ▲ Sin. zarpa. 2 iz. Eskutzarra. ▲ Sin. eskuzar. |
| atzaparka in |
atzaparka egin |
|
| atzaparka, atzaparkia |
atzaparka |
atzaparka iz. Atzaparka arrastwek 'atzaparka arrastoak'. Etxeko katuek atzaparka iten dau 'etxeko katuak atzaparka egiten du'. Ik. atzaparkada. ◆ atzaparka egin (> atzaparka in). ▲ Sin. atzaparkatu. |
| atzaparkada, atzaparkadia |
atzaparkada |
atzaparkada iz. |
| atzaparkan |
atzaparka |
atzaparkan adb. Atzaparka. |
| atzaparkatu, atzaparkatzen |
atzaparkatu |
atzaparkatu dau ad. |
| atze, atzia |
atze |
atze iz. Atziek (atzekaldiek) yakusten dau aurriek nola dantzatu. ▲ Sin. atzekalde. ▼ Anton. aurre, aurrekalde. ◆ (zerbaitetan) atzera egin (> atzῐa in). Ik. atzera (> atzea). ◆ atzean (> atzῐen) Ik. atzekaldien; atzeti(k). ◆ atzean gelditu (> atzien gelditu). ◆ atze-atzean (atze-atzῐen). ◆ atzekoz aurrera (> atzekoz aurrῐá) adb. Atzekoz aurrῐá fan da izotzῐen irrixtatuta 'atzekoz aurrera joan da izotzean irristatuta'. I! Kamisetῐa atzekoz aurrῐá jantzita abil 'Hi! Kamiseta atzekoz aurrera jantzita habil'. Ik. aldeontziz (?), alrebes. ¬ |
| atzea (1) |
atzera |
atzera1 (> atzea, atzῐa) adb. ◆ atzera egin (> atzῐa in). Atzῐa in dau. ▼ Anton. aurrῐa in. |
| atzea (2) |
atzera |
atzera2 (> atzea, atzῐa) adb. Berriz, beste behin. ◆ atzera berriz (> atzῐa berriz) (Maiz erabiltzen da atzῐa berriz zentzu berean). ▲ Sin. berriz, berriz berrῐá. |
| atzea berriz |
atzera berriz, berriro |
|
| atzeaka(n) |
atzeraka |
atzeraka(n) (> atzeakan, atzῐakan) adb. Atzῐakan, kangrejuek bekela 'atzeraka karramarroak bezala'. Atzῐakan ata berko dezu autwa 'atzeraka atera beharko duzu autoa'. ▲ Anton. aurrika(n). ◆ atzeraka egin (> atzeaka in, atziaka in). Atziaka in dau eta bota in da 'atzeraka egin du eta erori egin da'. |
| atzeatu, atzeatzen |
atzeratu |
atzeratu (> atzeatu, atziatu) 1 da/dau ad. Urak gainez iten badau, atzeatu tapiá (Ond Bak).
– atzeatuik 'atzeraturik'. Atzeatwik do erlojua 'atzeraturik dago erlojua'. Prointzi baindo atzῐatuo do Nabarra 'Probintzia [Gipuzkoa] baino atzaratuago dago Nafarroa'.
Launaingandi atziatuik do 'lagunengandik urrunduta dago'.
2 da ad. Lotsatu. Jende artῐen atzeatu iten da 'jende artean lotsatu egiten da'.
3 (Era burutua izenondo gisa) ▼ Anton. aurreratu(a). |
| atzeaurre, atzeaurria |
atze-aurre |
atzeaurre iz. Goldatu edo makinatu gabe gelditzen den soro zatia, mugaraino ezinezkoa izaten baita golda edo makinaz iristea (Erdozia). Ald. atzeaur (Ond Bak). ◆ atze-aurreak egin (> atzeaurrῐek in). Atzeaurrῐek in: soruen akaberak trabesien makinatu (Ond Bak). |
| atzekalde, atzekaldia |
atzealde |
atzekalde iz. Atzealdea. Etxien atzekaldia 'etxearen atzealdea'. Batzia duku etxien atzekaldien 'baratza daukagu etxearen atzealdean'. || Urdiek in tu bi haundi atzekaldez 'urdeak egin ditu bi [kume] handi atzealdez' (Ond Bak). ▲ Sin. atze. ▼ Ant. aurre, aurrekalde. |
| atzekoz aurrea |
atzekoz aurrera |
|
| atzelari (?) |
atzelari (?) |
atzelari (?) iz. Pilota-jokoan atzean jartzen den jokalaria. |
| atzen |
atzen, azken |
atzen ord. Atzen artien eztau ekarri ta eztau patu beatzén 'azken [ordura] arte ez du ekarri eta ez du paratu beratzen' (Ond Bak). ▲ Sin. azken, azkeineko. ▼ Anton. lehendabiziko. Ik. azkein [Urdiain]. ◆ atzenien adb. Atzenean, azkenean. [Oharra. orain, 2005eko otsailean, ez du ezagutzen hitz hori nire arrebak, eta 'azkenien' esaten du (Ond Bak)]. Ik. azkenien. |
| atzenien |
atzenean |
|
| atzia |
atzera |
|
| atzia in |
atzera egin |
|
| atziaka in |
atzeraka egin |
|
| atziakan |
atzeraka |
atzeraka(n) (> atzeakan, atziakan) adb. Atzῐakan fan zaio autwa 'atzeraka joan zaio autoa'. ◆ atzeraka egin (> atzeaka in, atzῐaka in) Atzῐaka in dau eta bota in da 'atzeraka egin du eta erori egin da'. |
| atziazi, atziazten |
atzerarazi |
atzerarazi (> atzeazi, atziazi). dia/dau (?) ad. |
| atzien |
atzean |
|
| atzien gelditu |
atzean gelditu |
|
| atzo |
atzo |
atzo adb. Atzo etor(i) zῐan inarak 'atzo etorri ziren enarak'. ◆ atzoti(k). Atzoti duka kalenturῐa 'atzotik dauka kalentura' ◆ atzoko 1 adj. Mendien eman genduen atzoko eguna 'mendian eman genuen atzoko eguna'. Atzoko ogia. 2 adb. (?) Atzoko despeitwik ibil ber yen lana 'atzoko despediturik ibili behar huen lana'. ◆ atzokua (ez) izan; atzo goizekua (ez) izan (?). ◆ atzoko kontua (ez) izan. Oi ezta atzoko kontua 'hori ez da atzoko kontua'. |
| atzoko, atzokua |
atzoko |
|
| atzoti(k) |
atzotik |
|
| aukera |
aukera |
aukera iz. Guai do aukerῐa lurra yosteko 'orain dago aukera lurra erosteko' (LM). Ik. eskei. ◆ aukeran adb. [Aztertu, adibideekin: opción; elección; variedad, surtido, selección; abundancia; ocasión, oportunidad]. ¬ |
| aukeratu, aukeratzen |
aukeratu |
aukeratu dau ad. ▲ Sin. elejitu. |
| aulinabar, aulinabarra |
euli nabar, ezpara, iteuli |
aulinabar (eta yauli nabar [Urdiain]) iz. (Zool.) (Ond Bak) Euli nabarra, ezpara, iteulia (Tabanus bovinus). [Mosca muy pequeña, pica al ganado]. Ik. yauli. |
| auntzu, auntzua |
antzu |
auntzu adj. Antzua. [auntzu eta matxor hitzek ez dute esanahi bera]. |
| auntzutu |
antzutu |
auntzutu 1 da/dau ad. Antzutu, antzu bihurtu; fruiturik, umerik edo dagokionik ematen ez duela. 2 da ad. Etxeko abere emeengatik hitz eginez, esnea ematetik gelditu. Etxeko beia auntzutu da 'etxeko behia antzutu da'. |
| aupa! |
aupa |
aupa 1 interj. ▲ Sin. animo, segi aurrῐa. 2 interj. Haur. Jarrita dagoenari altxatzeko esaten zaion hitza. |
| aupas |
besoetan |
aupas Haur. Besoetan; aupas hartu. Besoetan hartu. |
| aupatu, aupatzen |
aupatu |
aupatu dau ad. Haurra aupatu. ▲ Sin. jaso, altxatu. |
| auri, auria |
euri |
auri iz. Euria (Ond Bak). Ik. yauri. |
| aurki (1) |
aurki |
aurki1 adb. Berehala (Iza Alts). ▲ Sin. laister. |
| aurki (2) |
aurki |
aurki2 adb. Antza, dirudienez. Jenaro da aurki. (Ond Bak). ▲ Sin. nunbait, apiki. |
| aurpegi, aurpegia |
aurpegi |
aurpegi 1 iz. Aurpegia estalik dekana (Ond Bak). ▲ Sin. musu, kara. ◆ aurpegi zimurra paratu (> patu), jarri. Aurpegi txarra paratu, ['betondoa ilundu', 'kopeta ilundu' (poner mala cara)]. 2 iz. Azala, kopeta. iz. Orrek jukak aurpegia, orrek! 'horrek zaukak azala, horrek'. Ik. mutur. |
| aurre |
aurre |
aurre iz. Patazu maia aurri'ortan 'para ezazu mahaia aurre horretan'. Oi beti aurrῐen, beti aurreti 'hori beti aurrean, beti aurretik'. || Bi katilu, aurrien 'bi katilu, aurrean' (Ond Bak). Ik. aurretxo; aurrera. ▲ Sin. aurrekalde, frente. ▼ Anton. atze, atzekalde. ◆ aurrea hartu (> aurrῐa artu). ◆ aurre egin (> aurre in) dia ad. Katuek aurre in dῐa txakurrai 'katuak aurre egin dio txakurrari'. Ik. jarki; enfrentatu; kontra egin (> kontra in). ◆ aurrez aurrez. Ik. parez pare. ◆ aurreti(k) 1 Artzaia aurreti ziyuen, bidia ondo zakielako 'artzaina aurretik zihoan, bidea ondo zekielako'. 2 Hasierakoa. Ensaladῐa janko du aurreti 'entsalada jango dugu aurretik'. «Hesian» musika taldῐek joko dau aurreti 'Hesian musika taldeak joko du aurretik'. |
| aurre in |
aurre egin |
|
| aurreako |
aurrerako |
|
| aurreako hazi / aurreako autzi |
bizitarako hazi, bizitarako utzi |
|
| aurreatu, aurreatzen |
aurreratu |
aurreratu (> aurreatu, aurrῐatu). 1 da/dau ad. Aurrera egin, aurrera joan; aurrerago jarri. Aurrῐatu zaitez pixkat, eztwazu auzten ikusten da 'aurrera zaitez pixka bat, ez didazu uzten ikusten eta'. 2 zaio ad. Aurrea hartu. Akabo zizak; norbait aurrῐatu zaira 'akabo zizak; norbait aurreratu zait'. 3 da/dau ad. Erlojua aurrῐatu iten zaira 'erlojua arreratu egiten zait'. Meza ordua aurrῐatu in dai 'meza ordua aurreratu egin dute'. ▲ Sin. adelantatu. ▼ Anton. atzeatu. 4 da/dau ad. Aurrerapenak egin; aurrerapenen bat lortu. 5 dau ad. Aurreztu. Ik. aurretu [Bakaiku]; juntatu. 6 dῐa ad. Mailegatu. Dirua aurrῐatu dῐa (jeak / jean). 7 (Era burutua izenondo gisa). aurreratu(a) (> aurreatua, aurrῐatua). Persona aurreatua. ▼ Anton. atzeatu(a). ◆ aurreratu(t)a, aurreraturik (> aurreatuta, aurrῐatuta; aurreatuῐk, aurrῐatuῐk). Garia aurriatwik eldu da aurten 'garia aurreraturik heldu da aurten'. ¬ |
| aurreatua |
aurreratu(a) |
|
| aurreatzaile, aurreatzailia |
aurreratzaile |
aurreratzaile (> aurreatzaile, aurriatzaile) iz. Aurreztailea. |
| aurrekalde, aurrekaldia |
aurrealde |
aurrekalde iz. Aurrealdea. Etxῐen aurrekaldῐa 'etxearen aurrealdea'. Ik. fatxada. Ik. etxien atzekaldia. ▲ Sin. aure. ▼ Anton. atzekalde. |
| aurreko batien |
aurreko batean |
|
| aurreko, aurrekua |
aurreko |
aurreko 1 adj. Lekuaz edo denboraz mintzatuz, aurrean edo aurretik dena edo dagoena. Aurreko egunῐako dana prepatwik zukain 'aurreko egunerako dena preparaturik zeukaten'. || Batak besteari diosala etzionean esaten, batak: —Aurrekoa non dok, ta besteak: —Itxuak eamaten dok aurrekoa (?) (Ond Bak). 2 iz. (Batez ere pl.) aurrekoak (> aurrekwek). ▲ Sin. lenoko, aintzineko. ◆ aurreko batean (> aurreko batῐen) adb. Aurreko batῐen periodikwek zekan berria 'aurreko batean periodikoak zekarren berria'. |
| aurrerabide, aurrerabidia |
aurrerabide |
aurrerabide (eta aurrῐabide) iz. Lantokiek itxi tuai ta zaila do hemen aurrerabidῐa 'lantokiak itxi dituzte eta zaila dago hemen aurrerabidea'. |
| aurresku, aurreskua |
aurresku |
aurresku iz. Euskal dantza. |
| aurreti(k) |
aurretik |
|
| aurretu |
aurreratu, aurreztu |
aurretu [Bakaiku] dau ad. Aurreratu, aurreztu. Ik. aurreratu. |
| aurretxo |
aurretxo, aurre |
aurretxo iz. Adkor. Aurrea. Patazu maia aurretxu'ortan 'para ezazu mahaia aurretxo horretan'. Ik. aurre. – aurretxoan (> aurretxwen). [tokikoa, bai; denborazkoa?] |
| aurria |
aurrera |
aurrera (> aurrea, aurrῐa) 1 adb. Nekatuik yonda're aurrῐá segitu genduen 'nekaturik egonda ere aurrera segitu genuen'. 2 adb. Biertik aurrῐa itxik yonen da tabernῐa 'bihartik aurrera itxirik egonen da taberna'. Ik. oraindik aurrera (> gwaitik aurrῐa); hemendik aurrera (> emetik aurrῐa). 3 interj. Ik. segi aurrera (> segi aurrῐa); animo. ◆ aurrera egin (> aurrῐa in). Ezerbe gelditu zan bea aurrῐa in dau 'ezer gabe gelditu zen baina aurrera egin du'. ▼ Anton. atzῐa in. ◆ aurreraz* bidaldu (> aurrῐaz bialdu). Aurrean bidali. [aurrez* bialdu (?)]. ◆ aurreraz* eraman (> aurrῐaz yan). Aurrean eraman [aurrez* yan (?)]. ◆ aurrera jo (> aurrῐa jo). Aurrῐa jo berko du al dan moduen 'aurrera jo beharko dugu ahal den moduan'. ◆ aurrera tiratu (> aurrῐa tῐatu). Aurrera egin, aurrera jo. ◆ aurrerako (> aurreako, aurriako) adb. ◆ aurrerako autzi* (> aurreako autzi, aurriako autzi). Axui artxuék aurreáko auzten dia 'axuri artxoak [axuri emeak] aurrerako uzten dira' (Ond Bak). ◆ aurrerako egon (> aurrῐako yon). Ernari egon; haurdun egon; umedun egon. Ik. ernai. ◆ aurrerako hazi (> aurreako azi, aurriako azi). Bizitarako hazi, bizitarako utzi. Animalia, hiltzeko ez, etxerako edo ugaltzeko utzi. Ik. ume-hazi. |
| aurria in |
aurrera egin |
|
| aurriaka(n) |
aurreraka |
aurreraka(n) (> aurreakan, aurrῐakan) adb. ▼ Anton. atziaka(n). |
| aurriaz |
aurrean bidali |
|
| aurrien |
aurrean |
|
| aurrizare, aurreizaria |
izara, aldare-zapi [bederatziurrenetan erabilia] |
aurrizare iz. (Erl.) Aurrizaria: hogien patzen dan oihala argizaiekin eta bi kandelero ziriuekin, bat hiltzen dan garaien bedratziurrena iteko ta arimasaiokuen ere 'aurrizara: hobian [hildakoen elizkizunetarako elizako lekua] paratzen den oihala argizariekin eta bi argimutil kandelekin, bat hiltzen den garaian bederatziurrena egiteko eta urteurrenekoan ere'. Aurrizare bat (Ond Bak). Ik. izara. |
| aurten |
aurten |
aurten adb. Aurten izanko dῐa elekziuek 'aurten izango dira hauteskundeak'. ◆ aurtengo adj. Akabo aurtengo fiestak! 'akabo aurtengo festak!'. ◆ aurtengo urte. Aurten. Aurtengo urtῐa. Aurtengo urtῐa ona baindo obiokua espῐa du 'aurtengo urtea ona baino hobeagoa espero dugu'. |
| aurtengo urte, aurtengo urtia |
aurten |
|
| ausardi, ausardia |
ausardia |
ausardi iz. |
| ausartu, ausartzen |
ausartu |
ausartu da ad. ▲ Sin. atrebitu. |
| auski |
eutsi, heldu, eduki |
auski (eta yauski) dia ad. Eutsi, heldu, eduki (Ond Bak). Ik. autsi. |
| auskolo |
auskalo |
auskolo interj. Auskalo. Nwa fan don Garazi? —Auskolo! 'nora joan dun Garazi? —Auskalo!'. ▲ Sin. fan da bila; batek daki; jakintazu; zazi; utakio. ◆ auskolo zer. Eskutati opeatu nitzaken auskolo zer, eta botonak ezin lotu 'eskuetatik operatu ninduan auskalo zer [erabateko soluzioa zelakoan], eta botoiak ezin lotu'. ◆ auskolo nola. Auskolo nola ibili zian bilan 'auskalo nola [ezin imaginatu nola] ibili ziren bila'. Butik, auskolo nola! 'burutik, auskalo nola [imajinatu ere ezin]'. |
| auto, autua |
auto |
auto iz. Autwa, baztar guzitan 'autoa, bazter guzitan'. Ik. automobil. ▲ Sin. kotxe. |
| autobus, autobusa |
autobus |
autobus iz. Autobusa puntwal etorri da 'autobusa puntual etorri da'. Emengo autobusai burundesῐa esaten dῐagu 'hemengo autobusari burundesa esaten diogu'. |
| automobil, automobila |
automobil |
automobil iz. Ibilgailu motorduna. ▲ Sin. auto, kotxe. |
| autsi, austen |
eutsi |
autsi1 1 dῐa ad. Eutsi. Autsiozu pixkatῐen soka mutur oni 'eutsiozu pixka batean soka mutur honi'. Near iteko gogwai ezin autsi yon da 'negar egiteko gogoari ezin eutsi egon da'. Ald. auski, yauski (Ond Bak). ▲ Sin. heldu, sujetatu. 2 dau ad. Iraun. Guaindo fabrikῐek austen dau 'oraindik fabrikak eusten [irauten] du'. |
| autsi, autsia |
xuhur, eutsi |
autsi2 adj. Xuhurra, eutsia. ▲ Sin. eskuximur, zuhur. ▼ Anton. eskuzabal, emantzaile. |
| autsikan |
eutsika |
autsikan adb. Eutsika. Txixakurriai autsikan. Kakakurriai autsikan. Besotik autsikan ibili da amakin pasῐen 'besotik eutsika ibili da amarekin pasieran'. |
| autzi, autzia (2) |
utzi (2) |
autzi2 adj. Bere egitekoez arduratzen ez dena, zabarra. Oi aurran autzia 'hori haurraren utzia'. ▲ Sin. abandonatu. Ik. adana; jaregin(a) (> jareina, jaraina); tresondagarri. |
| autzi, auzten |
utzi (1) |
autzi1 (eta utzi [Bakaiku]) 1 dau ad. Autwen giltzak tabernan aztuta autzi tuzu 'autoraren giltzak tabernan ahaztuta utzi dituzu'. 2 dau ad. Etxien ez twai faten autzi 'etxean ez didate joaten utzi'. Bakῐen autzi 'bakean utzi'. 3 dau ad. Lana autzi dau 'lana utzi du'. 4 dῐa ad. Libu au autzi dwa 'liburu hau utzi dit'. 5 dῐa ad. Etxῐa ezpa, zukatziain ondasun guztῐek autzi deatziai 'etxea izan ezik, zeuzkaten ondasun guztiak utzi dizkiote'. 6 dῐa/dau ad. Jatῐai autzi 'jateari utzi'. Tabakwa autzi 'tabakoa utzi [erretzeari utzi]. || Artxuék aurrreáko auzten dia. Autzi hori bakien. Jesusek autzi zegun ‘zigun’ (despertadorea) (Ond Bak). ◆ autzi behar halakoari (> autzi ber alakoi). Patatia? Autzi in ber zaio etxekwai 'patata? Utzi egin behar zaio etxekoari'. ◆ alde batera autzi (> alde batῐa autzi). ¬ |
| auxo, auxua |
axo |
auxo iz. Axoa, antxume emea. Antxuma: auxuá ta akerra (Ond Bak). Ik. antxuma; saila2 / xaila. |
| auzalan, auzalana |
auzolan |
auzalan iz. Auzolana, herrikoen arteko elkarlana. Santamaina bezpῐan iten zian auzalanak 'Santamarina bezperan egiten ziren auzolanak'. ● Esr. zah. Auzalan, etxien jan da kanpuen lan 'auzolan, etxean jan eta kanpoan lan'. |
| auzate (?) |
auzo otordu |
auzate (?) iz. Auzokoen arteko otordua. Ik. alboka. |
| auzo-dei, auzo-deia |
batzar-dei |
auzo-dei iz. Batzar-deia, auzora biltzeko deia [auzoa: herriaren etxeko 'udaletxeko' batzar gela]. |
| auzo, auzua |
batzar areto, batzar gela |
auzo iz. Herriaren etxeko batzar gela; herria batzarrean biltzen den gela. Herrientxeko auzwen biltzen da jendῐa 'Herriaren etxeko auzoan biltzen da jendea'. |
| auztaile, auztailia (?) |
emaile |
auztaile adj./iz. Besteei bereak diren gauzkak uzten diena, eskuzabala. Ik. emataile. |
| axa! |
xaxa! (xaxatu) |
axa interj. Xaxa, xaxatu. Txakurrari esaten zaio norbaiti kosk egin diezaion. Axa orri! 'xaxa horri!'. Ik. axatu. |
| axai zulo, axai zulua |
azeri zulo |
|
| axal |
azaleko |
axal adj. Azalekoa. Axal-axala. ◆ axal-axalean (> axal-axalῐen) adb. Ur axal-axalῐen ibiltzen dῐa amurraiek 'ur azalean ibiltzen dira amuarrainak'. Ik. azal. ▼ Anton. sakon. |
| axatu, axatzen |
xaxatu |
axatu dau* ad. Xaxatu. Txakurrak axatu. Axa horri! Txakurrari esaten zaio norbaiti hozka egin diezaion. |
| axei buztan, axei buztana |
azeri-buztan |
|
| axei, axeia |
azeri |
azeri (> axei, axai) 1 iz. (Zool.) (Vulpes vulpes) Axei zarrak banaka arrapatu ta yaten tu oiluek oilateitik; axei gaztiek, danak arrapatu eta yan nai 'azeri zaharrak banaka harrapatu eta eramaten ditu oiloak oilategitik; azeri gazteak, denak harrapatu eta eraman nahi'. 2 adj. Pertsonengatik esanda, maltzurra. ◆ azeri-buztan (> axei buztan). (Equisetum arvense). Landarea. Batzῐa ongarritzeko ona da axei buztanan ura 'baratzea ongarritzeko ona da azeri buztanaren ura'. ◆ azeri koba (> axei koba, axai-koba). ◆ azeri txakur (> axei txakur, axai txakur). Axeitako txakurra. ◆ azeri zulo (> axei zulo, axai zulo). ▲ Sin. axei koba. |
| Axerko |
axeriko |
Axerko iz. Axeriko. Azeriaren pertsonifikazioa ixinpluetan [ipuinetan] (Ond Bak). |
| axilimokan |
ezkutaketan [jolasa] |
axilimokan adb. Ezkutaketan [jolasa]. Ald. atxilinbokan ibili (Ond Bak) (A la gallina ciega). Axilimokan (jolasa)(Urdiain). – Izarrak axilimokan ibil ziaken urte batien. |
| axkola |
aixkol (?) |
axkola iz. (Bot.) Aixkola (Lathyrus sativus) (Iza Alts). |
| axpixun, axpixuna |
azpizun |
azpizun (> axpixun) iz. |
| axui |
axuri |
|
| axuiketai, axuiketaia |
axuri salerosle, axuri tratulari |
axuiketai iz. Axuri saleroslea, axuri tratularia. (Axuriak erosten dituena). |
| axuri, axuria |
axuri |
axuri (> axui) iz. Axuia: txiki jaio-berria. Axui ariko bat dekau (aurreáko) 'axuri-ahariko bat daukagu (aurrerako)' Ardiyék haziko dau axúri. ◆ axuri-artxo (> axui-artxo). Axuri emea. |
| axurki, axurkia |
axuriki, arkumeki |
axuriki (> axurki) iz. Axuriaren okela. Bajakiei axurkia prepatzen 'bazakitek axurikia preparatzen'. Ald. axuki (Ond Bak); Axukiya eman gindan aitai 'axurikia eman genion aitari'. Ik. ardiki. |
| axurtai, axurtaia |
axurtegi |
axurtegi* (> axurtai) iz. |
| aza orri, aza orria |
aza-orri |
|
| aza, azia (1) |
aza |
aza1 iz. (Bot.) (Brassica oleracea). Nei amak aza azpien bilatu zuan 'niri [ni] amak aza azpian bilatu [aurkitu] zidan [ninduen]'. Ik. azaburu. ◆ aza orri. Aza-hostoa. Azien barreneko ostwa 'azaren barreneko hostoa'. ◆ azak eman. Guaixe eman duatzizu, [duatzik/duatzin] azak, guaixe! (bestearen ezin eztabaidatuzko argudioaren aurrean esaten dena) (Guai joditu duak, guai!). |
| aza, azia (2) |
zeio, opaitzur, aasa [OEH] |
aza2 1 iz. Zeioa, opaitzurra, zura arbastatzeko aitzurra. Ik. zaio. ◆ eskuzko aza. Eskuzko azῐa. Zura arbastatzeko tresna, bi eskutoki dituena. Ik. azalki.
[Ik. OEH. aasa. (V ap. A ), aaxia(det.). Llana o cuchilla de dos asas que usan los barrileros A. Aasea, kirten biko aizto aundi bat. Beresietan miauri edo gaztaña landarakaz estrabeak egin, eta gero onekaz otzarak, zaranak eta otarrak egiteko egokia da (V-m) (...)]. |
| azaburu, azaburua |
azaburu |
azaburu iz. Aza-hostoak biltzen diren burua. Ik. aza1. |
| azal, azala |
azal |
azal 1 iz. Azal txuia. 2 iz. Larru gogorra, kopetaduna. 3 iz. Arbolien azala. Naranja azala. Ogi azala. Azal da guzti jaten tut sarrak 'azal eta guzti jaten ditut sagarrak'. Ik. kaskal. 4 iz. Azalekoa, gainaldea. Ik. axal; axal-axala. ◆ azal-huts. Mehea; hezur-huts. Ik. narru, larru. ◆ azala izan. Hoi da azala! Ik. lotsabeiko. |
| azalki |
eskuko arbastagailu (?) |
azalki iz. Zura arbastatzeko tresna; kirtenak-eta egiteko zura arbastatzeko lanabesa (JMS). Ik. aza2. |
| azaro, azarua |
azaro |
azaro iz. Urteko hamaikagarren hila. Domisantu egunakin asten da azarwa 'Domu Santu egunarekin hasten da azaroa'. Azarwa, jeneralien, aizetsua ta yauritsua 'azaroa, jeneralean, haizetsua eta euritsua'. |
| azeituna, azeitunia |
azeituna, oliba |
azeituna iz. Oliba. Azeituna beltzak. Eskatazu bi bermú ta azeituna batzuk, mesedez 'eska ezazu bi bermut eta azeituna batzuk, mesedez'. |
| azelga, azelgia |
zerba |
azelga iz. (Bot.) Zerba (Beta vulgaris var. Cicla). Azelgak albardatuta. |
| azera, azeria |
espaloi |
azera iz. Espaloia. Ezta arritzekwa azera gainien autwek aparkatuik ikustῐa 'ez da harritzekoa azera gainean autoak aparkaturik ikustea'. |
| azertatu, azertatzen |
asmatu |
azertatu dau ad. Ik. asmatu; aztatu. ▼ Anton. huts egin, fallo egin, fallatu. |
| azertu, azertua |
azertu* |
azertu iz. Azertua tiro trebetasunean. Azertua da. Azertu bat dok (?). |
| azi, azten |
arazi |
arazi (> azi) ad. Aditz arazleen atzizkia. Adibideak: botazi, emanazi, kenduazi, pasarazi... |
| azidente, azidentia |
istripu, akzidente |
akzidente (> azidente) iz. Istripua. Gazteik il zan azidentien 'gazterik hil zen istripuan'. |
| azien barreneko hostua |
azaren barreneko hosto |
|
| azienda |
ondasun, ogasun |
azienda iz. Etxe eta lur ondasunak. Batek dukatzien etxe eta soro guztiek dῐa aziendῐa 'batek dauzkan etxe eta soro guztiek dira azienda'. Ik. ondasun. |
| azkar |
azkar |
azkar1 adb. Azkar ibili! Azkar intu lanak 'azkar egin ditugu lanak'. Ik. laster. ▲ Sin. laster, agudo, listo. ▼ Anton. geldi, manso. |
| azkar, azkarra |
azkar |
azkar2 1 adj. Bizkorra. Ik. bizkor. ▲ Sin. bizi, pixkor. 2 adj. Buru argia. ▲ Sin. listo / lista. |
| azkarba, azkarbia |
hatz bizar |
azkarba iz. Hatz bizarra, eskuetako azazkalen ondo-ondoan altxatzen den azala. |
| azkazal, azkazala |
azkazal. 2 apatx, apo |
azkazal 1 iz. Azazkala. Azkazal luzῐek 'azkazal luzeak'. ◆ azkazalak moztu. 2 iz. Apatxa, apoa. iz. Txerrien azkazalak 'txerriaren azkazalak'. |
| azkein |
azken |
azken (> azkein) ord. Azkena. Ald. aizken (Iza Alts), (Itrumendi) (KZ). Ik. azkeneko (> azkeineko) [Urdiain]. ▲ Sin. atzen. Azkein aldia izan dailela 'azken aldia izan dadila'. ▼ Anton. lenbiziko. ◆ azken-aurreko (> azkein aurreko) adj. ◆ azkenean (> azkeinien) adb. ◆ azkeneko (> azkeineko) adj. Azkena. Ik. bigarren azkeinekua; hirugarren azkeinekua. ◆ azkenekoa izan (zerbait) (> azkeinekwa izan). Azkena izan, aukera edo egokiera txarrena izan. Moxkorreiai eman? Oi azkena dok! 'mozkorkeriari eman? Hori azkena duk!'. ◆ azkenekoz (> azkeinekoz) adb. ◆ azkenerako (> azkeiniako) adb. ◆ azkene(ra)koan (> azkeinekwen) adb. ◆ azkenekotan egon (> azkeinekotan yon) adb. Azkenetan egon, hilzorian egon. ◆ azken finean (> azkein finῐen). Azken batean. ◆ azken ordurako (> azkein orduako) adb. |
| azkein finien |
azken finean |
|
| azkein orduako |
azken ordurako |
|
| azkeineko, azkeinekua |
azkeneko |
|
| azkeinekua izan (zerbait) |
azkena izan |
|
| azkeinien |
azkenean |
|
| azkenaldi, azkenaldia |
azkenaldi |
azkenaldi iz. Futbolῐen primeran jokatzen daitza azkenaldi ontan 'futbolean primeran jokatzen dabiltza azkenaldi honetan'. ◆ azkenaldi honetan (> azkenaldi ontan). ◆ azkenaldian (> azkenaldien) adb. |
| azkonar, azkonarra |
azkonar |
azkonar iz. (Zool.) (Meles meles). Azkonarrak arrapatzeko kajῐa 'azkonarrak harrapatzeko kaxa'. |
| azkorra (?) |
linazi |
azkorra iz. Linazia, lihoaren hazia (JMS). Ik. lihoazi. |
| azkura, azkuria |
azkura |
azkura iz. Ezin dot azkurῐau agwantatu 'ezin dut azkura hau aguantatu'. ◆ azkura ibili [eduki] (> azkurῐa ibili). ◆ azkura eman (> azkurῐa eman). Artilezko jersi'orrek azkurῐa ematen dwa 'artilezko jertse horrek azkura ematen dit. |
| azkuria eman |
azkura eman |
|
| azkuria ibili / eduki |
azkura izan / eduki |
|
| azorrazi |
|
azorrazi iz. Linazia ateratzeko orrazia (JMS). (Peine para extraer la semilla de lino). |
| azote, azotia |
azote |
azote iz. A ze azotῐek mezi tú orrek 'a ze azoteak merezi ditu horrek. Ik. zigor. |
| azpi, azpia (1) |
azpi |
azpi1 1 iz. Ikustazu nola don oi'azpi oi 'ikus ezazu nola daogen ohe azpi hori'. ▼ Anton. gain. Ik. ondo3. 2 iz. Azpildura, azpia. ◆ azpia hartu (> azpῐa artu). Azpildura josi. Ik. azpilzana. ◆ azpian harrapatu (> azpien arrapatu). Trenak azpien arrapatu dau 'trenak azpian harrapatu du'. ◆ azpian hartu (> azpien artu). Mendean hartu. Ik. mendean hartu. ◆ azpi jan. Lurra eta azpitik kendu, ta bota iten da etxia 'lurra-eta azpitik kendu, eta bota egiten da etxea' (Ond Bak). Ik. azpijan. ◆ azpitik gora (> azpiti gora, azpiti gwa) 1 adb. Behetik gora. 2 iz. azpitigora (> azpitigorῐa). Aldapa, behetik gorako aldapa; aldapa gora. ▲ Sin. aldapa, gorantz(a) [Bakaiku]. ▼ Anton. goitibehera, beherantz. ◆ azpira joan (> azpῐá fan). Ik. hondora joan (> ondwa fan). |
| azpi, azpia (2) |
azpi |
azpi2 iz. Abereendako etzauntza, etzalekua. (pl.) Azpiek 'azpiak'. Ik. kama. ◆ azpiak atera (> azpiek ata). Azpiak ukuilutik atera, azpi berriak egiteko. ▲ Sin. ongarriek ata. ◆ azpiak egin (> azpiek in). Leno orbela ibiltzen zan ganaueiri azpiek iteko 'lehenago [lehen, garai batean] orbela ibiltzen zen ganaduei azpiak egiteko'. ◆ azpiak jaso (> azpiek jaso). Azpiak atera. |
| azpiazal, azpiazala |
(txerriaren urdai atala*) |
azpiazal iz. Txerriaren urdai atala. Azpiazalak. Ik. urdai. [hoja de tocino: Mitad de la canal del cerdo partido a lo largo]. |
| azpibeltx, azpibeltxa |
barrengorri |
azpibeltx iz. (Mikol.) Barrengorria; larreetan hazten den perretxiko zuria, jateko ona (Psalliota campestris; Agaricus campestris, var. squamulosus). Ik. txanpiñon; ilarre-sulso. |
| azpiek ata |
azpiak atera |
|
| azpiek in |
azpiak egin |
|
| azpiek jaso |
azpiak jaso |
|
| azpijan, azpijana |
azpijan |
azpijan iz. Zerbaitek azpiko lurra galtzea. ◆ azpijana egin (> azpijana in). ◆ azpijanean ibili (> azpijanῐen ibili) adb. |
| azpikalde, azpikaldia |
azpialde |
azpikalde iz. Azpialdea. ▼ Anton. gainekalde; goikalde; goienkalde. Ik. barren; barrenkalde; gainbehekalde (> gainbekalde); behekalde (> bekalde). |
| azpiko gona, azpiko gonia |
azpiko gona |
|
| azpiko, azpikua |
azpiko |
azpiko 1 adj. Azpian dagoena. 2 adj. Mendekoa. Ik. mendeko. ◆ azpiko gona Gonaren edo soinekoaren azpian erabiltzen den azpiko arropa mehea, gerritik beherakoa edo gorputz osokoa. Ik. gonbinazio. ◆ azpikoz gora (> azpikoz goa, azpikoz gwa) adb. Azpian egon ohi dena gainean dagoela; nahas-mahas. Ik. hankaz gora. |
| azpikoz gua / azpikoz goa |
azpikoz gora |
|
| azpilzana, azpilzania (?) |
azpildura |
azpilzana iz. Azpildura. Ik. dolostura. ◆ azpilzana hartu (> azpilzanῐa artu). Azpildura hartu. Ald. azpiltzani (Ond Bak). Ik. azpia hartu. |
| azpiti gora; azpitigoria |
azpitik gora |
|
| aztal, aztala |
aztal |
aztal 1 iz. Orkatilatik belaunera doan zango zatia, bereziki atzeko alde mamitsua. Ik. berna; orpo. 2 iz. Batez ere pl. Aztalak dariola (> aztalak daiola). Txibristinak aztalien 'zipriztinak aztalean'. Korrikan edo bizikletan-eta ibiltzean, gorputzaren edo arroparen atzean jasotako lohi edo ur zikin zipriztinak. Aztalak hartu (Ond Bak). Gona luze-luze batzúk aztalez josiík (Iza Alts). |
| aztalzain, aztalzaina |
hanka zain, Akilesen zain (?) |
aztalzain* iz. Hanka zaina (?). Aztalzaina eta lepo-zaina moztuzkio, akabo 'aztal-zaina eta lepo-zaina moztuz gero, akabo'. Aztalzaina ebaitu 'aztal-zaina ebaki'. |
| aztapatu, aztapatzen |
estropezu egin, oztopatu |
aztapatu da ad. Behaztopatu, estropezu egin, oztopatu. Aztapatu in da 'aztapatu egin da' (Ond Bak). Aztapatu, ta ankazgwa 'behaztopatu, eta hankaz gora'. |
| aztapo, aztapua |
oztopo, behaztopa |
aztapo iz. Kontuen abil, aztapwa jok eta! 'kontuan habil, oztopoa zagok eta!'. Kálῐontati pasatu ber da bizikleta karrerῐá? Emen koskῐa ta aztapwa besteik eztó! 'kale honetatik pasatu behar da bizikleta karrera? Hemen koska eta oztopoa besterik ez dago!'. Ik. ostopo. ▲ Sin. ostopo, traba, yausgarri*. ◆ aztapo egin (> aztapo in). Oztopo egin. |
| aztarrika |
aztarrika |
aztarrika (> aztarrikan) 1 adb. Batza guztῐa arrotu dai oilwek aztarrikan 'baratze guztia harrotu dute oiloek aztarrika'. 2 iz. Irud. Lana, lan nekeza. Ederrik aztarrika in diu mundu ontan 'ederrik aztarrika egin diagu mundu honetan'. ◆ aztarrika(n) ibili adb. |
| aztarrika(n) ibili |
aztarrika ibili |
|
| aztarrikatu, aztarrikatzen |
aztarrikatu |
aztarrikatu dau ad. Oilwek aztarrikatu dai larrain guztῐa 'oiloek aztarrikatu dute larrain guztia'. |
| aztatu, aztatzen |
asmatu |
aztatu dau ad. Asmatu. Ik. asmatu; azertatu. |
| azti, aztia |
azti |
azti iz. ▲ Sin. adibinadora. Ik. mago. |
| azufre, azufria |
sufre |
azufre iz. Sufrea. Etxeko gelak desinfektatzeko erretzen zain azufrῐa 'etxeko gelak desinfektatzeko erretzen zuten sufrea'. |
| azukara, azukaria |
azukre |
azukara iz. Azukrea. Azukara gutxi dekau. Azukari'au/oi/ura zikina do (Ond Bak). ◆ azukara ur(a). |
| azukareharri |
hareharri (?) |
azukareharri iz. Harri mota (Ond Bak). Harrigarratxa, hareharria (?). |
| azulejo, azulejua |
azuleju |
azulejo iz. Azulejua. Azulejo aundiek patu tuai sukaldῐen 'azuleju handiak paratu dituzte sukaldean'. Ik. baldosa. |
| azulete, azuletia |
anil |
azulete iz. Arroparendako urdina, anil hautsa. Azuletῐa eman dῐa txuitzeko kariai 'azuletea eman dio zuritzeko kareari'. [Hormak zuritzeko kareari azuletea gehitzen zitzaion]. |
| azundu, azuntzen |
azundu |
azundu da/dau ad. Ernaldu. (Iza Alts) [cruzar la cerda]. || (Urdia) ezta azundu, ezta gelditu ernai (Ond Bak). Ik. ernaldu. |
| ba (1) |
bada |
ba1 lokail. Bada. Esan nian nik ba goiz etortzeko 'esan nion nik ba goiz etortzeko. Ze, ba? 'zer, bada?'. |
| ba (2) |
ba |
ba2 1 interj. Zerbait ikusteak edo gertatzeak eragiten duen harridura adierazteko hitza. Hara! Ba!, emen zei ta 'hara!, hemen zaudete eta'. ▲ Sin. hónbre. 2 interj. Zerbait sinesten ez dela, edo gutxiesten dela adierazteko hitza. Ba, ba, ba!, ze aitu ber dun gwaindo! 'ba, ba, ba!, zer aditu behar dugun oraino!'. |
| ba- |
|
ba- junt. Txerrikumak jaten hasik balege! (Ond Bak). (Aurrizkia). Lehertuko balituzke ‘ojalá’. Millon bat irabazko banuke (Ond Bak). Lehertuko balitz! |
| ba! (3) |
ba! |
ba3 partik. Abisua, pilota jokoan esaterako, sakea egin behar duenak aurkariari, edo apustua onartzerakoan. |
| baba leka, baba lekia |
baba leka |
|
| baba malkar |
baba malkar |
|
| baba txiki, baba txikia |
baba txiki |
|
| baba zabal, baba zabala |
baba handi (?) |
|
| baba zapo, baba zapua |
gurgurio |
|
| baba zopa, baba zopia |
baba zopa |
|
| baba zorri, baba zorria |
koko |
|
| baba, babia |
baba |
baba 1 iz. (Bot.) Baba (Vicia faba). Aurten yaindako babῐa majo eldu da 'aurten ereindako baba majo heldu da. Baba berria, lekiekin jaten da ' baba berria lekarekin jaten da'. 2 iz. Larruazalean, bereziki oin edo eskuetan sortzen den handitu urtsua. Babak ata zaizkia eskutan. Babak atera zaizkit eskuetan. Babῐa lertu zaira; babak lertu zaizkῐa 'baba lehertu zait; babak lehertu zaizkit'. ◆ baba leka 1 Baba lekak dé jateko 'baba lekak daude jateko'. 2 adj./iz. Tentela. ◆ baba jan. Janaldia babaz egindako eltzekariarekin. ◆ baba malkar iz. Baba landarea; baba jo ondoren geratzen den lastoa. Baba malkarrak, babak jo ondoko baba lastwa 'baba malkarrak, babak jo ondoko baba lastoa'. Ik. babalasto. ◆ baba txiki. Hazi txikiko baba barietatea (Vicia faba var. minor). ◆ baba zabal. Baba handia; hazi handiko baba barietatea (Vicia faba var. maior) (?). Pertzῐen yosita, baba zabala animalieri jateko ematen zezaien 'pertzean egosita, baba zabala animaliei jateko ematen zitzaien'. ◆ baba zapo iz. Gurgurioa (Ond Bak), (Fam. Bruchidae eta Fam. Curculionidae). ◆ baba zopa. Babarekin eta ogiarekin prestatzen den zopa. ◆ baba zorri. (ez da baba zapoa). Kokoa (?), lekarien zomorrotxoa. |
| babalasto, babalastua |
babalasto |
babalasto 1 iz. Babaren lastoa. 2 adj. Tentela. ▲ Sin. maizlasto. |
| babalore, babaloria |
babalore |
babalore 1 iz. Babaren lorea. 2 adj. Ergela, sineskorra. |
| babarrun, babarruna |
babarrun |
babarrun iz. (Bot.) Indaba handia; mota zuriak dituena. (Phaseolus vulgaris). Ik. indiaba; txopor; zuku. |
| babasoro, babasorua |
baba sail |
babasoro iz. Baba saila. ▲ Sin. babatze. |
| babatxui bikor, babatxui bikorra |
baratxuri-ale |
|
| babatxui buru, babatxui burua |
baratxuri-buru |
|
| babatxui porka, babatxui porkia |
baratxuri-korda |
|
| babatxui zopa, babatxui zopia |
baratxuri-zopa |
|
| babatxui, babatxuia |
baratxuri |
babatxui iz. (Bot.) Baratxuria (Allium sativum). ◆ babatxui ale. Baratxuri atala. ◆ babatxui bikor. Baratxuri atala. ◆ babatxui buru. Baratxuri burua. ◆ babatxui porka. Baratxuri korda. ◆ babatxui zopa. Baratxuri zopa. Ik. usalda. |
| babatze |
baba sail |
babatze iz. Babaz ereindako soroa (Ond Bak). ▲ Sin. babasoro [Urdiain]. |
| babo, babua |
babo |
babo adj. Ergela. A ze babwa! A zer baboa! |
| badia |
badira |
badira* (> badῐa). Izan aditza (esapideetan). Badῐa ogeita sei urte eztotela yaten ardoik 'badira hogeita sei urte ez dudala edaten ardorik'. |
| baezpada |
badaezpada |
badaezpada (> baezpada, baezpa, bazpa) adb. ◆ badaezpada ere (> bazpa're). ¬ |
| bafada, bafadia |
bafada |
bafada (eta fafada) Ald. bufada (?) iz. Lurruna; ahokada, ahotik behingoan botatzen den airea. Agotik botatzen dau bafada bat 'ahotik botatzen du bafada bat' (LM). |
| bagon |
bagoi |
bagon iz. Bagoia. |
| bai |
bai |
bai (eta pai) 1 adb. Galdera bati erantzutean, baiezko esaldi baten ordain den hitza. —Artuko dwazu bier ogia? —Bai, artuko dezut '—hartuko didazu bihar ogia? —Bai hartuko dizut'. 2 adb. (Esaten denaren egiatasuna azpimarratzeko). || Triste zonen, bai 'triste zegonan, bai' (Ond Bak) || Ezaun jok, pai, batzan eztailela 'ezagun zagok, bai, baratzean ez dabilela'. ▼ Anton. ez. 3 adb. (Harridurazko esaldietan). Bai etxe aundia! 'bai etxe handia!'. ◆ bai... bai... Kintotan, bai neskixak, bai mutilak, danak ibiltzen dῐa etxeik etxe eskῐen 'kintoetan, bai neskak, bai mutilak, denak ibiltzen dira etxerik etxe eskean'. Ik. eta; nola... nola...; ...dela ...dela (> ...dala ...dala). ◆ bai... (ere) (> bai... 're). Ik. baita2. Atsaldῐon. —Bai zuri're 'arratsalde on. —Bai zuri ere'. ◆ bai horixe (> bai oixe). ◆ bai kuanto (> bai konto). ◆ bai zera!, bai, zera! (> bai zea, bai zῐa). |
| baia |
baina |
baina1 (> bea [Urdiain], baia [Bakaiku]) junt. Eztakit autzi doten, baia. (Ond Bak). Peskaua badekagu biharko, bai; baia... eztakit. Bea munak atatzia geo/gio zala [Axerko eta Otxoko] (Ond Bak)]. Baia marsuek eskatu emen zatzan apiribilei ordaiz-egun lenbiziko bi egunak artzaiei galte itegaiti (Ond Bak). |
| baia / baya |
bahe, galbahe |
baia / baya (> baῐa) iz. Bahea. Baya ta galbaya bat. Modu askotakuek dia: 1. Larru-baya: garia errotan iotzeko bezela jartzeko, zikinik be jartzeko. 2. Pasa-Baya: gariari, indabai, agotza ta indabien kaskala kentzeko. 3. Zaldale-baya: zaldalia errotan iotzeko bezela jartzeko (Ond Bak). Ik. galbaia; gerbillo. ◆ baiatik pasatu (> baijatik pasatu). Bahetik igaro, bahetu. Eguaize egunak dῐa aproposak indiabak jo ta baῐatik pasatzeko 'hego haize egunak dira aproposak indabak jo eta bahetik pasatzeko'. Ik. iyelki. |
| baiatik pasatu |
bahetik pasatu, bahetu |
|
| baietz |
baietz |
baietz adb. Burundako forma. Ald. baretz [Urdiain]. ▼ Anton. ezetz. Ik. baretz. |
| baiezko (?) / barezko |
baiezko |
baiezko* (?). barezko [Urdiain]. baietz [Burunda]. |
| baiko |
gabeko |
baiko (eta beiko) adj. Gabekoa. Sekula katarro bat arrapatu beikwa 'sekula katarro bat harrapatu gabekoa'. ● Esr. zah. Aldapa baiko zelairik ezto 'aldapa gabeko zelairik ez dago'. ◆ izen baiko. Izen gabekoa. Etxῐen yoten dῐa izen baiko lan asko 'etxean egoten dira izen gabeko lan asko' (Ond Bak). |
| baile, bailia |
dantza, dantzaldi |
baile iz. Dantzaldia. Ik. dantzaldi. |
| baina, bainia |
leka |
baina2 iz. pl. Berdetan jateko leka, Phaseolus vulgaris landarearen haziak gordetzen dituen estalkia, egosita jaten dena. Ik. leka; indabaxal. |
| baindo |
baino |
baino (> baindo, beindo) 1 Desberdintasunezko erkaketan erabiltzen den hitza. Ni baindo aundio dáiz 'ni baino handiago haiz'. || Zu baindo lenuó etor naiz ni 'zu baino lehenago etorri naiz ni (Ond Bak). Sekula baindo garbio do urde oi 'sekula baino garbiago dago urde hori'. 2 baino (ere) (> baindo ('re)) Erkaketaren atal bietan hitz bera erabiliz, hitzaren balioa azpimarratzeko. Ondo baindo obeto jakin berko zinen 'ondo baino hobeto jakin beharko zinan'.◆ zera baindo zerago (> zea baindo zeo), (izenondoa) baindo (izenondoa -ago). Tontwa baindo tóntwo da 'tontoa baino tontoago da'. Ik. en. [Bakaiku]. ◆ ...ean baino ...ean -ago adb. (> ...ien baindo ...ien -o). Urtῐen baindo urtῐen zar gahio de 'urtean baino urtean [urtetik urtera] zahar gehiago daude'. Egunῐen baindo egunῐen pixkorro do aurra 'egunean baino egunean bizkorrago dago haurra'. ◆ zera baino (adj.)-ago (> zea baindo're (adj.)-o). Oso, guztiz, erabat. Listuó zea baindo're! 'listoago [azkarrago] zera baino ere!'. ◆ baino lehenago (> baindo lénwo). (Aditz edo kideko baten ondotik). Yostazu gastitu baindo lenwo 'eros ezazu garestitu baino lehenago'. Ik. lehenago (> lenwo). |
| bainu, bainua |
bainu |
bainu (Bustidura gabe, eta bañu) 1 iz. Gorputza uretan murgiltzea, garbitzeko edo atsegin hartzeko. 2 iz. Bainu gela. ◆ bainua hartu. Ik. bañatu. |
| baita |
baita |
baita lokail. Aurreko adierazpenari beste zerbait atxikitzeko erabiltzen den hitza, esangura aldetik eta... ere bai -ren kide dena. (Gehienetan, ere hitza hartzen du, ondo-ondotik nahiz, usuago, esaldiaren azkenean). Inglesa ondo daki, ta baita franzesa're 'ingelesa ondo daki, eta baita frantsesa ere'. Gaztai onak iten tu; baita gaztaibeatu primerakwa're 'gazta onak egiten ditu; baita gaztaberatu primerakoa ere'. Aituko dῐai baita Altsun'e 'adituko ditek baita Altsasun ere'. ▼ Anton. ezta. ◆ baitare. Baita ere. ◆ baitare! Baita zea're. ◆ baita zera ere (> baita zea're, baita zῐa're). Lukaika muturroi txakurrandako? Baita zea're! 'lukainka mutur hori txakurrarendako? Baita zera ere!'. |
| baita zia're |
baita zera ere |
|
| baitan |
baita |
baita / baitan -gan atzizkiaren ordaina. (Bizidunekin erabiltzen da, leku kasuetan, batez ere baitan forman). Esan dot naure baitan, bai 'esan dut neure baitan, bai' (Ond Bak). || Niaure baitan esa'nen, kara txar orrekin baduka berreztana 'neure baitan esan nuen, kara txar horrekin badauka ezbeharra'. Ik. neaure buruz (> neaure buz); bere buruz (> be buz). |
| baitare |
(baita) ere |
|
| bajaguna, bajagunia |
apalgune, sakonune |
bajaguna iz. Apalgunea, sakonunea. Ik. sakan. |
| bajatu, bajatzen |
baxatu |
bajatu da/dau ad. Baxatu; apaldu; jaitsi. Ik. umillatu. |
| bajera, bajeria |
etxabe; beheko solairu |
bajera iz. Etxabea. Bajera ortan dukai tallerra 'etxabe horretan daukate tailerra'. |
| bajeza, bajezia |
gutxiagotasun |
bajeza iz. Gutxiagotasuna. Ik. umillazio. |
| bajon |
beheraldi, erorialdi |
bajon iz. (Hitz berria) Makalaldia, ahulaldia, beheraldia, erorialdia. Bajona eman dwa. Ik. ahuldade, ahuleria, ahultasun. |
| baju, bajua |
baxu |
baju adj. ▼ Anton. altu. ◆ baju egon (> baju yon). Baju do (makal do, ahul do). Ik. ahul, makal. |
| Bakaiku |
Bakaiku |
Bakaiku iz. Bakaikuko zarrak ta gaztῐek 'Bakaikuko zaharrak eta gazteak'. ● Esr. zah. Bakaiku, ez esene eta ez kaiku. |
| bakaikuar, bakaikuarra |
bakaikuar |
bakaikuar 1 adj. Bakaikukoa, Bakaikuri dagokiona. 2 iz. Bakaikuko herritarra. ▲ Sin. Lgart. katxarro. |
| bakalau, bakalaua |
bakailao |
bakalau iz. Bakailaoa (Gadus morhua). Ik. abadeju. |
| bakar, bakarra |
bakar |
bakar 1 adj. Alaba bakarra da. – bakar batzuk. ◆ bakar-bakarra adb. 2 izord. Norbait. ◆ bakarren bat. Bat edo beste; norbait. Bakarren bat etorku'ok 'bakarren bat etorriko duk'. Ik. baten bat. ◆ bakarren bat / batzuk izan. Bakarren bat badok oi 'bakarren bat baduk hori'. Aik'e batuk bakarren batzuk! 'haiek ere badituk bakarren batzuk!'. ◆ bakarren batzuk. Batzuk, gutxi batzuk; ale batzuk, bakan batzuk. ◆ bakarreko. Txirrika bakarrekoa (Ond Bak). |
| bakardade, bakardadia |
bakardade |
bakardade iz. Jendῐen eausi ta istilua baindo naio zituen bakardadῐa ta isiltasuna 'jendearen erausi eta istilua baino nahiago zituen bakardadea eta isiltasuna'. Ik. bakartasun. |
| bakarkan |
bakarka |
bakarkan adb. Bakarka. Ik. bakarrik. |
| bakarreko, bakarrekua |
|
|
| bakarren bat |
bakarren bat |
baten bat
Bakarren bat badok hoi 'bakarren bat baduk hori'. Bakarren bat etorku'ok 'bakarren bat etorriko duk'. |
| bakarren batzuk |
bakarren batzuk |
|
| bakarrik |
bakarrik |
bakarrik adb. ◆ bakar-bakarrik. |
| bakartasun, bakartasuna |
bakartasun |
bakartasun iz. Bakarrik dagoen edo egon ohi den pertsonaren egoera. Ik. bakardade. |
| bakarti, bakartia |
bakarti |
bakarti 1 adj. Txikitati izan da bakartia 'txikitatik izan da bakartia'. 2 adj. Lekuez mintzatuz, jenderik bizi edo ibiltzen ez dena. Leku bakarti bat. |
| bakartu, bakartzen |
bakartu |
bakartu da/dau ad. Ik. apartatu, separatu. |
| bakazio, bakaziua |
bakazio, opor |
bakazio iz. Batez ere pl. bakaziuek. Badéka bakaziyóik? 'badauka bakaziorik?' (Ond Bak). Nwa fanko ga bakaziotan? 'nora joango gara bakazioetan?'. Ik. opor. |
| bake, bakia |
bake |
bake (eta pake [Bakaiku]) iz. Au bakῐa! 'hau bakea!'. Oi eztonῐen, au bake santua! 'hori ez dagoenean, hau bake santua!'. ◆ bakean (a)utzi (> bakῐen autzi). Autzi ori pakien 'utzi hori bakean' (Ond Bak). Auztan bakien! 'utz ezan bakean!'. Autziozu bakῐen ‘utzi egiozu bakean'. ◆ bakeak egin (> bakῐek in). Atzo asarre zen, bea gaur bakῐek in tuai ta aixkῐatu dῐa berriz 'atzo haserre zeuden, baina gaur bakeak egin dituzte eta adiskidetu dira berriz'. Ik. adiskidetu (> aixkiatu). |
| baketsu, baketsua |
baketsu |
baketsu adj. ▼ Anton. gerroso. |
| bakiek in |
bakeak egin |
|
| bakoitz, bakoitza |
bakoitz |
bakoitz 1 adj. Festa egun bakoitza jende talde bati eskeinia do 'festa egun bakoitza jende talde bati eskainia dago'. 2 (Izenordain gisa) Bakoitzandako bat / bana 'bakoitzarendako bat / bana'. Bakoitzai berῐa 'bakoitzari berea'. Bakoitza be alde; laister kiebra inko dῐu 'bakoitza bere alde; laster kiebra egingo dugu'. || Bakoitzai bosna 'bakoitzari bosna' (Ond Bak). 3 adj. (Harridura adieraziz) Nolako; a zer nolako. Itxura bakoitza ibiltzen dau orrek! 'itxura bakoitza ibiltzen [izaten] du horrek!' [A zer nolako itxurak izaten dituen horrek!]. Idea bakoitza ibiltzen dau! 'ideia bakoitza izaten du!'. ◆ bakoitza bera (> bakoitza bῐa). Bakoitza bῐa izan ber dáu trebe 'bakoitza bera izan behar du trebe'. |
| bakuna, bakunia |
txerto |
bakuna iz. (Hitz berria). Ik. txertu. Bakunῐa hartu; bakunῐa patu. |
| bakunatu, bakunatzen |
txertatu |
bakunatu da/dau ad. (Hitz berria). Ik. txertatu. |
| bal, bala |
bala (1) |
bal (-a berezkorik gabe) iz. Bala; uzta-sorta lotua. Gari-bala. Lau-bost espalekin iten zan gari bal bat. Gari sorta bat zan amar gari bal 'lau-bost espalekin egiten zen gari bala bat. Gari sorta bat zen hamar gari bala'. ▲ Sin. fardo. Ik. espal, sorta. ◆ balgurdi iz. Gari balaz betetako gurdia (Carro de mies. JMS). ◆ balkarro iz. Gari balaz betetako karroa, gurdia. Ik. balgurdi. ◆ balkarroan (> balkarrwen) adb. Gari-bala garraioan. Ik. karro. |
| bala, balia |
bala (2) |
bala iz. Balak eta postak. Balῐekin il dai basurdῐa 'balarekin [balaz] hil dute basurdea'. ◆ balazo. Balaz jotako tiroa. |
| balaio, balaiua / balaiho, balaihua |
leihate |
balaiho (> balaio) iz. Leihatea; atearen tankerako leiho luzea, zorurainokoa izaten dena. Balkoná atatzen da balaio ortati 'balkoira ateratzen da baleiho* horretatik'. [Balaiua: gari balak sartzeko laiua 'gari balak sartzeko leihoa (?)]. Ik. laiho. |
| balanza, balanzia |
balantza |
balanza iz. Balantza. Pisatzeko balanzῐa 'pisatzeko balantza'. |
| balanzatu, balanzatzen |
balantza egin, kulunkatu |
balanzatu da/dau ad. Balantza egin, kulunkatu. Kuia balanzatu 'sehaska balantzatu'. |
| balanzo in |
balantzak egin |
|
| balanzo, balanzua |
balantza |
balanzo iz. Balantza, orekan ezin egon denak alde batera eta bestera egiten duen mugimendua. ◆ balanzoa hartu (> balanzwa artu). Balantza egin; oreka galdu. ◆ balanzo egin (> balanzo in). Balantzak egin. Balanzo in dot gwai're 'balantza egin dut orain ere' [balantzaka oreka ezagatik]. Ik. balanzatu; balanzokan. |
| balanzokan |
balantzaka, kulunkan |
balanzokan (eta balantzokan [Bakaiku]) adlag. Balantzaka. Balantzokan ai da 'balantzaka ari da' (Ond Bak). Ik. balanzo egin. |
| balanzua hartu |
balantza egin |
|
| baldar, baldarra |
baldar |
baldar 1 adj. Makila baldarra. ▲ Sin. bihur, makur. ▼ Anton. zuzen. 2 adj. Traketsa. ▲ Sin. moldakaitz. 3 adb. Modu baldarrez, baldarka. Baldar sartu dezu giltzῐa 'baldar sartu duzu iltzea'. |
| baldargune, baldargunia |
okerrune |
baldargune iz. Okerrunea. |
| baldarkan |
baldarka |
baldarkan adb. Baldarka. modu baldarrez. Irud. Herrenka (Julian Etxeberria). Ik. baldarrakan. ▼ Anton. zuzen. |
| baldarkeia |
baldarkeria |
baldarkeria (> baldarkeia) iz. ▲ Sin. makurkeia. |
| baldarrakan |
aldaroka; baldarka (?) |
baldarrakan adb. Aldaroka. Mozkortwik eta baldarrakan etor da (LM). Ik. aldarramaikan; baldarkan. |
| baldartu, baldartzen |
baldartu* (makurtu, bihurritu) |
baldartu da/dau ad. Bihurritu, makurtu. Beswa baldartu; hankῐa baldartu. Bizkarra baldartwik duka 'bizkarra baldarturik [makurturik] dauka'. ▲ Sin. makurtu, bihortu. ▼ Anton. zuzendu. |
| balde, baldia |
balde |
balde iz. Freskatzeko, balde bat ur bota zῐan buti bῐa 'freskatzeko, balde bat ur bota zion burutik behera'. Zazi baldῐekin ur eske iturrῐá 'zoaz baldearekin ur eske iturrira'. Ik. zina; pozal. |
| baldekada |
baldekada |
baldekada iz. Aldio, baldekada bat loina arrapatuko zen 'aldiro, baldekada bat loina harrapatuko zuen'. Ik. pozalkada. |
| baldekan |
baldeka |
baldekan adb. Baldeka, baldea neurri erabiliz. ▲ Sin. pozalkan. |
| baldin |
baldin |
baldin (eta balin). baldin... ba- (> balin ba-) (Erabilera enfatikoa) Baldín ínko baluké hólako gauzáik, sártu ber lukéi garzelá (Ond Bak). Balin bado. Balín bazán ezpálin bazán, autzi hori pakien. Heldu balin badá, eman berko dáu díruba (Ond Bak). ◆ baldin eta baldin (> baldin da baldin, badindabaldin). Zerbait eragozteko adierazpidea. Balbin da baldin ibaira faten! 'baldin eta baldin ibaira joaten!'. |
| baldosa, baldosia |
baldosa |
baldosa iz. Baldosa zarrakin in dau friswa 'baldosa zaharrekin egin du frisoa'. Ik. azulejo. |
| bale |
bale |
bale interj. Lgart. Ados! Bale!, eztukak bi aldiz esan bearrik. 'bale!, ez daukak bi aldiz esan beharrik'. Ik. konforme. ◆ eta bale. Ontziek garbitu eta bale! Ik. nahiko; listo. ¬ |
| bale, balia |
txartel, bonu |
bale iz. Txartela, bonua. Auzalanain balῐek 'auzolanen baleak'. Libuek yosteko bale bat ibazi dot 'liburuak erosteko bale bat irabazi dut'. |
| balgurdi, balgurdia |
bala-gurdi |
|
| bali(e)nte, balintia |
ausart, adoretsu, kementsu, baliente |
baliente (eta balinte, balintῐa) 1 adj. Ik. atrebitu. 2 adj. Handia. Apetitu balintῐa duka 'apetitu balientea [handia] dauka'. Ik. haundi. |
| baliatu, baliatzen |
baliatu |
baliatu dau ad. Ondo baliatu zen segurwa etxῐa erre zezaionῐen 'ondo baliatu zuen asegurua etxea erre zitzaionean'. Ik. aprobetxatu. |
| balin |
baldin |
|
| balio izan |
balio izan |
balio izan 1 dau ad. Zenbat balio dau naranja kilwek? 'zenbat balio du laranja kiloak?'. 2 dau ad. Irud. Asko balio dau ematen den launtasunak 'asko balio du ematen duen laguntasunak'. Eztau balio yakusteko 'ez du balio erakusteko [irakasteko]'. ● Esr. lauko bat ez balio [laukoa: balio gutxiko diru zaharra]; lauko baten kanbiorik ez balio (> laukweten ganbioik ez balio). Laukueten ganbioik eztῐet balio 'lauko baten kanbiorik ez diat balio'. 3 dau ad. Egitekoren baterako egoki edo erabilgarri izan. Eltxwek iltzeko balio dau aparatworrek 'eltxoak hiltzeko balio du aparatu horrek'. —Pῐeza onek balio dau-o? —Baliobe! '—pieza honek balio du-edo? —Balio gabe! [jakina balio duela]'. 4 dau ad. Balioduna izan, eragingarria izan. Maistra titulwek balio dῐa lanbidῐortako 'maistra tituluak balio dio lanbide horretarako. 5 Merezi izan. Gwai eztau balio ñear iteik 'orain ez du balio negar egiterik'. ◆ balio gabe! (> baliobe!) interj. 'Jakina balio duela' esanahiarekin. ◆ gutxi balio. Irud. Osasunez-eta makal dela adierazteko. Gutxi balio dinat. ◆ tutik ez balio. Ezer ez balio. |
| balio, baliua |
balio |
balio iz. Balio gutxiko gauzak patu tu saltzeko 'balio gutxiko gauzak paratu ditu / ditugu saltzeko'. Ik. prezio. ¬ |
| balitzake |
baliteke |
balitzake* ad. Baliteke. Esapide modura erabiltzen den aditza. |
| balkarro, balkarrua |
bala-gurdi |
|
| balkona, balkonia |
balkoi |
balkona (a itsatsia) iz. Balkoia. Geraniwekin apainduta dukai etxeko balkonῐa 'geranioekin apainduta daukate etxeko balkoia'. Balkonak leno abazpien iten zituain 'balkoiak lehenago habazpian [teilatuaren hegal azpian] egiten zituzten'. ◆ aldenik aldeko balkona. Alderik aldeko balkoia. Eguteran, aldenik aldeko balkonia duka etxῐek 'eguteran,alderik aldeko balkoia dauka etxeak'. |
| balon, balona |
baloi |
balon iz. Baloia. Fu(t)bolῐen jokatzeko balona erregalatu dῐai 'futbolean jokatzeko baloia erregalatu diote'. |
| baloratu, baloratzen |
baloratu |
baloratu dau ad. Ik. apreziatu; estimatu. |
| balore, baloria |
balore, adore, kemen |
balore iz. Adorea, kemena. Baloreik ez zerbait esateko. Eztuka baloreik maisu-maistrairi galdeiteko 'ez dauka balorerik maisu-maistreei galdegiteko'. Baloria ber dik gio, e! 'balorea behar dik gero, e! [lotsagabekeria nabarmentzeko]. ▲ Sin. animo, kemen, dulabre; koraje. |
| bals, balsa |
bals |
bals 1 iz. Dantza mota. Dantza bweltakalaia da balsa 'dantza birakaria da balsa'. 2 iz. Dantza horren musika. |
| balsa, balsia |
urmael, putzu |
balsa iz. Urbasako balsak. Ik. idoi; putzu; paltsa. |
| balzerra, balzerria |
ezpata (gurdiarena) |
balzerra iz. Gurdiaren aldeetan jartzen diren euskarrietako bakoitza. Ezpata, txarrantxa. Zerra luzea. Ik. zerra. |
| bana |
bana |
bana banatz. Bakoitzari bat; bakoitzak bat. Artu tarta puska'na 'hartu tarta puska bana'. ◆ banaz beste (Ond Bak). Ik. batez beste [Urdiain]. |
| banaka |
banaka |
banaka (eta banakan) adb. Banakan eta polikitxo sartu zaitezai 'banaka eta poliki-poliki sar(tu) zaitezte' ◆ banaka(n)-banaka(n). ◆ banaka batzuk (?). Bakarren batzuk. ¬ |
| banakan |
banaka |
|
| banatu, banatzen |
banatu |
banatu 1 da/dau ad. Barreiatu, zabaldu, sakabanatu. Ongarria banatu. 2 da ad. Bereizi. ▲ Sin. apartatu, separatu. ▼ Anton. alkartatu, bildu, unitu. 3 dau ad. Banatazai lana; obena izankwa-ta 'bana ezazue lana; hoberena izango da eta'. 4 dau ad. Edaiek banatzen ibiltzen da furgonetῐekin 'edariak banatzen ibiltzen da furgonetarekin'. Ik. partitu. |
| banatzaile, banatzailia |
banatzaile |
banatzaile iz./adj. ▲ Sin. partitzaile. |
| banatze, banatzia |
banatze |
banatze 1 iz. Barreiatzea, zabaltzea. Gosta zaira ongarria ondo banatzῐa 'kostatu zait ongarria ondo banatzea'. 2 iz. Lana banatzῐa izan ber da obena 'lana banatzea izan behar da hoberena'. |
| banaz beste |
banaz bertze |
|
| banda, bandia |
banda |
banda 1 iz. Multzoa, aldra, samalda, taldea. Txoi bandῐa 'txori banda. ▲ Sin. bandada. Ik. alde3, saldo, samalda. 2 iz. Musika bandῐa 'musika banda'. Txistulai bandῐa 'txistulari banda'. 3 iz. Zerrenda edo xingola zabala. Banda gorri bat zukan soinekwen 'banda gorri bat zeukan soinekoan'. |
| bandada, bandadia |
banda, aldra |
bandada iz. Banda, aldra. Uso bandadῐa 'uso banda'. Arrai bandadῐa 'arrain sarda'. Ik. banda, saldo, samalda; alde3. |
| bandera, banderia |
bandera |
bandera iz. Iru banderak patzen tuai festatan 'hiru banderak paratzen dituzte festetan'. |
| bandido, bandidua |
bidelapur, bandidu |
bandido 1 iz. Bidelapurra. 2 iz./adj. Alproja; barrabasa. Ik. barrabas. |
| bando, bandua |
bando |
bando 1 iz. Aldea, alderdia. Bando batekwek ta bestekwek 'bando batekoak eta bestekoak'. Ik. alde, alderdi; partido. 2 iz. Deia. ◆ bandoa bota (> bandwa bota). ◆ bandoa aditu (> bandwa aitu). Ik. dei. |
| bankero, -a, bankerua, -ia |
bankari |
bankero, -a (Generoa hartzen du). iz. Bankaria. |
| banketa, banketia |
aulki, eserleku [bizkarrik gabea] |
banketa iz. Bizkarralderik gabeko aulkia. Ik. alki; banku. |
| bankete, banketia |
bankete |
bankete iz. |
| banku, bankua (1) |
banku |
banku1 iz. Banketxea. Bankua lapurtu dai berriz 'bankua lapurtu dute berriz'. |
| banku, bankua (2) |
banku |
banku2 iz. Jarleku luzea. Guk bankua esaten diagu; haik, alkia 'guk bankua esten diogu; haiek, aulkia'. Ik. alki. |
| banzu, banzua |
bantzu |
bantzu (> banzu; banzo [Bakaiku]) iz. Bantzua. [Zanco de escaleras, banzo (Ond Bak)]. Eskilarain banzua 'eskaileren bantzua'. |
| bañatu, bañatzen |
bainatu |
bañatu da/dau ad. Bainatu. Ik. bainua hartu. |
| bapo |
bapo |
bapo adb. Bapo jan dau 'bapo jan du'. ▲ Sin. majo, ederki, ondo, ongi, primeran. ◆ bapo egon (> bapo yon) adb. Irud. Mozkorturik. Bapo do 'bapo [mozkortuta] dago. Bapo etor da 'bapo [mozkortuta] etorri da. ◆ bapoa egin (> bapwa in) dau ad. Ederra egin. Bapwa in dau 'bapoa egin du'. |
| bapo yon |
bapo egon |
|
| bapore, baporia |
bapore |
bapore iz. Lurruna. Ik. lurrun. |
| bapua in |
bapoa egin |
|
| bar-bar-bar |
bar-bar |
bar-bar-bar adb. Yauria deka bár-bar-bar 'euria dakar bar-bar-bar'. Ik. zar-zar-zar. |
| bara, baria (1) |
bare (1) |
bara1 iz. Barea (Fam. Limacidae). Ointo guztiek barak janik de 'onddo guztiak bareak janik daude'. |
| bara, baria (2) |
bare (2) |
bara2 iz. Barea: urdailaren ondoan, gibelaren beste aldean dagoen erraia. |
| baraja, barajia |
baraja, karta sorta |
baraja iz. Kartak; karta sorta. Ik. karta(k). |
| baranda, barandia |
baranda |
baranda iz. Ik. petril. (?) |
| barandoi, barandoia |
errota, hera; arandoi, urdail (hegaztiena) |
barandoi iz. Hera, errota, hegaztien urdail gihartsua. Ald. barandura (Ond Bak). Ik. biro; estomago. |
| barandura |
errota, hera; arandoi, urdail (hegaztiena) |
barandura iz. Hegaztien urdail gihartsua [Bakaiku]. Ik. barandoi. |
| barasara, barasaria |
baresare |
barasara iz. Baresarea, peritoneoa. |
| barbaridade, barbaridadia |
izugarrikeria, ikaragarrikeria |
barbaridade 1 iz. Izugarrikeria. Ik. izugarrikeria (> izugarrikeia). 2 iz. Astakeria. Ik. astakeria (> astakeia). 3 zenbtz. Kopuru ikaragarria. Ik. ikagarrikeria (> ikagarrikeia); lepra. |
| barbasku, barbaskua |
liho mota |
barbasku iz. Kalitate gutxiko lihoa. Zakuek iten zian barbaskuen ariekin 'zakuak egiten ziren barbaskuaren hariarekin. |
| barberia |
bizartegi |
barberia (> barbeia) iz. Ik. bizartegi (> bizartai); pelukeria. |
| barbero, barberua |
barberu, bizargile |
barbero iz. Barberua, bizargilea. Ik. bizargile. |
| barbu, barbua |
barbo |
barbu iz. Barboa (Barbus bocagei). ● Esr. zah. Intrusak loran, barbuek erditzen 'intsusak lorean, barboak erruten'. |
| bare (?) |
bare (3) |
bare adb. Ik. geldi, lasai; manso. |
| baretu, baretzen (?) |
baretu |
baretu da/dau ad. Aizῐa baretu 'haizea baretu'. Ik. geratu; gelditu. |
| baretz |
baietz |
baretz [Urdiain]. Ik. baietz. 1 adb. bai adizlagunaren zeharkako era. Baretz esan dwa 'baietz esan dit'. Nik uste dot baretz 'nik uste dut baretz'. ▼ Anton. ezetz. 2 adb. Baiezkoa berresateko. —Bai? Orduen, ik inko tuk mandatuek? —Baretz, ba 'bai? Orduan hik egingo dituk mandatuak [erosketak]? —Baietz, bada'. 3 adb. Apustua adierazteko. Baretz txikienak ibazi 'baietz txikienak irabazi'. 4 iz. Baietza, baiezkoa. (?). Ik. barezko. |
| baretz, baretza (?) |
baietz |
|
| barezko, barezkua |
baiezko |
barezko iz. Baiezkoa. ◆ barezkoa eman (> barezkwa eman). Baiezkoa eman. Barezkwa eman dwa 'baiezkoa eman dit'. ▼ Anton. ezezko. |
| barga, bargῐa |
barga, (mendi) hegal, magal, mazela |
barga iz. Mendiaren magala, aldatsa; Urbasa mendiaren magaleko basoa. Barga barrena. Barga goia. Ik. gerba. |
| bariedade, bariedadia |
barietate |
bariedade 1 iz. Barietatea, ezaugarri berak dituzten banakoen multzoa. Ik. klase; jenero; tipo. 2 iz. Ugaritasuna. Ik. ugari (> ubari). |
| barka, barkia |
txalupa |
barka iz. Txalupa. Ik. barku. |
| barkamen, barkamena |
barkamen |
barkamen iz. Barkatzea. ▲ Sin. barkazio. ◆ barkamena eskatu. Baniua barkamena eskatzῐa 'banoa barkamena eskatzera'. |
| barkatu, barkatzen |
barkatu |
barkatu dau/dῐa ad. Ai, barkatazu! 'ai, barka ezazu!'. ● Esr. zah. Gaizki esanak barkatu, ongi esanak poltsan sartu (Ond Bak). |
| barkazio, barkaziua |
barkazio |
barkazio iz. Barkamena. Ez etorri negana barkazio eske 'ez etorri niregana barkazio eske'. Ik. barkamen. |
| barkillo, barkillua |
barkillo |
barkillo iz. Olata. |
| barku, barkua |
barku, itsasontzi |
barku iz. Itsasontzia. Ik. barka. |
| barra-barra |
barra-barra |
barra-barra (eta parra-parra) adb. Ugari, ugaritasunez. ▲ Sin. pirri-parra, firri-farra. |
| barra, barria |
barra |
barra 1 iz. Burdinaga. Ik. hagai. 2 iz. Tabernakoa. Ik. mostradore. |
| barrabas, barrabasa |
barrabas |
barrabas adj./iz. Oso bihurria. Oi dok barrabasa! 'hori duk barrabasa!'. Ik. bandido. |
| barrabaskeia |
barrabaskeria |
barrabaskeria (> barrabaskeia) iz. |
| barrabil bakarreko, barrabil bakarrekua |
barrabil bakoitz, arakoil, monorkidiko |
|
| barrabil, barrabila |
barrabil |
barrabil iz. Gizonaren eta animalia ar nagusien ugaltze-guruin bietako bakoitza, hazia sortzen duena. ▲ Sin. (Lgart.): potro, koskabilo, arrontza. ◆ barrabil bakarreko adj./iz. Barrabil bakoitza, arakoila; barrabil bakarra duena. ▲ Sin. potrobakar. ◆ barrabilak ibili [eduki]. Orrek jukatzik barrabilak, orrek! 'horrek zauzkak barrabilak, horrek!'. |
| barraka, barrakia |
barraka |
barraka iz. Patu tuai festatako barrakak 'paratu dituzte festetako barrakak'. |
| barrakon, barrakona |
barrakoi |
barrakon iz. Barrakoia. |
| barranko, barrankua |
barranku |
barranko iz. Barrankua, troka. Ik. sakan. |
| barratu, barratzen |
barreiatu |
barratu da/dau ad. Barreiatu. ▲ Sin. zabaldu. Ik. isusi; birri-barra. |
| barre falso, barre falsua |
barre faltsu, irri zuri |
|
| barre in |
barre egin |
|
| barre, barria (1) |
barre |
barre1 iz. Nolako barrῐek in genduzen! 'nolako barreak egin genituen!'. ◆ barreari autsi (> barrῐai autsi). Barreari eutsi. ◆ barre egin (> barre in) 1 Barre iten dot gustwa 'barre egiten dut gustura'. 2 Burla egin. Barre iten badezai, zuk ez kaswik in 'barre egiten badizute, zuk ez kasurik egin'. ◆ barreari eman (> barrῐai eman). ◆ barre egiteko gogoa (> barre iteko gogo) iz. ◆ barrez adb. ◆ barrez ji-ji-ji. Burlaz. ◆ barrez lehertu (> barrez lertu). ◆ barre eginarazi (> barre inazi). Barre eragin. ◆ barre falso (Ond Bak) iz. Barre faltsua, irri zuria. |
| barre, barria (2) |
barride, auzune |
barre2 (eta barride [Altsasu]) iz. Barridea, auzunea. I ze barrekwa daiz? 'hi zer barridekoa haiz?'. Gwe barrekwa da 'gure barridekoa da'. Fan adi ie barrῐa! 'joan hadi hire barridera'. Goienkalde, Iturtxulo-eta dῐa Urdingo barrῐek 'Goienkalde, Iturtxulo-eta dira Urdiaingo barrideak'. Ik. barrereko (Ond Bak). ◆ barrereko iz./adj. Barridekoa, auzunekoa, kale berekoa. Barrerekuek: etxῐa gertu donien 'barridekoak: etxea gertu dagoenean' (Ond Bak). Ald. barreko, barrekwa [Urdiain]. [Oharra. auzoko ez da erabiltzen]. Ik. kale; alde2. [Gaur egun barre, barrῐa gutxi erabiltzen da. kale da ordezko zabalduena; baina (Urdiaingo) kale izendegian alde, (alderdia) da nagusitzen dena, eta ez kale: Barrenkalde, Goienkalde (eta ez Barrenkale*, Goienkale*), Plazalde, Iturralde, Bentalde eta abar]. |
| barregarri, barregarria |
barregarri |
barregarri 1 adj. Ik. grazioso; ridikulo. ▼ Anton. ñarregarri. 2 (Adizlagun gisa). Barregarri ago txuma xelebrῐoiekin 'barregarri hago txima xelebre horiekin'. ◆ barregarri autzi. Barregarri utzi. ◆ barregarri gelditu. Maiz, barregarrio gelditzen da serio dailena 'maiz, barregarriago gelditzen da serio dabilena'. Ik. ridikulua egin (> ridikulua in). |
| barregarrikeia |
barregarrikeria |
barregarrikeria (> barregarrikeia) iz. ▲ Sin. zelebrekeia. |
| barregura, barreguria |
barregura |
barregura iz. Barre egiteko gogoa. ▲ Sin. barre iteko gogo. ▼ Anton. neargura, near iteko gogo. ◆ barregura eman (> barregurῐa eman). Kontu oiek barregurῐa ematen dai 'kontu horiek barregura ematen dute'. |
| barren, barrena |
barren |
barren iz. Zerbaiten beheko aldea edo ertza. ▲ Sin. azpi, gainbehe. ▼ Anton. goien; goikalde. || Laiyuén beko barrena (Ond Bak). Barrena dok gainbekaldῐa 'barrena duk (gain)behealdea'. Eliz barrenῐen 'eliza barrenean'. Barrenkaldῐen 'barrenaldean'. Barga barrena 'Barga barrena'. Barreneko bidῐa 'barreneko bidea'. Pantalon barrenak 'praka barrenak'. Urdingo herri barrena: elizati goitibῐa 'Urdiaingo herri barrena: elizatik (goitik-)behera'. |
| barrenkalde, barrenkaldia |
barrenalde |
barrenkalde iz. Barrenaldea. ▲ Sin. azpikalde, gainbekalde. ▼ Anton. goienkalde, goikalde. |
| barreño, barreñua |
terreina, barrinoi |
barreño iz. Garbitzeko ontzia; barrinoia, terreina. |
| barrereko |
barrideko, auzoko |
|
| barresinu, barresinua |
irribarre |
barresinu iz. Irribarrea. Barresinua in dau 'barresinua egin du'. |
| barride |
barride, auzune |
barride iz. (Iza Alts). Auzunea. Ald. barre. Ik. barre2. |
| barrika, barrikia |
barrika |
barrika iz. Barrikan bertan prepatu dai zurrakapotῐa 'barrikan bertan preparatu dute zurrakapotea'. Ik. kupel. |
| barrikada, barrikadia |
barrikada |
barrikada iz. Gerra garaien barrikadak patzen zituain bideberrien 'gerra garaian barrikadak paratzen zituzten bideberrian'. |
| barru, barrua |
barru |
barru 1 iz. Barrua ustelduik duka 'barrua usteldurik dauka'. 2 (Leku atzizkiekin). Gazin etxe barrwá, kanpwen otza do'ta 'goazen etxe barrura, kanpoan hotz dago eta'. 3 iz. Barrena, pertsona baten barrualdea. Barruen dῐat sentimentu oi 'barruan daramat sentimendu hori'. Ik. baitan. 4 postpos. Adierazten den epea igaroz gero. Amabost egun barru etorriko dala esan dwa 'hamabost egun barru etorriko dela esan dit'. 5 adb.* barrurago (> barru(r)o) Mendien barru(r)ó (Ond Bak). ◆ barruko adj. Barruko arropῐa 'barruko arropa'. |
| barrukalde, barrukaldia |
barrualde |
barrukalde iz. Barrualdea. ▲ Sin. barru. ▼ Anton. kanpokalde. |
| bart |
bart |
bart adb. Joan den gauean. Bart yon gindan izkon etxῐen 'bart egon ginen izekoren etxean'. ◆ bart arratsaldean (> bart atsaldῐen). Bart arratsean. ◆ bart gauean (> bart gaubῐen). |
| baru, barua |
barau |
barau (> baru) 1 iz. Baru eguna 'barau eguna'. Barua gorde 'baraua gorde'. Barua ausi 'baraua hautsi'. 2 adb. Baraurik. ◆ baraurik (> barwik) adb. Barwik fan da analisak itῐa 'baraurik joan da analisiak egitera'. ◆ baraurik izan (> barwik izan). Baruik ze? Txerriek baruik de. Txerriek jan be de guaindo. Txerriek janik de (Ond Bak). Ik. baraurik egon. ◆ baraurik egon (> barwik yon). Barwik no 'baraurik nago'. |
| barualdi, barualdia |
baraualdi |
baraualdi (> barualdi) iz. Metzeko barualdia iten asi zan, bea lixto etsi zen 'mehetzeko baraualdia egiten hasi zen, baina listo [azkar] utzi zuen'. |
| baruik izan |
baraurik egon |
|
| baruik yon |
baraurik |
|
| basagizon, basagizona |
basagizon |
basagizon iz. Basolanean jarduten duen langilea, gehienbat basoa bota eta ateratzen. || Basotarra, basokoa. |
| basahuntz, basahuntza |
basahuntz |
basahuntz (> basauntz) iz. Basahuntza eta oreina, orkatza edo kideko aberea. Ik. korzo. |
| basajaun, basajauna |
basajaun |
basajaun 1 iz. pl. basajaunak (?). Bakizu Basajaunan ixinplwik? 'badakizu Basajaunaren ixinplorik [ipuinik]?'. 2 iz. Basa gizona. |
| basakatu, basakatua |
basakatu |
basakatu iz. Basoan hazi eta bizi den katua, etxekoa baino handiagoa eta indartsuagoa, buztan lodia duena (Felis sylvestris). Basakatua dail(e) parajiontan 'basakatua dabil paraje honetan'. Basakatu kozkor bat ikus nen 'basakatu kozkor [tamaina handikoa] bat ikusi nuen'. |
| basarreka, basarrekia |
basoko erreka |
basarreka iz. Izen berezi gisa, basoko erreka nagusia. ◆ basarrekako harri iz. Errekarria, harribila. |
| basasoro, basasorua |
mendiko soro |
basasoro iz. Mendiko soroa. Patatῐa yaiten zan Urdintzauko basasorotan 'Patata ereiten zen Urdintzauko [Urbasa mendiko alderdia] basasoroetan'. Ik. soro. [(G-nav). Dermiotik kanpora landutako lurrak —Urdiainen basoa baino gorago, mendian zeuden— Satr in Eusk 1988, 656.] |
| basatxipu, basatxipua |
lertxun |
basatxipu (Ond Bak) iz. (Bot.) Lertxuna (Populus tremula). ▲ Sin. fili-fili. |
| basegal, basegala |
baso hegal* |
basegal iz. Basoaren hegala, bazterra. ▲ Sin. basomutur. |
| baseper, baseperra |
eper |
baseper iz. Eperra (Alectoris sp. eta Perdix sp.). Ik. eper. [Oharra. Euskara batuko 'eper', baseper da Urdiainen; euskara batuko 'galeper', eper da Urdiainen]. |
| baserri, baserria |
baserri |
baserri iz. (Hitz berria). Ik. basoetxe, basoko etxe. ▲ Sin. kaserio. |
| baserritar, baserritarra |
baserritar |
baserritar iz. Ik. nekazari. |
| basijero, basijerua |
ontzitegi (sukaldekoa) |
basijero iz. Ontzitegia, sukaldeko ontziak gordetzen diren arasa. Arramaiua basijerwekin 'armairua basijeroarekin'. Ik. arasa. |
| baskula, baskulia |
baskula |
baskula iz. Pisatzeko tresna plataformaduna. Kaso gaiai espiluai ta baskulῐai 'kasu gehiegi espiluari eta baskulari'. Ik. balanza; pisu. |
| baso gizon |
basagizon |
|
| baso, basua (1) |
baso (1) |
baso1 iz. Herriko lurretan do baswa eta komunala da 'herriko lurretan dago basoa eta komunala da'. || Baswa emen zan oi leno, eta gwai sorwa 'basoa omen zen hori lehenago, eta orain soroa' (Ond Bak). ◆ baso sarri. Arbola sarri den basoa. ▲ Sin. basoitxi. ◆ basoa atera (> baswa ata). Saldu ondoren, basoko zuhaitzak bota eta eraman. Gainbeko baswen, baswa atatzen daitza 'gainbeheko basoan, basoa ateratzen dabiltza'. ◆ basoa bota (> baswa bota). Basoko zuhaitzak moztu. ◆ basoitxi 1 iz. Baso sarria. ▲ Sin. baso sarri. 2 iz. Baso hesitua. ◆ goiko baso. Gainbeheko basoaren aldean, altitude goragoko basoa, Urbasaren magalean dagoena. Ik. barga. ◆ gainbeheko baso (> gainbeko baso). Goiko basoaren aldean, altitude baxuagoko basoa, ibarraren iparraldean dagoena. ◆ baso-gizon iz. Basagizona, basoan lan egiten duen gizona. ◆ Basoko Maria. Basoko anderea, izaki mitologikoa. ◆ Basoko Mariaren ogia (> basoko marien ogia). Ohitura zaharra. Basoko lanetik etxera bueltan ekartzen ziren jateko hondarrak, ogia normalean, Basoko Mariak emandako bezala aprobetxatzen ziren gero etxean. Ik. basoko. |
| baso, basua (2) |
baso (2) |
baso2 iz. Edalontzia; ontzi horren edukia. Baso erdi bat ur. Zerbezῐa eztau baswen artzen; botellati naio 'zerbeza ez du basoan hartzen; botilatik nahiago'. |
| basoerdi (?) |
basoerdi |
basoerdi (?) |
| basoetxe, basoetxia |
basetxe, baserri |
basoetxe iz. Basetxea. ▲ Sin. kaserio. |
| basoilar, basoilarra |
argi oilar |
basoilar (*) iz. Argi oilarra; zomorroz-eta elikatzen den txori moko-luzea, buru gainean lumazko mototsa duena (Upupa epops). ▲ Sin. kakajale, txapela txoi. [*Oharra: ez nahasi euskara batuko «basoilar» (Tetrao urogallus) hegaztiarekin]. |
| basokada, basokadia |
basokada |
basokada iz. Baso baten edukia. |
| basoko mari, basoko maria |
basoko maria |
|
| basoko, basokua |
basoko |
basoko adj. Basokoa dena. Basoko ailubiek 'basoko marrubiak'. ◆ basoko mari(a) iz. Basoko amandrea, alegiazko pertsonaia. Basoko Marien ogia 'Basoko Mariaren ogia [Basoko lanetara eramandako jatekoetatik sobratzen zena, ogia-eta, aprobetxatzeko etxera bueltan ekartzen zen; sobra horiek etxeko txikienendako Basoko Mariak emandakoak ziren]. |
| basolan, basolana |
basolan |
basolan iz. Basoan egiten den lana. Jubilatu artῐa basolanῐen ibil(i) da 'jubilatu [erretiroa hartu] arte basolanean ibili da'. |
| basotar, basotarra |
basotar |
basotar adj./iz. Basokoa, basoan bizi dena. Beti baswen: basotarra 'beti basoan: basotarra' (LM). Ik. basozaile. |
| basozai, basozaia |
basozain |
basozai iz. Basozaina. ▲ Sin. igurai, boxke. |
| basozaile, basozailia |
basozale* |
basozaile (?) iz. Basozalea (LM). Ik. basotar. |
| basta |
nahikoa izan, aski izan |
basta 1 da ad. Nahikoa izan. Basta sukaldeko lurra arenatzῐa, sekatu be jendῐa sartu ta ata asteko 'basta [nahikoa da] sukaldeko lurra harenatzea [zorua garbitu], lehortu gabe jendea sartu eta atera hasteko'. 2 interj. Nahiko! Basta!, ixilik ago! 'nahikoa!, isilik hago!'. |
| bastante |
nahiko, samar, aski |
bastante adb. Ik. nahiko; samar; dezente. ◆ bastanteko adj. Nahikoa; nabarmena. Bastanteko harrikazwa zukaken, bai 'harrikada [buruko nahasmendua] nabarmena zeukaan, bai'. Bastanteko golpῐa duka autwek 'golpe handitxoa dauka autoak'. |
| bastidore, bastidoria |
bastidore |
bastidore iz. Brodatze lanak egiteko egitura. Bordatzeko bastidorῐa 'brodatzeko bastidorea'. |
| basto, bastua |
basto. 2 bastoi (karta) |
basto 1 adj. Zakarra dena, fina ez dena. ▲ Sin. zakar, ordinaio. ▼ Anton. fin. 2 iz. Bastoia; karta espainoletako lau sailetako bat, zurezko makila buru-lodi baten irudia ezaugarri duena; sail horretako karta. Txotiko basto 'txanka bastoia'. |
| baston, bastona |
eskumakila, bastoi |
baston iz. Eskumakila. Bastona duka launtasunik aundiena 'bastona dauka laguntasunik handiena'. Ik. makila, mangulu. |
| basua bota |
basoa bota |
|
| basurda, basurdia |
basurde |
basurda (eta basurde [Bakaiku]) 1 iz. Basurdea (Sus scropha). Basurdak uxarratu dai larre guztia 'basurdeek uxartu dute larre guztia'. || Basurde bat (Ond Bak). 2 adj. Pertsona zakarra, gozotasunik gabea. ▲ Sin. zakar. |
| basurdaki, basurdakia |
basurdeki |
basurdaki iz. Basurdekia, basurde haragia. Basurdakia prepatzeko errezetῐa eman ber duazu 'basurdekia preparatzeko errezeta eman behar didazu'. |
| basurdakuma, basurdakumia |
basurdekume |
basurdakuma iz. Basurdekumea. Ik. baxaka. |
| basuso, basusua |
basauso, pagauso |
basuso (eta baso uso) iz. Basausoa (Columba palumbus). ▲ Sin. torkaza. |
| bat |
bat |
bat (eta 'at) 1 zenbtz. Emantazu bat 'emaidazu bat'. Best'at 'beste bat'. || Iruroindako patu ber dot best'at 'hirurondako paratu behar dut beste bat'. Arrua bat, arri bat, alaba bat, esku bet* 'arroa bat, harri bat, alaba bat, esku bat' (Ond Bak). Bat beare artu ber dot 'bat bederen hartu behar dut'. 2 Bera. Erri batekwek ga biok 'herri batekoak [berekoak] gara biok' ◆ Adin batekwek 'adin batekoak [berekoak]'. ◆ bat eta beste. ◆ bat edo beste (> bat o beste). ◆ halako batean (> alako batῐen). || Puska’tῐen 'puska batean'. Urte batῐen 'urte batean'. Narda bat... best’át. Batek... bestiek (Ond Bak). ◆ baten bat (Izenordain gisa). Norbait; bakarren bat. Ik. bat edo bat (> bateon bat). ▲ Sin. bakarren bat. ◆ bat edo bat (> bateonbat) (Izenordain gisa). Norbait. bateonbatek, bateonbati... ◆ baten batzuk. Batzuk; batzuen batzuk. ◆ bat ere (ez)* (> bat'e ez). Kazkarrak jota, sar bat'e ezta gelditu sano 'kazkabarrak jota, sagar bat ere ez da gelditu sano'. ◆ bat heldu. Bat etorri, iritzi berekoa izan. ◆ batek jakin. Batek daki ze pasatuko dan 'batek daki zer pasatuko den. ▲ Sin. auskolo; fan da bila; zazi; jakintazu. ◆ batez beste [Urdiain] adb. Ik. banaz beste [Bakaiku]. ◆ batez ere (> batez'e) adb. ▲ Sin. gaienbat / geienbat. ◆ batean (> batῐen) adb. Aldi berean; elkarrekin. Ik. batera. ◆ batean ibili (> batien ibili). Elkarrekin ibili. Ik. alkar. ◆ batean..., bestean... (> batῐen..., bestῐen...). Batien barre ta bestῐen ñar, ala bizi berko gaitun 'batean barre eta bestean negar, hala bizi beharko gaitun'. ◆ batera (> batῐa) adb. Ik. batean. Aldi berean; elkarrekin. |
| bat'ez |
batere ez / bat (ere) ez (?) |
|
| bataiatu, bataiatzen |
bataiatu |
bataiatu 1 dau ad. 2 dau ad. Edariei-eta ura bota. ◆ urarekin bataiatu (> urakin bataiatu). Ardwau urakin bataiatu dai 'ardo hau urarekin bataiatu dute'. Ezti onek ematen dau urakin bataiatwik dola 'ezti honek ematen du urarekin bataiaturik dagoela'. Ik. bedeinkatu. |
| bataio, bataiua |
bataio |
bataio iz. Apizak pontῐen ematen dau bataiua 'apaizak pontean ematen du bataioa'. |
| batasun, batasuna |
batasun |
batasun iz. Jendῐa ondo ibiltzeko batasuna ber din 'jendea ondo ibiltzeko batasuna behar din' (LM). Ik. alkartasun; unio. |
| baten bat |
baten bat |
|
| baten batzuk |
baten batzuk |
|
| bater, baterra |
komun |
bater iz. |
| batere |
batere |
batere (ez) (eta báte) adb. Erabateko gabezia adierazten duen hitza. Enauk batere arritzen 'ez nauk batere harritzen'. —Zenbat balio dau orrek? —Batez; ezez (ezerez) 'zenbat balio du horrek? —Batere ez; ezer ere ez'. Ik. bat ere. ◆ batere ez* (> batez). interj. Esapidea. Kaka zaharra! Batez, orduen 'batere ez, orduan'. ◆ batere eza* (> batez, bateza) adj. Ezereza. Jende bateza, ezeza 'jende batere eza, ezereza' (LM). Oi dok bat'ez 'hori duk batere ez'. ▲ Sin. ezez(a); zero. Ik. ezerez (> ezez). |
| bateria |
bateria |
bateria (> bateia) 1 iz. Elektrizitatea metatzen duen tresna. 2 iz. Musika-instrumentua. |
| batez beste |
batez beste |
|
| batez e |
batez ere |
|
| batia |
batera |
|
| batien |
batean |
|
| batiko, batikua |
bateko |
bateko (> batiko, battiko) adj./iz. Karta jokuen, batiko urrῐa 'karta jokoan, bateko urrea'. |
| batitu, batitzen |
irabiatu |
batitu dau ad. Irabiatu, irauliz nahasi. Tortillῐa iteko, arrontzak batitu 'tortilla egiteko, arrautzak irabiatu'. Mantekillῐa iteko, esene gaina batitu 'gurina egiteko, esne-gaina irabiatu'. |
| batueko ur, batueko ura |
ur sufredun |
batueko ur iz. Batueko ura, ur sufreduna. Inguontan badῐa batweko ura dekain iturriek 'inguru honetan badira batueko ura dakarten iturriak [iturri sufredunak]'. ▲ Sin. txolosta ur. Ik. txolosta. |
| batxe, batxia |
zulo, trango |
batxe iz. Zuloa, trangoa. Ik. zulo; zulanguna; drango. |
| batza, batzia |
baratze |
batza iz. Baratzea. Batzῐa txukuntzen laundu dwa 'baratzea txukuntzen lagundu dit'. Ik. ortu; saila. |
| batzar, batzarra |
batzar |
batzar (eta bazar) iz. Ik. junta; sesio; reunio. ◆ Batzarramendi. Leku izena; antzina, Burundako herriek batzarrean biltzen ziren lekua. |
| batzuk |
batzuk |
batzuk zenbtz. Batzuk eta bestatzuk. Urdintar batzuk 'batzuk eta beste batzuk. Urdiaindar batzuk' (Ond Bak). ◆ baten batzuk. ◆ batzuetan (> batzutan) adb. |
| baula, baulia |
kutxa |
baula (> báula) (a itsatsia) iz. Dirua, báulῐen. Ik. kutxa; arka. |
| baxaka, baxakia |
basaka, (txerrikumea) |
baxaka 1 iz. Basaka*, txerrikume basaka; basurdekumea edo basurdearekin azundu [ernaldu] den urdearen umea. Baxakak, nárruen luzeratá, arrastwek ibiltzen tuai, ta gῐo aunditzen dῐanῐen desagertu iten zaizkie ‘basakek, larruan luzeratara, arrastoak ibiltzen dituzte, eta gero handitzen direnean desagertu egiten zaizkie’. Ik. basurdakuma; txerrikuma. 2 adj. Nesaki baxaka. |
| baxka, baxkia |
baska |
baxka iz. Baska, txanbra; aspaldi erabiltzen zen blusa; gaur, blusa. Ik. blusa. |
| bazar, bazarra |
batzar |
batzar |
| bazkai lege, bazkai legia |
bazkari lege |
|
| bazkai legia in |
bazkari-legea egin |
|
| bazkai, bazkaia |
bazkari |
bazkari (> bazkai) iz. Bazkaiek eztwa onik in 'bazkariak ez dit onik egin'. ◆ bazkaria paratu (> bazkaia patu); bazkaria preparatu (> bazkaia prepatu). ◆ bazkari legea egin (> bazkai legῐa in). ◆ bazkaritako (> bazkaitako). ◆ bazkaritan (> bazkaitan). ◆ bazkaritara (> bazkaitá). |
| bazkaia patu |
bazkaria prestatu |
|
| bazkaita |
bazkaritara |
|
| bazkaitako, bazkaitakua |
bazkaritako |
|
| bazkaitan |
bazkaritan |
|
| bazkalaurre, bazkalaurria |
bazkalaurre |
bazkalaurre iz. Bazkalaurreti artzen dot botikῐa 'bazkalaurretik hartzen dut botika'. |
| bazkaldu, bazkaltzen |
bazkaldu |
bazkaldu ad. Patatakin bazkaldu du 'patatak bazkaldu dugu'. ◆ bazkaltzeko garai. Ik. bazkalordu. |
| bazkalondo, bazkalondua |
bazkalondo |
bazkalondo iz. Bazkaldu ondoko denbora. Bazkalonduen kartakan jokatzen dai 'bazkalondoan kartetan jokatzen dute'. |
| bazkalordu, bazkalordua |
bazkalordu |
bazkalordu iz. ▲ Sin. bazkaitako / bazkaltzeko garai. |
| baztabiatu, baztabiatua |
gazta beratu(a) |
|
| baztar hondatzaile |
izorratzaile |
|
| baztar-ikustaile, baztar-ikustailia |
ikusnahi, begiluze |
|
| baztar-nahastaile, baztar-nahastailia |
bazter-nahasle, bazter-nahastaile |
|
| baztar, baztarra |
bazter |
baztar 1 iz. Bazterra, ertza, muga. Bide baztarra. Ibai baztarra. Baso baztarra. Errien baztarra 'herriaren bazterra'. Aparte bizi ga munduko baztar ontan 'aparte bizi gara munduko bazter honetan'. Ik. eskina; hegal, mutur. 2 iz. Zokoa. Sukalde baztarrῐen 'sukalde bazterrean'. Taberna baztarrῐen 'taberna bazterrean'. Ik. txoko; zulo. 3 iz. Batez ere pl. Aldea, alderdia, lurraldea, bereziki bakartua. Baztar guztietan 'bazter guztietan'. Maietzῐen berdetzen dῐa emengo baztar guztῐek 'maiatzean berdetzen dira hemengo baztar guztiak'. 4 iz. Baztarra, kosteria, respaldua (EHHA). [costero: Cada una de las dos piezas más inmediatas a la corteza, que salen al aserrar un tronco, en el sentido de su longitud]. Ik. lata. ◆ baztar-ikustaile adj. Ikusnahia, begiluzea. Baztar(rak) ikustailῐa. Ik. kuzka. ◆ baztarra(k) jo. ◆ baztarrak nahastu. ◆ baztarrak nahastaile. Bazter nahaslea. ◆ baztar hondatzaile. ◆ bazterrean utzi (> baztarrῐen autzi). Alde batera utzi; abandonatu. Ebein izkerῐa baztarrῐen auzteko asmoik eztukai 'euren hizkera bazterrean uzteko asmorik ez daukate'. Ik. baztartu. (eta baztartatu [?]) ¬ |
| baztarreko, baztarrekua |
subil |
baztarreko 1 iz. Subila, beheko suan erretzen den enborra. Ik. supil. 2 adj. Periferikoa, aldirikoa. Erri baztarrekwek 'herri bazterrekoak'. |
| baztartu, baztartzen |
baztertu |
baztertu (> baztartu) 1 da/dau ad. Baztartu pixkat, bidῐa auzteko! 'baztertu pixka bat, bidea uzteko [agindua]'. 2 dau ad. Bazterreratu. Baztartu in dai, gaixuoi 'baztertu egin dute gaixo hori'. Ik. bazterrean utzi (> baztarrῐen autzi). Ik. abandonatu; kendu; retiatu. |
| be |
gabe |
be1 (> pe) postpos. Gabe. Jani'pe 'janik gabe'. || Bi hilábete bete bé de, bi hilábete bete bé dakatzéi. Josi be. Jan be. Sagonai’pe. Yon ga uri pe. (Ond Bak). || Erremolatxa pila ez ikutu, bota be, juxtu-juxtua do-ta. Jan tazu lixto, katuak jan be 'katuak jan ez ditzan'. Zuk kasu in patatai, irakiten hasten dienien gainez in be. Aldien behin jo txalai, bestaldiá fan be. Zuien erditik fateko, zuitik bera bota be. || Txerrikumak janik de: jan dei. Urdia do jan be, urdia do jateko: urdiak eztau jan. Bai, yon be yongo da! Afaldu be zon. || Larru-baia da garia zikinik pe jartzeko (Ond Bak). |
| be / beh |
ba |
be2 (eta beh) interj. Zerbait arbuiatzen dela adierazteko erabiltzen den hitza. Be!, eztot nai 'ba!, ez dut nahi'. |
| be bua hil |
(bere...) burua hil |
|
| be buruz |
bere buruz |
|
| be garaien |
bere garaian |
|
| be, beria |
bere |
bere (> be, berῐa) erak. (haren-ek hartzen duen forma perpaus bereko nor, nork edo nori osagaia berari dagokionean). ◆ berea egin (> berῐa in). Nork berea egin. Orrek beti berῐa iten dau 'horrek beti berea egiten du'. ◆ bere alde (> be alde). Be alde daile lanien 'bere alde dabil lanean'. ◆ bere buruz (> be buz). 1 Nor(k) bere buruz. Be buz bota da zarra dalako 'bere buruz bota da zaharra delako'. 2 bere buruz (> be buz). Bere artean; bere kabuz. Be buz hizketan 'bakarrizketan'. Be buz ikas dau gitarrῐa jotzen 'bere buruz ikasi du gitarra jotzen'. ◆ bere buruzko (> bebuzko, bebuzkwa). Bere kabuzkoa. | Be buai esan. | neonen buz (neure kasa). ¬ ◆ bere kisa (> be kisa). Bere gisa. ◆ bere kontura (> be kontwa). Be kontwa iten dau lan 'bere kontura egiten du lan'. ◆ beretako (> betako); ◆ berarendako (> bῐandako). *[Aztertu: berῐa 'berea', eta bῐana 'berarena']. ¬ |
| bea |
baina |
bea [Urdiain] junt. (Forma hori Urdiainen erabiltzen da). Baina. Ik. baina (> baia). |
| bea're / beare |
bederen, behintzat, gutxienez |
beare* (> bῐare) lokail. Bederen, behintzat, gutxienez. Etxetik ataezkio hankan loia bea're ekartzen da (Ond Bak). Oi beare! 'hori gutxienez!'. Eaniotzin ok bῐare! 'eramazkion hauek behintzat'. Etxῐen geldik, triste do; leno pasῐa bῐare faten zan 'etxean geldirik triste dago; lehen pasiera bederen joaten zen'. ▲ Sin. behintzat, binapin, gutxienez. |
| beandu |
berandu |
berandu (> beandu, bῐandu) 1 adb. Beandua da ▼ Anton. goiz, garaiz. 2 adj. Beranta, berankorra. Patata beandua 'patata berandua'; gaztina beandua 'gaztaina berandua'. (...). ▼ Anton. goiz. ◆ beranduan (> beanduen, bianduen) adb. Atzo atsalde beanduen... Garai beanduen habil... ◆ berandu arte (> beandu artῐa, biandu artῐa). |
| beandutu, beandutzen |
berandutu |
berandutu (> beandutu, bῐandutu) 1 da ad. Ik. atzeratu. 2 zaio ad. Beandutu imer zaigu; korritzun 'berandutu egin behar zaigu; korri dezagun'. |
| beandutxo |
berandutxo |
berandutxo (> beandutxo, bῐandutxo) adb. Adkor. Berandu. Beandutxwai eldu naiz gaur 'berandutxoegi heldu naiz [nator] gaur'. |
| bear bedeinkatu, bear bedeinkatuek |
belar bedeinkatu |
|
| bear on, bear onak |
belar onak |
|
| bear-soro, bear-sorua |
belar-soro |
|
| bear, bearra |
belar |
belar ([Bakaiku] eta bear, bῐar) iz. Bearra moztu, nastu, sekatu ta bildu 'belarra moztu, nahastu, sikatu eta bildu'. ◆ belar seko (> bear seko); ◆ belar berde (> bear berde). ◆ belar txar (> bear txar). ◆ belar bedeinkatu (> bear bedeinkatu). ◆ belar on(ak) (> bear on(ak)) (pl.). Bear onaῐn sortῐa: anisῐa, irῐa, mentῐa, atsomotwa, errosῐa, lapaintza eta lilitxwia 'belar onen sorta: anisa, ira, menda, atso-mototsa, arrosa, lapaintza eta lili zuria'. Bear onak Sanjwanetan bedeinkatzen dῐa, urrengo urtῐen su eman ta lurrun aien gaineti salto iten da 'belar onak sanjoanetan bedeinkatzen dira, hurrengo urtean su eman eta lurrun haien gainetik salto egiten da'. ◆ belar unak (> bear unak). Sorginaindako patzen zῐan bear unak 'sorginendako paratzen ziren belar unak [belar onak]. ◆ belar soro (> bear soro). Belarra hazten den landa. ▲ Sin. larre, beardi, larresoro. ◆ belarretan (> bearretan). ◆ belarretara (joan) (> bearreta fan). ◆ txipu belar (> txipu bῐar). |
| beardi |
belardi |
belardi (> beardi) iz. Ik. belar soro; larre. |
| bearreta fan |
belarretara (joan) |
|
| bearretan |
belarretan |
|
| beatu, beatzen |
beratu |
beratu (> beatu) da/dau ad. Garbanzuek beatzen patu 'garbantzuak beratzen paratu'. Ik. biundu. ▼ Anton. gogortu. 2 (Era burutua izenondo gisa). ◆ gaztai beratu(a) (> gaztai beatua). (≠ beaztu, beazten, elurra). ◆ beratzen paratu (> beatzen patu). Beratzen jarri. |
| beatz, beatza |
beratz |
beratz (> beatz; bῐatz) 1 adj. Denbora beatza; elur beatza. || Beátzo 'beratzago'. (Ond Bak). ▲ Sin. beazun, biun. ▼ Anton. gogor. 2 adj. Persona beatza, sufritzeko kapazidadeik eztaukana 'pertsona beratza, sufritzeko kapazitaterik [gaitasunik] ez daukana'. |
| beaztasun, beaztasuna |
beraztasun |
beraztasun (> beaztasun) iz. Bai, beaztasuna do 'bai, beraztasuna dago' [elurra urtzen hasten denean]. |
| beaztu, beazten / beratu (?) |
beraztu |
beraztu (> beaztu) da/dau ad. Elurra urtu. Ik. bigundu (> biundu); gesaldu. [≠ beratu (> beatu)]. |
| beazun, beazuna |
beratz (eguraldi beratz) |
berazun* (> beazun) 1 iz. Izoztetik epeltzera egiten duen giroa. Denbora beatza don garaien, elurra urtzen da, ta beazuna do (urtzen ai dan elurra) 'denbora [eguraldi] beratza dagoen garaian, elurra urtzen da, eta berazuna dago (urtzen ari den elurra)'. Ateri do, baia beazuna do 'ateri dago, baina berazuna dago'. Ik. beratz (> beatz). 2 adj. Elur beazuna; urtzen ari den elurra. Ik. gesal. ◆ elur beazun. Elur beratza. Elur beazuna ta gesala 'elur beazuna eta gesala'. Elur beazuna do 'elur beratza dago'. ▲ Sin. elur gesal. *[Desberdindu: behazun (erraia) eta be(r)azun (eguraldi beratza)]. |
| bebuz |
bere buruz |
|
| bebuzko, bebuzkua |
bere gisako |
bere buruzko (> bebuzko) adj. Bere gisakoa. Bebuzkwa da, ta eztezu erraz konbenzituko 'bere buruzkoa da, eta ez duzu erraz konbentzituko'. |
| bedeinkatu, bedeinkatua |
bedeinkatu |
|
| bedeinkatu, bedeinkatzen |
bedeinkatu |
bedeinkatu 1 dau ad. Jatorduek bedeinkatzeko oiturῐa dukai 'jatorduak bedeinkatzeko ohitura daukate'. 2 dau ad. Lgart. Ardwa bedeinkatu 'ardoa bedeinkatu' [ardoa ureztatu]. Ik. bataiatu. 3 (Era burutua predikatu edo izenondo gisa). Ogi bedeinkatua. Domeko-domeko, ogi bedeinkatua yaten da mezá 'domekero-domekero, ogi bedeinkatua eramaten da mezara'. ◆ bedeinkatu. (Era burutua predikatu edo izenondo gisa). Ogi bedeinkatua. Ur bedeinkatua. Bear bedeinkatuek 'belar bedeinkatuak'. |
| bedeinkazio, bedenkaziua |
bedeinkazio |
bedeinkazio iz. (Erl.) Bedeinkapena. ◆ bedeinkazioa eman (> bedeinkaziua eman). |
| bedratzi |
bederatzi |
bederatzi (> bedratzi) zenbtz. Bedratzi egunien mezia eman hilandako (Ond Bak). Bedratzitan, afaitá 'bederatzietan, afaritara'. ● Esr. zah. Kazkarra botatzen denῐen, bedratzi eguneko lutua ondorῐen 'kazkabarra botatzen duenean, bederatzi eguneko lutoa ondorenean' [odeiz estalita egoten da gero]. |
| bedratzigarren, bedratzigarrena |
bederatzigarren; 2 bederatziurren |
bederatzigarren (> bedratzigarren) 1 ord. 2 iz. (Erl.) Norbait hil ondorengo bederatzi egunak, eta horietan egiten diren otoitz edo elizkizunen multzoa. Ik. bederatziurren (> bedratziurren) (Ond Bak). |
| bedratziurren |
bederatziurren |
bederatziurren (> bedratziurren) iz. (Erl.) Bedratziurrena iteko. Bedratziurrena: bedratzi egunien mezia eman hilandako (Ond Bak). Ik. bederatzigarren (> bedratzigarren). |
| bee-hots |
bee, marraka |
bee hots (> bee ots) iz. (Batez ere pl.) bee otsak. Bee, marraka, ardiaren oihua. |
| beganatu, beganatzen |
bereganatu |
bereganatu (> beganatu) dau ad. Beganatu tu etxeko ondasunak 'bereganatu ditu etxeko ondasunak'. |
| begi nini, begi ninia |
begi nini |
|
| begi yausgarri |
azaluskeria, itxurakeria |
|
| begi zulo, begi zulua |
begi zulo |
|
| begi, begia |
begi |
begi 1 iz. Ikusmenaren organoa. Begi urdinak dukatzi 'begi urdinak dauzka'. Begi nabarrak. Begi haundia, begi txikia. Begi argiek 'begi argiak'. ● Esr. zah. Ikusten ezten begiek, gaitzik ez 'ikusten ez duen begiak, gaitzik ez' (Ond Bak). ● Esr. zah. Begiek, asko ikusi ta gutxi sufritu 'begiek, asko ikusi eta gutxi sufritu'. ● Esr. zah. Besten mina, begien lua 'besteren mina, begiaren loa'. ● Esr. Begia aundiokwa tripῐa baindo're 'begia handiagokoa tripa baino ere'. 2 iz. Hainbat lanabesetan, kirtena ezartzen den zuloa. Aitxurran begia; aizkorῐen begia 'aitzurraren begia; aizkoraren begia'. 3 iz. Zubietan, arkuen arteko hutsartea. Zenbat begi dukatzi Urdingo ibaiko zwiek? 'zenbat begi dauzka Urdiaingo ibaiko zubiak?'. 4 iz. Iturri baten begia, iturburua. Ik. iturbegi; ur-begi. ◆ begi(en) bista; begi bistan egon (> begi bistan yon). ◆ (begi) bistan ibili [eduki]. Ik. bistan ibili. ◆ begia itxi. Begi-keinua egin. ◆ begiak itxi eta zabaldu (> begiek itxi ta zabaldu). Begiak kliskatu. ◆ begiarekin geinua egin (> begiekin geinua in). ◆ begietan jo (> begitan jo) Argi gehiegiak nahasi edo nahasia gertatu, liluratu. Yuzkiek begitan jotzen zen 'eguzkiak begietan jotzen zuen'. Ik. itsutu. || Kolore bizi orrek begitan jotzen dau 'kolore bizi horrek begietan jotzen du'. ◆ begitan hartu (> begitan artu). Gorrotatu. Artu zen begitan 'Hartu zuen begitan'. ▲ Sin. mania hartu. Ik. nazikusi. ◆ begi nini. Ninia, begiaren erdiko beltzune biribila, argi izpiak begi barrura sartzen uzten duena. Ik. nini. ◆ begitako negar (> begitako near, begitako ñear; begitako ñar). (Batez ere pl.) Negar malkoa. ▲ Sin. negar tintin [Altsasu]. ◆ begietako min(a) (> begitako mina). ◆ begi yausgarri. Zer tapatua, itxurakeria. ◆ begi zulo. Begia kokatzen den barrunbea. |
| begibakar, begibakarra |
begibakar |
begibakar adj. Begi bat galdu duena. ▲ Sin. oker. |
| begibaldar, begibaldarra |
ezkel, begioker |
begibaldar adj. Begi ezkela, begiratzean begi bat edo biak okertzen dituena. ▲ Sin. begizihar, begimakur. |
| begikua izan |
begiko izan / eduki |
begiko izan (> begikwa izan) dau ad. Gogoko izan. |
| begiluze, begiluzia |
begiluze |
begiluze 1 adj. Ikusnahia dena (?). 2 adj. Jan ahal duena baino gehiago hartzen duena. Gaztaibeatuendako beti izan da begiluzῐa 'gaztaiberatuendako beti izan da begiluzea'. |
| begimakur |
begi-oker |
begimakur adj. Begi-okerra, ezkela. ▲ Sin. begibaldar, begizihar. |
| beginabar, beginabarra |
begi nabar* |
beginabar adj. Kolore nabarreko begiak dituena. Begi urdin-berde. |
| begita, begitia |
begizta, txibista |
begita iz. Begizta, biribil gisako batekin edo birekin egiten den korapiloa, muturretako bati tiratzean desegiten dena. Ik. erroseta; lazo; txibita 2. ◆ begita egin (> begitῐa in). Begizta egin, txibista egin. Begitῐa iten badakizu? 'begizta egiten badakizu?' (Ond Bak) [eta Urdiain]. |
| begitako near, begitako nearra |
negar malko |
|
| begitako ñar, begitako ñarra |
negar malko |
|
| begitako ñear, begitako ñearra |
negar malko |
|
| begitan hartu |
begitan hartu (norbait) |
|
| begitan jo |
begietan jo, liluratu |
|
| begitil |
betile |
begitil [Altsasu] 1 iz. Batez ere pl. Betilea; betazal ertzetan dauden ileetako bakoitza. {Begitilat, una pestaña (Iza Alts)}. 2 iz. Bepurua, bekaina. |
| begizihar, begiziharra |
ezkel, begi-oker, estrabiko |
begi-zihar adj. Begi ezkela, estrabikoa. ▲ Sin. begibaldar, begimakur. |
| begonia |
begonia |
begonia (> begonῐa) iz. (Bot.) Lorategi landarea (Begonia sp.). |
| beharrezko, beharrezkua |
beharrezko |
beharrezko (> berrezko [Urdiain]) adj. Ik. premiazko; berdan(a). |
| beharrien |
beharrean |
beharrean (> bearrῐen, berrῐen) 1 adb. Premia. Autwa garajῐa yan beharrῐen jukat 'autoa garajera eraman beharrean zaukaat'. Gaixoi berrien do, eztuka-ta ezere 'gaixo hori beharrean dago, ez dauka eta ezer ere'. ▲ Sin. nezesidadῐen yon, premien yon. 2 adb. (Osagarritzat aditz bat era burutuan duela). -tzeko zorian (> -tzeko zorien). Burua lertu berrῐen dukat 'burua lehertu beharrean daukat'. Il berrῐen yon naiz 'hil beharrean egon naiz'. Ik. zorian (> zorien). 3 (Era burutuan dagoen aditz baten eskuinean). Behar edo espero zena ez, baizik eta beste zerbait gertatzen denean erabiltzen den hitza. Etxῐen gelditu bearrῐen, zinῐa fanko gaituk 'etxean gelditu beharrean, zinera joango gaituk'. Laundu bearrῐen, traba besteik eztau iten 'lagundu beharrean, traba besterik ez du egiten'. Konpondu bearrῐen, gaio ausi dau 'konpondu beharrean, gehiago hautsi du'. Ondo berrῐen, txarki ata da 'ondo beharrean, txarki atera da'. Obeto berrῐen esan dῐat, bea txarki artu dau 'hobeto beharrean esan diot, baina txarki hartu du'. Ik. ordez. |
| beharsu, beharsua |
behartsu |
beharsu (> bearsu) iz./adj. (ts gabe) Behartsua. ▲ Sin. pobre. ▼ Anton. abeats. |
| behartu, behartzen |
behartu |
behartu (?) dau ad. Zerbeit nunbaitῐen sartzῐa beartu. Ik. obligatu; premiatu; forzatu. |
| behazun bear, behazun bearra |
behazun belar [lubeazun (?)] |
behazun belar (> beazun bear, biazun bῐar) (Bot.). [Lubeazuna (Centaurium erythraea) (?)]. [(Centaurea scabiosa) (?)]. |
| behe |
behe |
behe (> be) iz. Jeneralean gainbehe (> gainbe) erabiltzen da. Laiuek beiti ta goiti dekai arria 'leihoek behetik eta goitik daukate harria (Ond Bak). Ik. gainbehe; barren; azpi. ▼ Anton. goi. ◆ behetik* (> beiti) beheiti* (> beiti). Laiuek beiti ta goiti dekai arria 'leihoek behetik eta goitik daukate harria' (Ond Bak). ▲ Sin. gainbeheti. ◆ beheko adj. Ik. gainbeheko. Laiuén beko barrena 'leihoaren beheko barrena' (Ond Bak). ▼ Anton. goiko. ◆ beheko alde (> beko alde, bekalde). |
| behekalde, behekaldia |
behealde |
behekalde (> bekalde) iz. Behealdea, beheko aldea. Jeneralean gainbehekalde (> gainbekalde) erabiltzen da. ▼ Anton. goi, goikalde; gainekalde; goienkalde. Ik. gainbehekalde (> gainbekalde). Ik. barren; barrenkalde; azpi; azpikalde. |
| beheko |
beheko |
|
| behi, behia |
behi |
behi (> bei) iz. (Bos taurus). Ik. zezen. ◆ esene behi. Esne behia. ◆ behi-kaka. |
| behiki, behikia |
behiki |
behiki (> beiki) iz. Behiaren okela. Ik. geheliki (> geliki). |
| behin |
behin |
behin 1 adb. Aldi bakar batean. Bein esplikatuta entenditzen dau 'behin esplikatuta entenditzen du'. 2 adb. Lehenaldiko une bat ahotan hartzeko erabiltzen den hitza. Bein, afaitan gendela, (...) Ik. behin batean. ◆ behin baino gehiagotan (> bein baindo gaiotan). ◆ behin bakarrik. Bein bakarrik esplikatzen tu gauzak 'behin bakarrik esplikatzen ditu gauzak. ◆ behin batean (> bein batῐen). Ik. aldi batean (> aldi batῐen). ◆ behin betiko adb. Betiko. Fan da bein betiko 'joan da behin betiko'. ◆ behin bera ere* (bein bῐare). Behin bederen. ◆ behin eta berriz (> bein da berriz) Behin da berriz hotsein diat telefonoti, bea eztau artzen 'behin eta berriz hots egin diot telefonotik, baina ez du hartzen'. Ik. berriz. ◆ behin ere (bein'e). (Ezezko esaldietan). Inoiz ez. Bein ere enaiz yon Parisen 'behin ere ez naiz egon Parisen'. ◆ behinik behin (> binapin) lok. Behintzat. Gaur, binapin, egun ona ata dau 'gaur, behinik behin, egun ona atera du'. Ik. beare; behintzat. ◆ behin ...-z gero (> bein ...-zkῐo) (Aditz baten era burutuarekin). Ondoren. Bein asizkio, intzala dana 'behin hasiz gero, egin dezala dena. |
| behin baindo gahiotan |
behin baino gehiagotan |
|
| behin batien |
behin batean |
|
| behin betiko |
behin betiko |
|
| behin da berriz |
behin eta berriz |
|
| behin ere |
behin ere |
|
| behingoz |
behingoz |
behingoz (> beingoz) adb. Betiko, behin betiko. |
| behinguen |
behingoan |
behingoan (> beingwen) adb. Ia despeitzen doten beingwen 'ea despeditzen [bukatzen] dudan behingoan'. |
| behintzat |
behintzat |
behintzat (> beintzat, mintzat) lokail. Orrek mintzat bauka ongeia 'horrek behintzat badauka ontasuna'. ▲ Sin. beare, binapin, gutxienez. |
| behiti |
beheiti |
|
| behizai, behizaia |
behizain |
behizai (> beizai; baizai [Bakaiku] (Ond Bak)) iz. Behizaina. Beizaiek atwa gordetzen zen 'behizainak hatoa / hatua [behi saldoa] gordetzen zuen'. Ik. altsai. |
| beiko, beikua |
gabeko |
|
| beinke |
beinke |
beinke interj. Esan dena berresteko edo baiezko erantzuna indartzeko erabiltzen den hitza. Beinke ixinpluek! ▲ Sin. ondo hale! |
| beira |
begira |
begira (> beira) adb. Danak beira dukatziu 'denak begira dauzkagu'. Laioti beira 'leihotik begira'. Béirion nolako soinekwa dekan 'begira egion nolako soinekoa dakarren'. Ik. bera. |
| beirakuna, beirakunia |
begirakune, begirada |
begirakune (> beirakuna) iz. Begiratzeko era, begirada. ◆ begirakunea bota (> beirakunῐa bota). Begirakune zantarra bota, begiratu gaiztoa egin. A ze beirakunῐa bota dῐa! 'a zer begirakunea bota dio!'. |
| beirakunia bota |
begirakunea bota |
|
| beiratu, beiratzen |
begiratu |
begiratu 1 dῐa ad. 2 dau ad. (nor osagarririk gabe). Beiratazu lurrῐá 'begira ezazu lurrera'. 3 dau ad. Gogoan hartu, ikusi. Beiratzak ze abilen! 'begira ezak zer habilen!'. Beiratzak ondo hasi aurreti 'begira ezak ondo hasi aurretik'. 4 dau ad. Babestu, zaindu. Eltzῐa beiratu 'eltzea begiratu'. Ik. kasu egin (> kasoin). |
| bejon |
bejon |
bejon- (bejondeizula, bejondeikela, bejondeinela formetan). Norbaiti zerbait onuragarri desiratzeko esaten zaion esapidea. [Ik. biejun. Zehaztu Burundako formak]. |
| beka, bekia |
beka |
beka iz. Diru laguntza. Ikasteko bekῐa eman dῐai 'ikasteko beka eman diote'. |
| bekada, bekadia |
oilagor |
bekada iz. Oilagorra. Ik. oilagor. |
| bekain beltz |
kopetilun |
|
| bekain, bekaina |
bekokia, kopeta |
bekain iz. Bekokia, kopeta. ▲ Sin. kopeta. Ik. bekoki [Ziordia, Olatzagutia] ◆ bekain beltz. Kopetiluna. ▲ Sin. serio. |
| bekatu, bekatua |
bekatu |
bekatu ([Altsasu]; eta pekatu [Urdiain]) 1 iz. Jainkoaren legearen edo Elizaren aginduen ohartuzko haustea. 2 iz. Hutsegitea. Ik. pekatu. |
| bekazina, bekazinia |
istingor; kurlinta, kuliska (?) |
bekazina iz. Istingorra (Gallinago gallinago). |
| bekela |
bezala |
bekela (eta bezela) partik. Bezala. 1 Berdintasunezko erkaketa adierazten duen hitza. Txerriek bekela jaten dau 'txerriak bezala jaten du'. Fan zan urtῐen bekela, aurten'e biak ibazi dau karrerῐa 'joan zen urtean bezala, aurten ere berak irabazi du karrera [lasterketa]'. Aita bekela ibiltzen da 'aita bezala ibiltzen da'. Auztazu don bekela 'utz ezazu dagoen bezala'. Intazu ber dan bekela 'egin ezazu behar den bezala'. Ze iten dezu or tontwa bekela beira? 'zer egiten duzu hor tontoa bezala begira?'. 2 (Izen soilaren eskuinean). Portero bekela ona dok 'atezain bezala ona duk'. Ik. kisa. ◆ ni zu(re) bekela / hi(re) bekela / bera bekela (> ni zu(e) bekela / i(e) bekela / bῐa bekela...). Ni zure / hire / bere egoeran banengo... Ni zu bekela [zure lekuan] apizangana fanko nintzake 'ni zu bezala apaizarengana joango nintzake' (Ond Bak). ◆ bekelako, bezelako. Hoi bekelakoik ez to 'hori bezalakorik ez dago'. ◆ ez bezelako. ¬ |
| bekelako, bekelakua |
bezalako |
bekelako (eta bezelako) adj. Bezalakoa, modu berekoa. Munduen etxok oi bezelako gezurtik 'munduan ez zagok hori bezalako gezurtirik'. Oi bekelakoik eztó 'hori bezalakorik ez dago'. ◆ ez bekelako (eta ez bezelako). Ez bezalakoa. |
| bekelaxe |
bezalaxe |
bekelaxe (eta bezelaxe) partik. bekela-ren indargarria. |
| beki, bekia |
bereki |
bereki (> beki) 1 adj. Berez sortutako arbola landarea, arbola txertatu gabea. Gaztina bekia 'gaztainondo berekia' [txertatu gabea]. Ik. borta. 2 adj. Bere kasa dabilena, bakarrik dabilen jendea. [Jokatu egiten da (?): beki, ebeinki...]. 3 iz. Ahaidea (?). [Allegado A. Behekiyak odolezkuek diranien esaten da Satr Ahaid 648 (donde se intrepreta como var. de un supuesto berekide)]. |
| bekoki, bekokia |
bekoki |
bekoki iz. [Ziordia eta Olatzagutia]. Ik. bekain, kopeta. |
| bela (3) |
berehala |
berehala (> bela) adb. Ik. berehalaxe (> belaxe). Belá samár: beláxe ez, píxkat beránduxó 'berehala samar: berehalaxe ez, pixka bat beranduxeago' (Ond Bak). Bela samar etor zan 'berehala samar etorri zen'. ▲ Sin. ensegida, segidan, segituen. |
| bela, belia (1) |
bele; belabeltz |
bela1 1 iz. Belea (Corvus sp.). || Belabeltza, bele mota zabalduena (Corvus corone corone). Ik. belatxiki; txoa. 2 iz. Putrea [Bakaiku]. Hegazti haundi-haundia; 'buitre', gaztelaniaz (?) (Ond Bak). 3 iz. Irud. Azpaiza. ● Esr. zah. Belak etxῐen, aragia gertu 'beleak etxean, haragia gertu' [apaiza, hilzorian dagoenaren etxetik bueltaka]. ◆ haragi bela (> aragi bela) iz. Erroia; bele mota handia (Corvus corax). Bela aundiena da aragi belῐa 'bele handiena da haragi belea [erroia]'. ◆ galar bela. Okil beltza. Galar bela esaten zaio okil aundi beltzai 'galar bele esaten zaio okel handi beltzari'. |
| bela, belia (2) |
kandela |
bela2 iz. Kandela. Argizai belῐa 'argizari kandela'. Ik. zirio. |
| belakuma, belakumia |
belakume |
belakuma iz. Belakumea, belearen umea. |
| belarri luze |
belarri-luze |
|
| belarri, belarria |
belarri |
belarri 1 iz. Entzumenaren organoa; bereziki, organo horren kanpoko zatia. Belarriek, aundiek; bea aitu, gutxi 'belarriak, handiak; baina aditu, gutxi'. Bost zinzirrin zulo dukatzi belarri bakoitzῐen 'bost zinzirrin zulo [belarritako zulo] dauzka belarri bakoitzean'. 2 iz. Musika-soinuak egoki hautemateko eta errepikatzeko gaitasuna. Belarri ona duka 'belarri ona dauka'. Belarriek tapatu 'belarriak tapatu'. ◆ belarri luze adj. Belarriak luzeak dituena; zelataria (?). ◆ belarri motz. Belarriak motzak edo moztuak dituena. Ardi belarri motza. Ik. belarrimotz. ◆ belarriko zulo. Belarri zuloa. Belarriko zuloti muskarra sartu?; gwaindo ze aitu ber tun! 'belarri zulotik muskerra sartu?; oraindik ze aditu behar ditugun!'. ◆ belarriak berotu (> belarriek bῐotu). Jipoitu. ◆ belarriak tapatu (> belarriek tapatu). ◆ belarriak zuti, belarriak tente (> belarriek txuti, belarriek tente) adb. Animaliengatik esanda, adi. ◆ belarriko eskinako. Emanen duet belarriko eskinakon bat 'emanen diat belarriko eskinakoren bat'. Ik. belarriondoko. ◆ belarriko min. Belarriko minakin do 'belarriko minarekin dago'. ◆ belarrira esan (> belarrῐá esan). Norbaiti, belarrira hurbilduz, zerbait isilik esan. |
| belarriko min |
belarriko min |
|
| belarriko zulo, belarriko zulua |
belarri zulo |
|
| belarrimotx, belarrimotxa |
belarrimotz |
belarrimotz (> belarrimotx) 1 adj. Belarriak motzak edo moztuak dituena. Ik. belarri motz. 2 iz. Lgart. Etorkina, eta hedaduraz, euskaraz ez dakiena, izendatzeko erabili ohi den irain hitza (Hitz berria). Ik. erdaldun. |
| belarriondoko |
belarrondoko |
belarriondoko iz. Belarrondokoa. Belarriondoko bat eman 'belarrondoko bat eman'. Ik. zaplastako; blastako; belarriak berotu (> belarriek bῐotu). |
| belatxiki, belatxikia |
belatxiki |
belatxiki iz. Belearen familiako hegaztia, familiakoen artean txikiena, lepondo grisa eta begi zurixkak dituena (Corvus monedula). Ik. bela1. |
| belaun arin, belaun arina |
belaungozo |
|
| belaun kozkor (?) |
belaunburu; belaunezur |
|
| belaun, belauna |
belaun |
belaun iz. ◆ belaun arin. Belaungozoa. ▲ Sin. arin, pixkor, ajil. ◆ belaun kozkor. Belaunburua; belauneko hezurra (?). |
| belauneko |
belauniko |
belauneko adb. Belauniko. Jarri zaitez belauneko 'jar zaitez belauniko'. Belauneko, kastigatuta 'belauniko, kastigatuta'. |
| belaunesi, belaunesia |
hesi pasagune; mailadi |
belaunesi iz. Hesia pasatzeko mailadia. Hesiz itxitako larre, baso eta abarretan, hesia pasatzeko erabiltzen den maila. |
| belaunikatu, belaunikatzen |
belaunikatu |
belaunikatu da ad. Belauniko jarri. |
| belaxe |
berehalaxe |
berehalaxe (> belaxe) adb. Belaxe eldu naiz 'berehalaxe heldu naiz [nator]'. Ik. berehala (> bela). Belaxetik errapatu da ausita zola 'berehalaxetik erreparatu da hautsita zegoela'. |
| beleta, beletia |
haize orratz. 2 aldakor |
beleta 1 iz. Haize orratza. 2 adj. Pertsona aldakorra, iritziz edo asmoz aldatzeko joera duena. Ik. txaketa-buelta. |
| belozidade, belozidadia |
lastertasun, abiadura |
belozidade iz. Lastertasuna, abiadura. Belozidade aundia dῐa 'abiadura handia darama'. |
| beltx, beltxa |
beltz |
|
| beltz, beltza |
beltz |
beltz (eta beltx) 1 adj./iz. Ikatza baindo beltzo 'ikatza baino beltzago'. Beltxokwa ‘beltzagokoa’ (Ond Bak). 2 adj./iz. Bere motako edo kidekoak baino ilunagoa dena. Ardo beltza. 3 adj./iz. Azala beltza duen giza arrazakoa dena. 4 iz. Kolore beltza. Beltzez jantzita. 5 adb. Gogortasunez. Lan beltz in 'lan beltz egin'. |
| belztxo, belztxua |
beltzaxka |
belztxo (eta beztxo) adj. Beltzaxka. |
| benazko |
benazko, benetako |
benazko adj. Benetakoa. [Altsasu] (Iza Alts). Ik. egiezko. |
| benda, bendia |
benda, lotura |
benda iz. Lotura, oihalezko zerrenda. Ik. toka. ◆ benda paratu (> bendῐa patu). Ik. bendatu2. |
| bendatu, bendatzen (1) |
askaldu, meriendatu |
bendatu1 dau ad. Meriendatu, askaldu. Ze nai dezu bendatzeko? 'zer nahi duzu meriendatzeko?'. |
| bendatu, bendatzen (2) |
bendatu |
bendatu2 dau ad. Bendaz lotu, bendaz estali. Eskua bendatwik 'eskua bendaturik'. ▲ Sin. bendῐa patu; tokῐa patu. |
| bendizio, bendiziua |
bendizio, bedeinkazio |
bendizio 1 iz. (Erl.) Bedeinkazioa. Artu genduen apizak emandako bendiziywa 'hartu genuen apaizak emandako bendizioa'. Ik. bedeinkazio. 2 iz. (Irud.) Onuragarria, onura dakarrena. ◆ bendizioa izan (> bendiziywa izan). Onuragarria izan. Bendizio bat dῐa bota tun yauriok 'bendizio bat dira bota dituen euriok'. |
| bendu-afai, bendu-afaia |
afari-merienda |
|
| bendu, bendua |
merienda, askari |
bendu iz. Merienda, askaria. ◆ bendu-afari (> bendu-afai). Afari-merienda. |
| beneno, benenua |
beneno, pozoi |
beneno iz. Benenwa besteik eztiai botatzen fruta arbolairi 'benenoa besterik ez diote botatzen fruta arbolei'. |
| benenoso, benenosua |
pozoitsu, pozoidun |
benenoso adj. Pozoitsua, pozoiduna. Aginan osto, azal ta aziek benenosuek dῐa 'haginaren [zuhaitza; Taxus baccata] hosto, azal eta haziak pozoitsuak dira'. |
| benga |
tira. 2 bai zera! |
benga 1 interj. Norbait mugitzera edo zerbait egitera bultzatzeko. Benga, sartu maletak autwen 'tira, sartu maletak autoan'. Benga berriz 'ea, berriz'. Ik. tira1. 2 interj. Bai zera!, aurrekoak esandakoa ez dugula sinisten adierazteko. Benga, benga, ze aitu ber dun gwaindo! '[bai zera], zer aditu behar dugun oraindik!'. Ik. baita zera ere. |
| benganza, benganzia |
bengantza, mendeku |
benganza iz. Bengantza. |
| benta, bentia |
benta, ostatu |
benta iz. Bide-bazterrean edo bidegurutze batean herrigunetik kanpo dagoen ostatua. Ik. ostatu; fonda. ◆ bentako iz. Bentan bizi dena; bentaria. Bentakwek 'bentakoak'. Ik. bentero, -a. ◆ bentako etxea (> bentako etxῐa). |
| bentaja, bentajῐa |
abantaila, bentaja |
bentaja iz. Abantaila; aldea. Ik. alde1; pribilejio. ◆ bentaja hartu; atera; ibili; eraman; eman (> bentajῐa artu; ata; ibili; yan; eman). |
| bentera, benteria |
bentari emakumezkoa |
bentera iz. Bentari emakumezkoa. Ik. bentako. |
| bentero, benterua |
bentari gizonezkoa |
bentero iz. Benterwa ta benterῐa, bentan bizi zῐanak 'benteroa eta bentera, bentan bizi zirenak'. Ik. bentako. |
| benzitu, benzitzen |
bentzutu, garaitu, irabazi |
benzitu dau ad. Bentzutu, garaitu, irabazi. Muxinkwen asi, ta ibaztῐa da benzitzῐa 'muxinkoan [borrokan] hasi, eta irabaztea da bentzutzea . Ik. irabazi (> ibazi). |
| beotasun |
berotasun |
|
| beotu, beotzen |
berotu |
berotu (> beotu, biotu) 1 da/dau ad. Zerbait bero jarri, beroago bihurtu. 2 dau ad. Beroa eman. 3 da/dau ad. Norbaiten gogoa biziagotu, sutu. 4 dau ad. Norbait jo, jipoitu. ◆ belarriak berotu (> belarriek bῐotu). Belarrondokoa eman. Ik. belarriondoko. |
| beotzaile, beotzailia |
berotzaile |
berotzaile (> beotzaile, bῐotzaile) iz./adj. Berotzen duen pertsona edo gauza. Fabrikan, ua faten zan gwe eltzῐek beotzῐa; ua, eltze beotzaile 'frabrikan, hura joaten zen gure eltzeak berotzera; hura, eltze berotzaile'. |
| ber dan bezela |
behar bezala |
|
| ber dan bezelako, ber dan bezelakua |
behar bezalako |
|
| ber izan |
behar izan |
behar izan (> ber izan) 1 dau ad. Norbaiten edo zerbaiten beharra izan. Ez dot ber 'ez dut behar'. 2 da/ dau ad. (Osagarritzat beste aditz bat, era burutuan, duela). Bier ertor(i) ber dau 'bihar etorri behar du'. Ala berko dau 'hala beharko du'. || Esan ber jituet. Zopak in ber datzat esene horri. Ezta hori esan ber. Éman bérko dáu ‘diogu’ díruba. (Ond Bak). ◆ behar dan bezala / bekela (> ber dan bezela / bekela). ◆ behar ez dan bekela (> ber eztan bekela). ◆ behar dan bezalako (> ber dan bezelako / bekelako) adj. ◆ beharko (> berko). Berko! 'beharko!'. Beste erremeioipe, berko belauneti opeatu 'beste erremeioipe, beharko belaunetik operatu'. ◆ hala beharko (> ala berko). (Esapidea). Etsipenezko onarpena adierazten duen esapidea. Hala berko dau! 'hala beharko du'. [◆ behar dena (> berdana). berdan(a). Behar dena. Ik. beharrezko, premiazko. ▼ Anton. berreztana. ◆ behar ez dena (> berreztana)]*. ¬ |
| ber, berra |
behar |
behar (> ber) iz. Kontu orrengeiti ezto asarratu berrik 'kontu horregatik ez dago haserretu beharrik'. Emen kontuz ibili berra do 'hemen kontuz ibili beharra dago'. Jan berra 'jan beharra'. Ezto orren berrik 'ez dago horren beharrik'. || (Txerriek) emanik dekai, eman berra. Hiruroindako patu ber dot best'at. Hok erreik de honeskió, áta in ber tut. Beti eman berrien da (eta) beti aztu. Obe berrez yan da (ta) han hil. Hasi nintzan lan in berrien. Hura (autobus) batien faten ezpada, bestien fan in ber da. Hasi zan Axerko jan berrien. || ◆ behar den bezala (> ber dan bekela). Zade geldik ta portatu zaitez ber dan bekela 'zaude geldirik eta portatu zaitez behar den bezala'. ◆ behar den bezalako (> ber dan bekelako). Ber dan bekelako zartairen bat yosi berko du 'behar den bezalako zartaginen bat erosi beharko dugu'. ◆ horren beharra ibili [eduki] (> orren berra ibili) [¡lo que faltaba!]. Esapidea. Horren berra do, ba! 'horren beharra dago, bada!'. [◆ behar dena (> berdana). berdan(a). Behar dena. Ik. beharrezko, premiazko. ◆ behar ez dena (> berreztana)]*. |
| bera |
begira |
begira2 (> bera). Begira; hara; horra. Ik. hara. (Zerbait azaltzeko esaten den esaldi bat hastean). Bera, gauza bat esamer dezut 'begira, gauza bat esan behar dizut'. Guk'e ala uste genduken; bea, bera 'guk ere hala uste genian; baina, begira'. ◆ bada, begira ba... (> ba, bera ba...) [¡pues mira!]. |
| beraneante, beraneantia |
udatiar |
beraneante (eta beraniante) iz. Udatiarra. |
| berantz |
beherantz, aldapa behera; jaitsiera |
beherantz (> berantz) iz. Aldapa behera; jaitsiera (Ond Bak). Ik. goitibehera; jaitsiera. ▼ Anton. gorantz, azpitik gora. |
| beratz, beratza |
beratz |
beratz (> beatz) adj. 1 Sentibera. 2 Elurra edo izotza beraztean. Beatza do 'beratz(a) dago'. Denbora beratza (Ond Bak) [& Urdiain]. Ik. bigun (> biun); berazun* (> beazun). |
| berba |
beharbada |
beharbada (> berba) adb. Berba etorko da 'beharbada etorriko da'. ▲ Sin. hobenien, akaso, igual, igualien. |
| berbena, berbenia |
berbena belar; 2 gau festa, berbena |
berbena 1 iz. (Bot.) Berbena belarra (Verbena officinalis). Gaitz asko ongitzen emen tu berbenῐek 'gaitz asko ongitzen omen ditu berbenak'. 2 iz. Gau festa (?). |
| berdana (behar dena) |
behar dena |
|
| berde, berdia |
berde |
berde 1 adj. Oi garien berdῐa! 'hori gariaren berdea!'. 2 adj. Heldu gabea; ihartu gabea. ● Esr. Muskarra baindo berdῐo 'muskerra baino berdeago'. 3 iz. Kolore berdea. 4 iz. Berdetasuna. |
| berdel, berdela |
berdel |
berdel iz. (Scomber scombrus). |
| berdetasun, berdetasuna |
berdetasun |
berdetasun iz. Yaurien ondoko berdetasuna dukai gwai larrῐek 'euriaren ondoko berdetasuna daukate orain larreek'. |
| berdetu, berdetzen |
berdatu |
berdetu da/dau ad. Berdatu. Ikusgarria da nola berdetzen dan baswa maietzῐen 'ikusgarria da nola berdatzen den basoa maiatzean'. |
| berdetxo, berdetxua |
berdexka |
berdetxo 1 adj. Berde samar. Ik. berde. 2 adj. Berdexka. |
| berdexka, berdexkia |
berdexka |
berdexka adj. (Hitz berria) Berdearen antzekoa, berderantz jotzen duena. Ik. berdetxo. |
| berdin izan |
berdin izan |
|
| berdin, berdina |
berdin |
berdin 1 adj. Ia berdin-berdina ata ber den urtῐa! 'ea berdin-berdina atera behar duen urtea(k)!'. Fan zan urtekuen berdin-berdina 'joan zen urtekoaren berdin-berdina'. Berdin-berdinak dia 'berdin-berdinak dira'. Ik. bezelako; igual. ▼ Anton. desbedin, diferente. [Oharra: ez dira nahasten berdin eta bera]. 2 adj. Laua; koskarik gabea. 3 adb. Modu berean. Ezta batere aldatu, berdin-berdin segitzen dau 'ez da batere aldatu, berdin-berdin segitzen du'. ◆ berdin izan 1 da ad. (nor marka 3. pertsona singularrean). Gauza bera izan; garrantzirik ez izan. 2 zaio ad. (nor marka 3. pertsona singularrean). Ik. igual izan. |
| berdindu, berdintzen |
berdindu |
berdindu 1 da/dau ad. Berdin bihurtu, maila berean jarri. ▲ Sin. igwalatu. 2 da/dau ad. Zelaitu. Ik. zelaitu. |
| berdintasun, berdintasuna |
berdintasun |
berdintasun iz. Berdina denaren nolakotasuna. Igwaltasuna ta berdintasuna, igwalak tuk 'igualtasuna eta berdintasuna, igualak dituk' (LM). ▲ Sin. igualtasun; igualdade. ▼ Anton. desberdintasun; diferenzia. |
| berdintsu, berdintsua |
berdintsu |
berdintsu 1 adj. Gutxi gorabehera berdina. Luzeran berdintsuek dῐa 'luzeran berdintsuak dira'. Ik. igualtsu, paretsu. 2 adb. Berdintsu balio dai 'berdintsu balio dute'. |
| berdotz, berdotza |
berdotz, zurbil |
berdotz adj. Zurbila. Ik. putz; kolore putz. [Aztertu beste adierarik baduen]. |
| berdoztu, berdozten |
berdoztu |
berdoztu 1 da ad. Jatekuek berdoztu. Edozein gauza, irekiten hasi ta bela, yosi be deila, iten badia hoztu, iten dia berdoztu, eztia yosten. Azelgia, aziata, ur hotzien jartzen badia, eztia yosten, berdoztu iten dia (Ond Bak). 2 da ad. Zurbildu. |
| berdura-zopa, berdura-zopia |
berdura-zopa |
|
| berdura, berduria |
berdura, barazki |
berdura iz. Berdurῐa jan 'berdura jan'. Berdurῐa jateko agindu dwa medikuek 'berdura jateko agindu dit medikuak'. ◆ berdura zopa. Obe da berdurῐa gutxi yostῐa berdura zopa ona iteko 'hobe da berdura gutxi egostea berdura zopa ona egiteko'. |
| berez |
berez |
berez adb. ◆ berezko adj. |
| berezi, berezia |
berezi |
berezi adj. Berezia, bestῐek ezbekelakwa 'berezia, besteak ez bezalakoa'. |
| berezko, berezkua |
berezko |
|
| beria in |
berea egin |
|
| berien |
berean |
|
| berko! |
beharko! |
|
| berna hezur, berna hezurra |
berna hezur, bernazaki |
|
| berna, bernia |
berna |
berna iz. Giza zangoaren beheko zatia, belaunaren eta oinaren artekoa. Berna mé 'berna mehe'. Berna lodi. Ik. aztal. ◆ berna hezur (> bernaezur). Bernako hezur nagusia; tibia. |
| bero falso, bero falsua |
sargori |
|
| bero, berua |
bero |
bero 1 iz./adj. Bero aundia, bero zakarra iten dau 'bero handia, bero zakarra egiten du'. Ik. berotasun; kalda. 2 adb. Zopῐa bero do 'zopa bero dago'. Bero fan da udῐa 'bero joan da uda'. ● Esr. zah. Obe da ero, baindo (?) bero 'hobe da ero, baina bero' (Ond Bak). [Ero, baia bero]. ◆ bero egin (> bero in). (Eguraldiaz mintzatuz, singularreko hirugarren pertsonan). Gaur bekelako beroik eztau aspaldi in 'gaur bezalako berorik ez du aspaldi egin'. ◆ bero egon (> bero yon). Bero egin. ◆ bero falso iz. Bero faltsua. Ekaitzaren aurreko giro sargoria. ▲ Sin. denbora falso. ◆ bero ustel iz. Geihegizko beroa aireztatu gabeko lekuan; bero itogarria, sargoria. |
| beroaldi, beroaldia |
beroaldi |
beroaldi iz. Norbait edo zerbait bero dagoen edo berotzen den aldia. Fan dῐa udazkeneko beroaldiek 'joan dira udazkeneko beroaldiak'. |
| beroketa, beroketia |
beroketa |
beroketa iz. Berotzea. Yuzkia ata dok, bea etxok beroketa aundik 'eguzkia atera duk, baina ez zagok beroketa handirik'. ▼ Anton. hozketa. |
| beroki, berokia |
beroki |
beroki iz./adj. Beroa dena; toki beroa, babestua. Etxe honi berokia falta zaio (Ond Bak). Narruzko abrigwau berokia da 'larruzko abrigo hau berokia da [beroa da]'. Kanpwen otza do, bea au berokia dona etxῐontan! 'kanpoan hotza dago, baina hau berokia dagoena etxe honetan!'. Gústwa non etxeko berokiti elurrai beira 'gustura nagon etxeko berokitik elurrari begira'. Ik. epelki. |
| berotasun, berotasuna |
berotasun |
berotasun (> beotasun, biotasun) iz. [berotasuna (Ond Bak)]. ▼ Anton. hoztasun. |
| berregun (?) |
berrehun |
berregun zenbtz. Berrehun. ▲ Sin. bi aldiz egun 'bi aldiz ehun'. Berregun laun ingwatu dῐa afaita 'berrehun lagun inguratu dira afaritara'. |
| berrezko, berrezkua |
beharrezko |
|
| berreztana (behar ez dena) |
beharrezten; ezbehar |
beharrezten(a)* (> berreztana) iz. Beharreztena; ezbeharra, zorigaitza, gertaera dohakabea. Baduka berreztana 'badauka beharreztena'. berreztanak / berreztianak (?). Eztaile ondo osasunakin; berreztana ata ber dau 'ez dabil ondo osasunez; beharreztena [gaitz larriren bat] atera behar du'. |
| berreztankeia |
beharreztenkeria*, gehiegikeria |
beharreztenkeria* (> berreztankeia) iz. Zentzugabekeria, desegokikeria. In jituk berreztankeiek 'egin ditik beharreztenkeriak'. |
| berri, berria |
berri |
berri 1 adj. Soineko berria jantziko dot gaur 'soineko berria jantziko dut gaur'. || Ohia berria 'ohe berria'. Perrejila berriá 'perrexil berria' (Ond Bak). ▼ Anton. zahar (> zar). 2 (Aditzaren era burutuaren ondoren, honi duela oso gutxi esanahia gehitzen diola). etorri berri; jaio berri; ezkon berri; hil berri (> il berri); sartu berri; erosi berri (> yosi berri). 3 iz. Notizia. Eztuku orren berrik 'ez daukagu horren berririk'. Badukazai ezein berrik? 'badaukazue ezein berririk?'. ▲ Sin. notizia. |
| berrien |
beharrean |
|
| berriketa, berriketia |
berriketa |
berriketa 1 iz. Denbora-pasako hizketaldia. Berriketa asko bea fundamentu gutxi 'berriketa asko baina fundamentu gutxi'. Ik. kontuketa; marmarreria (> marmarreia). 2 iz. Funtsik gabeko esana; huskeria. Berriketa gutxi neri 'berriketa gutxi niri'. Eztukat berriketako gogoik 'ez daukat berriketarako gogorik'. ▲ Sin. kopla, koplaketa, broma, tonteia. ◆ berriketan adb. Denbora-pasako hizketaldian. Atsaldῐa fan zaigu berriketan 'arratsaldea joan zaigu berriketan'. Ik. kontuketan. ◆ berriketa(ra)ko gogoa izan (> berriketako gogwa izan). Eztuka berriketako gogoik 'ez dauka berriketa(ra)ko gogorik'. ◆ berriketarik gabe (> berriketaipe). Lanak zirti-zarta iten tu, berriketaipe 'lanak zirti-zarta egiten ditu, berriketarik gabe'. |
| berriketaipe |
berriketarik gabe |
|
| berriketalai, berriketalaia |
berriketari |
berriketalari (> berriketalai) adj./iz. Berriketaria; berriketan jarduten duena. Ik. hitzontzi; karraka. |
| berriketan |
berriketan |
|
| berriketontzi, berriketontzia |
antojagarri. 2 berriketontzi |
berriketontzi 1 adj. (Ez da hitzontzi-ren sinonimo) (?). Antojagarria, aspergarria, gogaikarria. Ik. enplasto. 2 adj. Berriketaria, hitzontzia. (?). ¬ |
| berritsu (?) |
berritsu |
berritsu adj. (?) (Ez hitzotzi-ren adieran). |
| berritu, berritzen |
berritu |
berritu dau ad. Etxῐa berritu dai 'etxea berritu dute'. ▼ Anton. zahartu (> zartu). |
| berriz |
berriz |
berriz 1 adb. Beste behin. Beste behin. ▲ Sin. atzea; atzea berriz. 2 lok. Aldiz. Ik. ordea. ◆ berriz ere (> berriz'e) berriz-en indargarria. Berriz'e yosi berko du loteia 'berriz ere erosi beharko dugu loteria'. ◆ berriz berrira* (> bérriz berrῐá). Berriro. Intazu kontuoi bérriz bérrῐa, txarki do-ta 'egin ezazu kontu hori berriz berriro, txarki dago eta'. Bérriz berrῐá hasi berko dú partiturῐa jotzen 'berriro hasi beharko dugu partitura jotzen'. ▲ Sin. atzea berriz. ◆ behin eta berriz (> bein da berriz). Behin eta berriro. Bein da berriz esan diat, bea eztau kasoik iten 'behin eta berriz esan diot, baina ez du kasorik egiten'. |
| bérriz berriá |
berriz, berriro |
|
| berro, berrua |
berro |
berro iz. (Bot.) Iturri belarra (Nasturtium officinale). Errekatan bildutako berroik ez jateko rekomendatu dai 'errekatan bildutako berrorik ez jateko gomendatu dute'. |
| berso, bersua |
bertso |
berso iz. Bertsoa (pl). Bersuek atatzeko oiturῐa zon 'bertsoak ateratzeko ohitura zegoen'. |
| bersolai, bersolaia |
bertsolari |
bertsolari (> bersolai) iz./adj. |
| bertako, bertakua |
bertako |
bertako 1 adj. Bertako izkerῐa iten dau 'bertako hizkera egiten du'. Bertako eskolan iten dau lan 'bertako eskolan egiten du lan'. 2 iz. Bertako batek yakusi geau bidῐa 'bertako batek erakutsi digu bidea'. Bertakwek badakiai eskwaz 'bertakoek badakite euskaraz'. Ik. hemengo; horko; hango. |
| bertan |
bertan |
bertan 1 adb. Plazan bertan patu dai barrakῐa 'plazan bertan paratu dute barraka'. 2 adb. Hurbil, gertu. Ferrila pasatu eta bertan 'trenbidea pasatu eta bertan'. |
| bertatik |
bertatik |
bertatik (eta bertati) 1 adb. Lehen nolabait aipatu den lekutik. Ik. handik. 2 adb. Hurbildik. ◆ bertatik bertara (> eta bertati berta) adb. Oso hurbil; hurbiletik (Iza Alts). |
| bertatik bertara |
bertatik bertara |
|
| besalai, besalaia |
besaka |
besalai [Altsasu] (eta besolai [Bakaiku]) iz. Uztartutako behi edo idien arteko borroka, uztarkidearen gain karga botaz. Ald. besolai (Ond Bak). ◆ besalaian (> besalaien) adb. Besaka; uztarkidearen gain karga botaz. Behi edota idiak uztarrian daudela besalaian [besaka] ibili. |
| besaldi, besaldia |
besaldi |
besaldi iz. [Brazada, brazado]. Besaldi bat egur (?). |
| besape, besapia |
besape |
besape iz. Ik. galtzarpe; besazpi. ◆ besapean (> besapῐen). |
| besarkada, besarkadia |
besarkada, besakada |
besarkada iz. Besakada; besoen artean har daitekeen kopurua. Besarkada egur. (LM) |
| besarkatu, besarkatzen |
besarkatu |
besarkatu dau ad. |
| besazpi, besazpia |
besazpi |
besazpi iz. Ik. galtzarpe; besape. |
| besigu, besigua |
bisigu |
|
| besikula, besikulia |
besikula |
besikula iz. Gibelak jariatzen duen behazuna biltzen duen mintzezko zorroa. Ik. behazun (> biazun, biotzun). |
| beso, besua |
beso |
beso 1 iz. Besoti hartuta ( eta besoti helduta (?)). Besu’au 'beso hau' (Ond Bak). 2 iz. Hainbat animaliaren aurreko gorputz adarra. 3 iz. Besaurrea. Ik. besomutur. ◆ besotan hartu, eraman, ibili [eduki] (> besotan artu, yan, ibili). |
| besokada |
besakada |
besokada iz. Besakada. Ik. besarkada. |
| besolai |
besaka |
besolai (Ond Bak); besalai [Altsasu] iz. Besaka; uztartutako behi edo idien arteko borroka, uztarkidearen gain karga botaz. Ik. besalai. |
| besomotz, besomotza |
besomotz |
besomotz adj. Ik. eskumotz. |
| besomutur, besomuturra |
besaurre |
besomutur iz. Besaurrea (?). Ik. beso. |
| besotako, besotakua |
besoetako |
besotako iz. Besoetakoa; norbait bere aita ponteko edo ama pontekoarendako. Abwela ta abwelon besotakwa naiz ni 'amona eta aitonaren besoetakoa naiz ni'. |
| besotan hartu |
besoetan / besoan hartu |
|
| bestalde |
bestalde |
bestalde 1 lokail. Beste alde batetik. 2 beste alde-ren laburketa gisa. |
| bestatzuk |
bestetzuk |
bestatzuk izord. Bestetzuk, beste batzuk. Ik. batzuk. |
| beste |
beste |
beste 1 adj. Beste mutiki batekin daile 'beste mutiko batekin dabil'. Beste egunen batῐen etorko naiz 'beste egunen batean etorriko naiz. 2 (Dagokion izena ezabaturik). Bestῐoi obῐa da 'beste hori hobea da'. Bestῐari emateko 'besteei emateko'. 3 (Mugagabean jokaturik, izenordain-edo gisa). Beste iltzῐa ezto ondo 'beste hiltzea ez dago ondo'. Bestei listo botatzen dῐa kulpῐa 'bestei listo botatzen dio kulpa'. 4 (Mugagabean, izenordain-edo gisa). Bestenetan: besten larretan eta. Bata bestiengandi bizi(tzen) ga denok, guregandi bizi da hori; bestiengandi bizi'ok hoi. 5 (Salbuespena adierazten duten testuinguruetan). Besteῐk. Besteῐk eztuku 'besterik ez daukagu'. Sustotako besteῐk eztu iten 'sustotako besterik ez dugu egiten'. Ondo do oi besteῐk ezpalin bada 'ondo dago hori besterik ez baldin bada'. Etxukat beste itekoik! 'ez zaukaat beste egitekorik!'. | Beste bat, hoi! Best'at, hoi! (antzekoa). | A best'at! 'hara beste bat!' [¡otro que tal baila!]. || ● Esr zah. Bésten bizkarrá, buen bízkar: bestén bizkarretík bízi, bestéi kulpá bóta, bestengandi bízi. ● Esr. zah. Bésten minák, begién loá (eztala ikusten). | Masurta, ta bat eta beste (Ond Bak). || ◆ besteak ez bekelako / bezelako (> bestῐek ez bekelakwa). Izaeraz, bestelakoa dena. ◆ beste behin. Beste aldi batean. Beste bein, egun sargori batῐen, arropa ta guzti sartu gindan ibaira 'beste behin, egun sargori batean, arropa eta guzti sartu ginen ibaira'. ◆ beste gaine(ra)ko* (?) (> besteneko, besteineko). Ik. besteneko. ◆ beste gaine(ra)koan* (?) (> bestenekwen, besteinekwen). Ik. bestenekuen. ◆ beste hainbeste. ◆ beste honenbeste (eta beste oinbeste). ◆ beste horrenbeste. Gwaindo beste orrenbeste! (harridurazko esapidea). ◆ besterik gabe (> besteipe). |
| beste hoinbeste |
beste honenbeste |
|
| beste munduko gauzia (ez) izan |
beste munduko gauza |
|
| besteik |
besterik |
|
| besteinekuen |
beste gainerakoan (?) |
|
| bestela |
bestela |
bestela 1 lokail. Esaten dena betetzen ez bada. Esantazu egia; bestela, zade ixilik 'esan ezazu egia; bestela, zaude isilik'. Eskerrak lagundu dezaila; bestela, guk bakarrik ezinko genduen 'eskerrak lagundu duzuela [diguzuela]; bestela, guk bakarik ezingo genuen'. 2 lokail. Bestalde, gainera. Ta bestela, nola zei? 'eta bestela, nola zaudete?'. Ik. bestenekoan* (beste gainerakoan) (> bestenekuen, besteinekuen). |
| bestelako, bestelakua |
bestelako |
|
| besteneko / besteineko |
gainerako |
besteneko* (beste gainerako)* (> besteineko) adj./iz. Beste gainerakoa (?); gainerakoa. Nik gaztanbera pixkat jan dot; aitak besteneko dana 'nik gaztanbera pixka bat jan dut; aitak beste gainerako dena'. Gauza pare bat artu ta bestenekwa emen autziko dú 'gauza pare bat hartu eta beste gainerakoa hemen utziko dugu'. ◆ bestenekoan* (beste gainerakoan) (> bestenekuen, besteinekuen) 1 lok. Beste gainerakoan (?); gainerakoan. Ankatati daile makaltxo; besteinekwen ondo do 'hanketatik dabil makaltxo; beste gainerakoan ondo dago'. Ik. bestela. 2 lok. Gainerakoan; eta abar. Ona zan jorran ta bestenekwen 'ona zen jorran eta beste gainerakoan. [eta abar-en pareko Urdiainen]. Ik. eta besteinekoak (> ta besteinekwek). ◆ eta bestenekoak (eta beste gainerakoak)* (> ta bestenekwek, ta besteinekwek) lok. Eta gainerakoak; eta abar. Ekar zituen zorriek, arkakuswek ta besteinekwek 'ekarri zituen zorriak, arkakusoak eta beste gainerakoak'. |
| bestenekuen |
gainerakoan; eta abar |
|
| bestengusu, bestengusua |
bestengusu |
bestengusu iz. Lehengusu txikia. Ik. izter lehengusu [Burunda]. ▲ Sin. primo, -a txiki. |
| bestetakoik |
besteagorik* bestelakorik (?) |
bestetakorik* (> bestetakoik) iz. [Besteagokorik* (OEH)] Beste egitekorik (?) ◆ bestetakorik ez ibili (> bestetakoik ez ibili [eduki]). Etxukat bestetakoik! 'ez zaukaat besterik! / beste egitekorik!' [!no tengo otro quehacer¡]. ◆ bestetakorik gabe* (> bestetakoipe). Besteagokorik gabe* (OEH). Beste egitekorik gabe (?). Autza fan dok, bestelakoipe 'hara joan duk, beste egitekorik gabe [luzatu gabe; luzamendutan ibili gabe]'. [sin otro quehacer, expresamente para ello]. |
| bestetakoipe |
besteagokorik gabe* |
|
| bestetxe, bestetxia |
beste etxe (bigarren etxe; biltegi) |
bestetxe iz. Etxe nagusia ez dena, «beste etxea»; biltegi edo gordelekutako erabiltzen da, ez bizitoki bezala. Ik. etxe. |
| beta (1) |
beta |
beta1 iz. Astia, zerbait egiteko une edo aukera egokia. Launduko nezuke, bea eztukat betaik 'lagunduko nizuke, baina ez daukat betarik'. Ik. denbora ibili [eduki]. |
| beta, betia (2) |
zain; mea |
beta2 1 iz. Arrien betῐa 'harriaren zaina'. Urdaien betῐa 'urdaiaren gihar zerrenda'. Urdai betaduna 'hirugiharra'. 2 iz. Mineral zaina. |
| bete (2) |
bete |
bete2 1 adj. Sukaldῐa bete jende 'sukaldea bete jende'. Zakua bete diru. Patῐa bete baba jan dau 'platera bete baba jan du'. 2 adj. Osoa, erabatekoa. Irargi betῐa ilargi betea (?) (irargi oswa 'ilargi osoa'). Ik. oso. |
| bete, betetzen (1) |
bete |
bete1 1 da/dau ad. Betetazu urez pitxarrekwa 'bete ezazu urez pitxarrekoa [pitxerra]'. 2 dau/da ad. Beteik nok 'beterik nagok'. Bete naiz; eztot nai gaio ezere 'bete naiz; ez dut nahi gehiago ezer ere'. ▲ Sin. asetu. 3 dau/da ad. Urtῐek bete 'urteak bete'. Laurogeita iru urte beteik 'laurogeita hiru urte beterik'. 4 dau ad. Itza bete 'hitza bete'. Eztau agindutakwa bete 'ez du agindutakoa bete'. Zendukatziain asmwek bete tuzai? 'zeneuzkaten asmoak bete dituzue?'. Ik. kunplitu. 5 dau ad. Papῐek bete 'paperak bete [inprimakiak eta abar]'. 6 dau ad. Odolkiek iteko, estῐek bete 'odolkiak egiteko, hesteak bete'. ◆ bete-betean (> bete-betῐen). |
| betegarri, betegarria |
betegarri |
betegarri iz./adj. Betegarria ata zaizu betxamela 'betegarria atera zaizu bexamela'. Betegarria jon pastela 'betegarria zagon pastela'. Ik. pisu(a). |
| betekada, betekadia |
betekada |
betekada iz. Janari edo edari asealdia. Au betekadῐa! 'hau betekada!'. Betekada galantak iten dῐa Gaubonetan 'betekada galantak egiten dira Gabonetan'. Ik. asealdi; tripakada; otxokon. |
| beti |
beti |
beti 1 adb. ◆ beti gose. Beti gose: oi, beti gosῐek 'beti gose: hori beti goseak'. ◆ beti (hobeto; ...-o '...-ago'). 2 adb. Onespena edo baieztapena adierazteko erantzuna; 'jakina; bai, noski': || Autobideti seguruo fanko za. — Beti. || Teilatua konponduta, lasaio. — Beti. Ik. jakina. ◆ betiti(k) adb. Betidanik. ¬ |
| beti gose |
beti-gose |
|
| betiko |
betiko |
betiko 1 adj. Betidanikoa, beti gertatzen dena. Betiko kontuek 'betiko kontuak'. Betiko launa da 'betiko laguna da'. 2 adb. Denboren bururaino. Fan da betiko 'joan da betiko'. Ezertxo're ezta betiko 'ezertxo ere ez da betiko'. ¬ |
| betiti(k) |
betitik, betidanik |
|
| betor, betorra |
betor, bekatxo, begitxindor |
betor iz. Betazalaren ertzean sortzen den pikorra. Betorra ata zaira begien 'betorra atera zait begian'. |
| betun, betuna |
betun, ziraia |
betun iz.Oinetakoak garbitzeko gaia. Ik. lustre. |
| beurak |
|
(beriek ? 'bereak' ?)
Horrek eman zatzan ‘zizkion’ beurak bere besotakuéi (bera bezela dalako) (Ond Bak). |
| beza, bezia |
zalke |
beza iz. (Bot.) Zalkea; lekadunen familiako landare igokaria (Vicia sativa). Ik. zalke. |
| bezain listo |
bezain agudo / azkar / fite / laster / pronto / sarri |
|
| bezein / bezain |
bezain |
bezain (> bezein) partik. Hi(e) bezain tontua enauk 'hi bezain tontoa ez nauk' ['hie' eta ez 'hi' LM). ◆ bezain listo adb. Etxῐá etorri bezain listo in berko tuzu lanak 'etxera etorri bezain laster egin beharko dituzu lanak'. ◆ bezain bezela (?) (LM). Iten dot gauzia zue bezain bezela (?) LM. |
| bezela |
bezala |
bezela partik. Bezala. Ik. bekela. |
| bezelako, bezelakua |
bezalako |
bezelako adj. Bezalakoa. Ik. bekelako. ◆ ez bezelako / ez bekelako. Ez bezalakoa. Persona diferentῐa dana, normala ez dana, bestῐek ez bekelakwa dana 'pertsona diferentea, normala ez dena, besteak ez bezalakoa dena'. |
| bezelaxe |
bezalaxe |
bezelaxe partik. Bezalaxe. Ik. bekelaxe. |
| bezpera, bezperia |
bezpera |
bezpera (eta bezpea, bezpῐa) 1 iz. Aipatzen den egunaren aurreko eguna. Errege bezpῐa 'errege [egunaren] bezpera'. 2 iz. pl. Ilunabarreko liturgia. Jai egunetan ta egunio gaubῐen ematen zῐan bezpeak 'jai egunetan eta egunero gauean ematen ziren bezperak'. |
| bi |
bi |
bi zenbtz. Zenbakia [Izenaren aurrean ezartzen da bi zenbatzailea, baina badira izenaren ondoren agertzen diren adibideak: ordu biak; erdibitu; dan biek [Urdiain]; Guk, aizpa biyok, bagendekien éskuez 'guk, ahizpa biok, bagenekien euskaraz' (Iza Alts)]. bik, biek, biok, bitan, biendako... || Janko zinduzke zuk biek? Esaeria dá bi begík baindo laurek gehio ikusten deila (daila) (Ond Bak). ◆ bi aldiz ehun (> bi aldiz egun). Berrehun. ◆ bi hankako. Hankabiko animalia; bereziki, gizakia. ◆ ... eta biok. Alkatῐa ta biok oso lagunak ga 'alkatea eta biok oso lagunak gara'. ◆ bien bitartean (> bien bitartῐen) adb. Bien bitartῐen sukaldῐa arenatazu 'bien bitartean sukaldea arena(tu) ezazu [zorua garbitu; lanbasa pasatu]'. ◆ bi izan. Bata bestearengandik bereizten direla adierazteko. Bi dῐa 'bi dira'. Txoijalῐa ta txitajalῐa bi tuk; txitajalῐa, aundiokwa 'txorijalea eta txitajalea bi dituk; txitajalea, [tamaina] handiagokoa [bi hegazti mota; ez bakarra]'. |
| bi hankako, bi hankakua |
hankabiko |
|
| biaje, biajia |
bidaia |
biaje iz. Bidaia. Ik. kanpora joan (> kanpwa fan); kanpoan egon (> kanpwen yon). |
| biajero, biajerua |
bidaiari |
biajero iz. Bidaiaria. |
| bialdu, bialtzen |
bialdu, bidali |
bialdu 1 dau ad. Bidali; zerbait norabait edo norbaitengana helarazi, norbait norabait joanarazi. Ebeik bialdu zuain ‘zidaten’ hoi nei. Ama batek bialdu emen zituben bi alaba (Ond Bak). || Dirua bialdu. 2 dau ad. (Esapideetan). Txakurran ipurzulwá bialdu 'txakurraren ipurtzulora bidali'. 3 dau ad. Norbaiti nonbaitetik alde eragin. Etxeti bialdu dai 'etxetik bidali dute'. 4 dau ad. Lanpostuez edo kidekoez mintzatuz, kalera bota. Laneti bialdu dai 'lanetik bidali dute'. Ik. bota; despeditu (> despeitu). ◆ hortik aurrera bialdu (> orti aurrῐa bialdu). ◆ airean bialdu (> airῐen bialdu). |
| biamun, biamuna |
biharamun |
biharamun (> biamun [Bakaiku]; diamun [Urdiain]). Aipatzen den egunaren ondotik datorren eguna. Ama Berjina biyamunién (Ond Bak). {diamuna (LM) [Urdiain]; diyamuna (EHHA)}. |
| biandu |
berandu |
berandu (> beandu, bῐandu) adb. Oiá bῐandu faten oitu nauk 'ohera berandu joaten ohitu nauk'. ▼ Anton. goiz; garaiz. ◆ beranduan (> beanduen) adb. Berandu. ◆ berandu arte (> beandu artῐa). ¬ |
| biatu |
beratu |
beratu (> beatu, bῐatu) 1 da/dau ad. Beatu dau '[eguraldia] beratu du'. Ik. epeldu; tenplatu. 2 da/dau ad. Indiabῐa beatzen patu 'indaba beratzen paratu'. |
| biba |
biba |
biba interj. Biba gu ta gutarrak (AG). Ik. gora. |
| biboro, biborua |
bibiro, biki |
biboro adj./iz. Bibiroa, bikia; senideez mintzatuz, sabelaldi berean jaioa. ▲ Sin. biki, bixki. |
| -bide |
-bide (atzizkia) |
-bide (atzizkia). 'Bidea, bitartekoa' adierazten duten izenak sortzen ditu. Toponimoak ere sortzen ditu. Burundako adibideak: aurrῐabide, bizibide, burubide, eskubide, gurdibide, ihesbide, konponbide, lanbide, mandabide, ogibide, pasabide, sarbide, trenbide, tirabide, ubide, (...). |
| bide batez (?) |
bide batez |
|
| bide zihar, bide ziharra |
bidezidor, (bide)zidor |
|
| bide zirritu |
estrata |
|
| bide, bidia |
bide |
bide 1 iz. Bide zuzenak eta bide baldarrak (biorgune askokin) ('bihurgune askorekin'). 2 iz. Toki batetik beste batera joateko igaro behar diren tokien segida. Bidien zozila (Ond Bak); Bidῐen zazila 'bidean zoazela'. Eskola bidῐen in du topo beakin 'eskola bidean egin dugu topo berarekin'. 3 iz. Irud. Alkarrekin bide luzῐa in dai bizitza ontan 'elkarrekin bide luzea egin dute bizitza honetan'. 4 iz. Norabidea. Eztau bidῐa ondo artu 'ez du bidea ondo hartu'. Kontrako bidῐa hartu dau 'kontrako bidea hartu du'. Au da bide zuzena? 'hau da (nora)bide zuzena?'. Ik. direkzio. ◆ bide baztar. Bide bazterra, bide ertza. Autwa bide baztarrῐen autzita 'autoa bide baztarrean utzita'. ◆ bide zihar (> bide ziar). Zidorra, bidezidorra. Soroetan pasatzeko, aldi baterako sortzen ziren zeharkako bideak [servidumbre de paso]. Ik. ataju; senda. ◆ bide zirritu. Estrata; irekiduran sortutako bidea. [Bidezirritu (EHHA)]. ◆ bidez (-en atzizkiaren eskuinean edo izen soilari zuzenean loturik). (-en) bitartez. Orren bidez dakit nik kontu oi 'Horren bidez dakit nik kontu hori. |
| bideberri, bideberria |
errepide |
bideberri iz. Errepidea. Bideberri zarreti auto gutxio daile 'bideberri zaharretik auto gutxiago dabil'. |
| bidez |
(-en) bidez |
|
| bidezko, bidezkua |
bidezko |
bidezko adj. Oi ezta bidezko jendῐa 'hori ez da bidezko jendea. |
| bidiako |
bideko |
biderako (> bideako, bidῐako) iz. Bidekoa; biderako hartzen den gauza, bereziki jatekoa. Zeozer artu ber du bidῐako? 'zeozer hartu behar dugu bideko?'. |
| bidon, bidona |
bidoi |
bidon iz. Bidoia. |
| bidriera, bidrieria |
beirate |
bidriera iz. Beiratea; koloretako beira zatiz osaturiko egitura. Elizako bidrierῐa konpondu dai 'elizako bidriera [beiratea] konpondu dute'. Ik. kristalera. |
| bidur, bidurra |
bilur; bihur |
bidur iz. (Ond Bak). Gurdiaren alde batetik bestera zerrak lotzeko erabiltzen den katea. [Cadenas o equivalentes, que unen entre sí estandorios de varales opuestos. Antes eran de bidur, una mata o arbusto flexible]. Ik. bihur (pl. bihurrak [Urdiain]). |
| bien bitartien |
bien bitartean |
|
| bietz, bietza |
behatz, hatz. Eskuko eta oineko hatzak. |
|
| bigai, bigaia |
biga, bigantxa, txahal emea |
bigai iz. Biga, bigantxa; txahal emea. ▲ Sin. ergi. Ik. txahal; zekor. |
| bigarren azkeineko, bigarren azkeinekua |
azken-bigarren, azken-aurreko, azken-aurren |
|
| bigarren, bigarrena |
bigarren |
bigarren 1 ord. Bigarren eguna da. Bigarren patῐa austen dotena gaur 'bigarren platera (da) hausten dudana gaur'. 2 adb. Bigarren tokien ailatu da 'bigarren tokian ailegatu da'. ◆ bigarren azkeneko (> bigarren azkeineko) ord. Azken-bigarrena; azken-aurrena. ◆ bigarren eskuko. Bigarren eskuko arropῐa saltzen dain dendῐa zabaldu dai 'bigarren eskuko arropa saltzen duten denda zabaldu dute'. ◆ bigarrenean (> bigarrenien) adb. |
| bigarro haundi, bigarro haundia |
birigarro arrunt (?) |
|
| bigarro txiki, bigarro txikia |
birigarro txiki |
|
| bigarro, bigarrua |
birigarro |
bigarro (eta mirigarro [Bakaiku (Ond Bak)]) iz. (Turdus philomelos). ◆ bigarro handi (> bigarro aundi). Birigarro arrunta (?) (Turdus philomelos). ◆ bigarro-kuma. Birigarro kumea. ◆ bigarro txiki. Birigarro txikia (?) (Turdus iliacus). |
| bigote, bigotia |
bibote |
bigote iz. Bibotea. Bigotῐa autzi 'bibotea utzi'. Modako bigotῐa autzi dau. Bigotῐa kendu 'bibotea kendu'. |
| bigotedun, bigoteduna |
bibotedun |
bigotedun adj. Biboteduna. |
| bigun, biguna |
bigun |
bigun (> eta biun) adj. Biun-biuntxwa. Ik. beratz. ▲ Sin. samur. ▼ Anton: gogor, zail. |
| bigundu, biguntzen |
bigundu |
bigundu (> biundu) da/dau ad. Ik. beratu (> beatu); beraztu (> beaztu); samurtu. ▼ Anton. gogortu. |
| biguntasun, biguntasuna |
biguntasun |
biguntasun (> biuntasun) iz. ▼ Anton. gogortasun, zailtasun. |
| bihamun |
biharamun |
biharamun (> biamun [Bakaiku]). Ama Berjina bezperán. Ama Berjina egunien. Ama Berjina bihamunién (Ond Bak). Ik. hurrengo egun [Urdiain]. |
| bihatz haundi, bihatz haundia |
hatz lodi, erpuru |
|
| bihatz, bihatza |
hatz, behatz |
bihatz (> biatz, bietz) iz. Behatza; hatza. Eskuko eta oineko hatzak. || Bihatza lehertu zuan harriek neri (Ond Bak). ◆ bihatz haundi (> biatz aundi, bietz aundi). Hatz edo behatz lodia; erpurua. ◆ bihatz txingar (> beatz txingar, bietz txingar). Hatz / behatz txikia; txirkanda. Ik. txinger. ◆ erdiko bihatz (> erdiko biatz, erdiko bietz). Hatz luzea. ◆ bihetz-punta. |
| bihazun, bihazuna |
behazun |
behazun (> beazun, bῐazun; biezun [Bakaiku]; biotzun [Altsasu]) Ald. behazun. biezun (Ond Bak); biotzun (Iza Alts). 1 iz. Gibelari etengabe darion isurkari berdexka. 2 iz. Behazuna metatzen duen zakua. Iten zaie biezuna lertu 'egiten zaie behazuna lehertu' (Ond Bak). *[Desberdindu: behazun (erraia) eta be(r)azun (eguraldi beratza)]. |
| biher |
bihar |
biher (> bier) adb. Bihar. ◆ biherko (> bierko) 1 adj. Biharko. Bierko eguna jai artuko du 'biharko eguna jai hartuko dugu'. Bierko egunakin etor zian onutza bizitzῐa 'biharko egunarekin etorri ziren hona bizitzera'. Bierko egunakin betetzen tu urtῐek 'biharko egunarekin betetzen ditu urteak'. 2 adb. Bierko autziko du lana 'biharko utzi dugu lana'. Bierko ekartazu libua 'biharko ekar ezazu liburua'. ◆ biherko eguna. Etorkizuna. ◆ biherko egunean (bierko egunῐen). Etorkizunean. ◆ biher arte (> bier artῐa; bier artῐo [Bakaiku] 1 Eztot bier artia espῐatuko 'ez dut bihar arte esperatuko [itxarongo]. 2 (Agur esateko esapide gisa). ◆ biher ezpa etziko. Bihar ez bada etziko. ◆ biher edo etzi (bier o etzi). Bihar edo etzi. ◆ biherti(k) (> bierti) adb. Bihartik. Biertik aurrῐa neguko ordua ◆ biher-etziko (> bier etziko). Bihar-etziko. Auztan, auztan bier-etziko! 'utz ezan, utz ezan bihar-etziko [gerorako]'. Ik. geroko. |
| biher-etziko |
bihar-etziko |
|
| biherti(k) |
bihartik |
|
| bihestu, bihesten |
mehaztu, bakandu |
bihestu* (> biestu) da/dau ad. Mehaztu, bakandu. Ik. entresaka. ¬ |
| bihestxo |
mehatz, bakantxo |
bihestxo adb. Mehatz, bakantxo. Aurten, biestxo yain dau patatῐa 'aurten, bakantxo [mehatzegi] erein du patata'. Ik. bihets. ▼ Anton. sarritxo. |
| bihets, bihetsa |
mehatz, bakan |
bihets* (> biets) 1 adj. Mehatza, bakana; sarria ez dena. ▼ Anton. sarri. 2 adb. Aurten biets-bietsa sartu du patatῐa 'aurten mehatz-mehatza sartu dugu patata'. |
| bihetz haundi, bihetz haundia |
hatz lodi, erpuru |
|
| bihetz txingar, bihetz txingarra |
hatz txiki |
|
| bihor, bihorra |
behor |
bihor (> bior) iz. Behorra. |
| bihorguna, bihorgunia |
bihurdura, bihurritu; 2 bihurgune |
bihorguna (> biorguna) 1 iz. Bihurdura, bihurritua. Biorgunῐa in dinat ezkerreko ankan zulo txar batῐen gaizki zapalduta 'bihurgunea egin dinat ezkerreko hankan zulo txar batean gaizki zapalduta'. 2 iz. Bihurgunea; bidea norabidez aldatzen den lekua. Bidῐen biorgunak 'bidearen bihurguneak'. Ik. ziorguna. |
| bihorki, bihorkia |
behorki* |
bihorki (> biorki) iz. Behorraren okela [behorkia*]. Biorran aragia 'behorraren haragia'. Ik. zaldiki. |
| bihortu, bihortzen |
bihurtu; bihurritu |
bihortu (> biortu) 1 da/dau ad. Bihurtu. Ura ardo biortu 'ura ardo bihurtu'. 2 dau ad. Bihurritu. Ankῐa biortu 'hanka bihurtu'. Ik. premiatu. |
| bihortzeko, bihortzekua |
bihortzeko |
bihortzeko iz. Hortz biko aitzurra. |
| bihotz beiko |
bihozgabe |
|
| bihotz oneko |
bihotz oneko |
|
| bihotz, bihotza |
bihotz |
bihotz (> biotz) 1 iz. Odola gorputzean barrena barreiatzen duen organoa. 2 iz. Sentimena. Biotz onekwa da 'bihotz onekoa da'. 3 iz. Oso maitea edo begikoa den pertsona. Amonak aurrai: —Au nere biotza! 'amonak haurrari: —Hau nire bihotza!'. ◆ bihotz beiko (> biotz beiko). Bihozgabea, bihotz-gogorra. ▼ Anton. bihotz oneko. ◆ bihotz oneko (> biotz oneko). ▼ Anton. bihotz beiko. ◆ biotzaren mogimendu (> biotzan mogimentu). Bihotz taupada. |
| bihotzeko, bihotzekua |
bihotzeko |
bihotzeko (> biotzeko) iz. Bihotzeko eritasuna. ◆ bihotzekoak eman (> biotzekwek eman). Biotzekwek emanda il da 'bihotzekoak emanda hil da'. |
| bihotzekuek eman |
bihotzekoak eman |
|
| bihur, bihurra |
bihur, bihurri |
bihur (> biur) 1 adj. Bihurria. Jende biurra, txarreia iten dena 'jende bihurra, txarreria egiten duena'. ▲ Sin. makur, baldar, bihurri. ▼ Anton. zuzen. 2 iz. Gurdiaren zerrak lotzeko erabiltzen den katea (pl. bihurrak [Urdiain]). Ik. bidur [Bakaiku]. |
| bihurri, bihurria |
bihurri |
bihurri (> biurri) 1 adj. Bihurra. Jende bihurria. ▲ Sin. bihurra; gerroso. 2 iz. (pl.) Bihurriek (?) Ik. ia-bihur. |
| bijilante, bijilantia |
zaintzaile, begirale; zelatari. 2 erne |
bijilante 1 iz. Zaintzailea, begiralea; zelataria. 2 adb. Erne. |
| bijilatu, bijilatzen |
zaindu, begiratu, bijilatu |
bijilatu dau ad. Zaindu, begiratu. Goize guztia yon da tranpatik bijilatzen 'goiz guztia egon da tranpatik [sarrerako atearen leihoa] bijilatzen'. Ik. zaindu. |
| bijili oso, bijili osua |
Bijilia osoa |
|
| bijilia |
bijilia |
bijilia iz. Haragi uztea; erlijio aginduei jarraikiz haragirik jaten ez den eguna. Bijili-eguna. Gaur bijilia dukagu 'gaur bijilia daukagu'. Garizuman izaten dok bijilia garaia; gwai etxῐak jendῐek kasoik iten 'garizuman izaten duk bijilia garaia; orain ez ziok jendeak kasurik egiten'. ◆ bijili oso. Bijilia osoa. Bier bijili oswa 'bihar Bijilia osoa'. |
| biki, bikia |
biki |
biki iz./adj. ▲ Sin. biboro, bixki. |
| biko, bikua |
biko |
biko iz. 1 adj./iz. Joko kartez mintzatuz, sail bereko bi irudi dituena. Karta jokoan, biko urrea. 2 adj./iz. Txanpona. Biko txanpona. Bikwék, bi madi, 2,50 zentimo 'bikoak, bi marabedi, 2,50 zentimo'. |
| bikor, bikorra |
pikor; ale, garau |
bikor 1 iz. Pikorra, alea, garaua. Ik. ale. Babatxui bikorra 'baratxuri pikorra'. Ezkur bikorra. Gari bikorra. Indiaba bikorra 'indaba pikorra'. Kafe bikorra. Maiz bikorra. Mats bikorra 'mahats alea'. Pagaxi bikorra 'pagazi / pagatxa pikorra'. 2 iz. Hainbat gauzaren zati xehe biribil antzekoa. Gatz bikorra. Kaka bikorra. [Desberdindu: pitor, larruazalekoa]. |
| bila / bilan |
bila |
bila (eta bilan) adb. Bilatzen. Ie bila jailek 'hire bila zabilek'. | Lan bila daile 'lan bila dabil'. Ointo bila fan da 'onddo bila joan da'. Ik. eske. ◆ bilan ibili. Zerbait aurkitzen saiatu edo ahalegindu. ◆ (Esapidea) fan da bila. Joan eta bila; 'auskalo', 'batek badaki' esanahiarekin. (Esapidearen kalkoa esaten da gaztelaniaz: bete y busca [vete tú a saber]). Ik. auskolo. |
| bilan ibili |
bila ibili |
|
| bilatu, bilatzen |
bilatu; aurkitu |
bilatu 1 dau ad. Ik. bilan ibili; aberiguatu. 2 dau ad. (ekintza burutua) Aurkitu. |
| bilatzaile, bilatzailia |
bilatzaile |
bilatzaile iz. Oi da oi, ziza bilatzailῐa 'hori da hori, ziza bilatzailea'. |
| bildots, bildotsa |
bildots |
bildots (eta bildotx) iz. Arkumea; urtebete ingurukoa. Ik. axui; arkuma. Bildotxa: aundio ta zarro, urte bat edo (axuia baindo) 'bildotsa: handiago eta zaharrago, urte bat-edo (axuria baino)' (Ond Bak). Ik. primal. |
| bildu, bildua |
bildu, bil-bil egin |
bildu2 adj. Elur bilduek. Ik. elurbildu. Aize bildua 'haize bildua'. Odol bildua 'odol gatzatua; koagulatua'. Ik. odolbildu. ◆ bildu-bildua egin (> bildu-bildua in) da/dau ad. Bil-bil egin. |
| bildu, biltzen |
bildu |
bildu1 1 dau ad. Manzelina biltzia fan da (Ond Bak). Orbela bildu. ▲ Sin. jaso. || Jangoikuen arriek biltzen tu 'jaungoikoaren harriak [fosilak] biltzen ditu'. Ik. kolekzionatu'. 2 da ad. Zenbait lagun toki jakin batean elkartu. 3 dau ad. Zerbait estali, paperez-edo inguratuz. Bokadillwa aluminio papῐen bilduta yaten dau lanῐa 'ogitartekoa aluminio paperean bilduta eramaten du lanera'. Ik. bildu-bildua egin. || Bilduta eskribitzen da hitz hoi (?). 4 dau ad. Tolestu, tolestuz batu. Biltazu arropῐa 'bil ezazu arropa'. ▲ Sin. jaso. ◆ tabakoa bildu (> tabakwa bildu). Tabakoa liatu. |
| bildur, bildurra |
beldur |
bildur 1 iz. Beldurra. Ik. ikara. 2 iz. Susmoa. Banukan bildurroi 'baneukan beldur [susmo] hori'. Ik. susmo; errezelo. ◆ bildurra eman. Beldur(ra) eman. Ik. ikara eman. ◆ bildurrak garbitzen. ◆ bildurrak airean (> bildurrak airῐen) adb. ◆ bildurrak akabatzen adb. Bildurrak akabatuik ◆ bildurrak egon (> bildurrak yon). Bildurrak nengon (Ond Bak). ◆ bildurrezko adj. Bildurrezko ixtoiek kontatzen zituain 'beldurrezko istorioak kontatzen zituzten'. Ik. bildurgarri. |
| bildurgarri, bildurgarria |
beldurgarri |
beldurgarri (> bildurgarri) adj. Ik. izugarri; ikaragarri (> ikagarri). |
| bildurra eman |
beldur(ra) eman |
|
| bildurrak airien |
beldurrak airean |
|
| bildurraldi, bildurraldia |
izualdi, beldurraldi |
bildurraldi iz. Beldurraldia, izualdia. Bildurraldi bat pasatu dot; nolako bildurraldia. |
| bildurti, bildurtia |
beldurti |
bildurti adj. Beldurtia. Txikitan bildurtia ta neartia zindan 'txikitan beldurtia eta negartia zinen'. Ik. izuti; kobarde. |
| bildurtu, bildurtzen |
beldurtu, beldurtzen |
bildurtu da/dau ad. Beldurtu; beldurrak hartu; beldurra eragin, beldurra eman. Ik. ikaratu (> ikatu); sustatu; izutu; sustoa eman (> sustwa eman); sustoa hartu (> sustwa artu). |
| bilera, bileria |
bilera |
bilera iz. (Hitz berria). Ik. batzar; junta. |
| biliskorri |
biluzgorri, biluzi |
biluzgorri (> biliskorri, pliskorri, plixkorri) adb. Guztiz biluzik, larrugorrian. ◆ biluzgorrian (> biliskorrien, pliskorrien) adb. ◆ biluzgorrian egon (> biliskorrien yon). ◆ biluzgorrian jarri (> biliskorrien jarri). Biluzgorritu. Ik. yantzi. ◆ biluzgorriko (> plixkorriko) adb. Biluzgorri. ◆ biluzgorriko egon (> biliskorriko yon). |
| biliskorrien jarri |
biluzgorritu |
|
| biliskorrien yon |
biluzgorrian egon |
|
| biliskorriko yon |
biluzgorri egon |
|
| bilixkorri |
biluzgorri |
|
| billete, billetia |
billete |
billete iz. Diru papera. Billete berri-berriek eman dwatziai bankuen 'billete berri-berriak eman dizkidate bankuan'. |
| biltzaile, biltzailia |
biltzaile |
biltzaile iz./adj. Ointwek baindo biltzaile gaio daile 'onddoak baino biltzaile gehiago dabil'. |
| bina |
bina |
bina banatz. Bakoitzari bi, bakoitzak bi. |
| binajera, binajeria |
ur-ardo ontzi(ak) |
binajera iz. (Batez ere pl.) Ur-ardo ontziak; mezetan ura eta ardoa zerbitzatzeko erabiltzen diren ontziak. |
| binaka(n) |
binaka |
binaka(n) adb. Binaka; binako multzoetan. Binaka jarritzen gindan eskolan 'binaka jartzen [esertzen] ginen eskolan'. Ik. parejakan. |
| binapin |
behinik behin |
|
| biñabirjinia (billabarkina) |
birabarki |
birabarki (> billabarkina (Ond Bak); biñabirjina [Urdiain]). [billabirjin (AN-larr) OEH]. iz. Zuloak egiteko lanabesa, U formako gider batez birarazten den zulagailu batek osatua. Biñabirjinῐa aproposa da zurῐen zulwek eskuz iteko 'birabarkia aproposa da zurean zuloak eskuz egiteko'. Ik. tarratilu. |
| bioka |
behoka |
behoka (> bioka) iz. (EHHA) Behor gaztea. Ik. zaldikuma; pottoko. |
| bioleta, bioletia |
bioleta |
bioleta 1 iz. (Bot.) Belar landare txikia, bost hostoko lore more edo gorriak ematen dituena; landare horren lorea (Viola sp.). Bioleta floria 'bioleta lorea'. 2 adj./iz. Kolore morea. Bioleta kolorῐa 'bioleta kolorea'. Ik. lila. |
| biotzun |
behazun |
biotzun (Iza Alts) iz. Behazuna. Ik. behazun (> biazun). |
| biribil |
biribil |
biribil adj. 1 Ik. borobil (> bobil). 2 adj. Akatsik edo hutsik gabea (?). Apiribíl biribíl (Ond Bak). |
| birika, birikia |
birika; 2 biriki |
birika 1 iz. Batez ere pl. Airea arnasteko organoa. Ik. hauspo. 2 iz. Birikia, hestebetea. Birikῐá goxwa izaten da zukuekin yosita ‘birikia goxoa izaten da zukuarekin egosita [Zuku, babarrun egosia]. Ik. ondeste. |
| birikatako, birikatakua |
biriketako |
|
| biriketako, biriketakua |
biriketako |
biriketako (eta birikatako [Urdiain]) iz. Birikeria. Biriketakua: animalien gaitza, pulmonetakuá ‘tuberculosis’ (Ond Bak). Birikatakua: birikatako gaitza, gaitz bat (Ond Bak). Ik. pulmonetako. |
| biro, birua |
urdail |
biro iz. Txerrien eta behien urdaila. Ik. barandoi, barandura; estomago. |
| birri-barra |
nolanahi; barreiatuta |
birri-barra adb. Nolanahi, kontrolik gabe. | Sakabanatuta. ▲ Sin. firri-farra. Ik. barratu. |
| bisita, bisitia |
bisita; |
bisita 1 iz. Bisitatzea. Bisitan etor zaio apiza 'bisitan etorri zaio apaiza'. 2 iz. (Hedadurazko adiera). Bisitan eramaten den oparia. Bisitῐa ekarri 'bisita [bisitako oparia] ekarri'. Bisitῐa yan 'bisita [bisitako oparia] eraman'. ◆ mediku bisita (> mediku bisitῐa). Bisita motza. Ik. bisitatxo. ◆ bisita egin (> bisitῐa in). Ik. bisitatu. |
| bisitatu, bisitatzen |
bisitatu |
bisitatu dau ad. Norbait ikustera joan. Ik. ikusi (ikustera). |
| bisitatxo, bisitatxua |
bisitatxo |
bisitatxo iz. Bisita txikia. Bitatxon bat in berko deagu, aspaldi ez ga fan da 'bisitatxoren bat egin beharko diogu, aspaldi ez gara joan eta'. |
| bista, bistia |
bista, ikusmena |
bista 1 iz. Ikusmena. ◆ bista nabartu (> bistῐa nabartu). Bista lausotu. Bistῐa nabartu zaira 'bista nabartu zait'. 2 iz. Begien aurrean ikusten dena; panorama. Basoko bista politak dukatzit etxeko ataiti 'basoko bista politak dauzkat etxeko atetik'. Ik. panorama. ◆ bistan adb. Erabat agerian. ◆ bistan egon (> bistan yon). Bistan egon / izan. Bistan do! 'bistan da/dago' Bistan do eztailela ondo 'bistan da ez dabilela ondo'. Ik. begi bistan egon. ◆ bistan ibili [eduki], begi bistan ibili. Bistan eduki, begi bistan eduki; gogoan eduki, gogoratu. Gwaindo bistan jukat Jose difuntua 'oraino bistan zaukaat Jose defuntua'. ▲ Sin. goguen ibili, akordatu. Ik. begi bistan. ◆ bistatik alde egin (> bistati(k) aldein). Aldeintazu ne bistati 'alde egin ezazu nire bistatik'. ◆ bistati(k) galdu. ◆ bistaz ezagutu (> bistaz ezautu). |
| bistan ibili |
gogoan eduki |
|
| bistan yon |
(begien) bistan egon/izan |
|
| bisuts, bisutsa |
bisuts (*), elur xehe |
bisuts iz. Elur xehea, elur hautsa. Elur bisutsa, elur sekwa, aizeak dekana bueltakan 'elur bisutsa, elur sikua, haizeak dakarrena bueltaka' (Ond Bak). Elur bisutsa da hautsa bezela; ta haiziek bueltakan ibiltzen dau ta iten tu elurbildubak. Amukelak dia beátzo. (Elur) bisutsá da txéo 'elur bisutsa da hautsa bezala; eta haizeak bueltaka ibiltzen du eta egiten ditu elurbilduak. Amukelak [elur malutak] dira beratzago. (Elur) bisutsa da xeheago' (Ond Bak). ◆ elur bisuts iz. Elur xehea, lehorra eta hauts erakoa, haizeak erraz mugitzen duena. Aiziekin, telapetik sartzen da elur bisutsa 'haizearekin, teilapetik sartzen da elur bisutsa'. Ik. elur arin. |
| bitarte |
bitarte |
bitarte 1 iz. Bi gauza edo uneren arteko tartea. Ik. tarte; entrebitarte; separazio; distanzia. 2 (> bitartῐa) adb. Bitartean; tartean. ◆ bitartean (> bitartῐen) adb. Ik. bitarte (> bitartia); entrebitartean (> entrebitartῐen). ◆ -en bitartez postpos. Aipatzen direnak bitarteko direla. |
| bitartien |
bitartean |
|
| Bitoia |
Gasteiz |
Bitoria (> Bitoia) iz. Gasteiz. |
| biturri |
hortz (sardearena) |
biturri [Altsasu] iz. Sardearen hortza. Bi biturriko sardia. Biturriya, la púa (de la horca). Bi biturriko sardiá, bi biturrikua lepiziko. Bueltiéman aik eta gerrieíno, looodiya zoon lastuata; eta geo txikitzen zanín irú bitúrriko sardák, iru biturriko sardi asten zanín, úra pozá! Ya áusiík Bi iturriko sardea, bi biturrikoa lehenbiziko. Buelta eman harik eta gerriraino, lodia zegoen lastoa eta; eta gero txikitzen zenean, hiru biturriko sardeak, hiru biturriko sardea hasten zenean, hura poza! Ja hausirik (Iza Alts). Ik. hortz. |
| bitxo, bitxua |
piztia; 2 gaizto, bihurri |
bitxo 1 iz. Piztia. Ik. fixti. 2 adj. Bizitasun handia duena, ernea. 3 adj. Gaiztoa, bihurria. ▲ Sin. alaja, elemento. ◆ bitxo txiki. Intsektua, zomorroa. Ik. zapo. |
| biundu |
bigundu |
bigundu (> biundu) da/dau ad. Ik. beratu (> beatu); samurtu. ▼ Anton. gogortu. |
| biuntasun, biuntasuna |
biguntasun |
biguntasun (> biuntasun) iz. |
| biuntxo, biuntxua |
biguntxo |
biguntxo (> biuntxo) adj. Adkor. Biguna; aukeran bigunegia. Biuntxwa ata zaira bizkotxwa 'binguntxoa atera zait bizkotxoa'. ▼ Anton. gogortxo. |
| biurtzeko, biurtzekua (?) |
|
biurtzeko, biurtzekua (?). bihurtzeko (?) bihurtzen duena; bueltatzekoa dena (?); bihurkina (?); bihortzeko (?). |
| bixar, bixarra |
bixar, ilaun |
bixar iz. Adkor. Ilauna, biloa [pelusa]. Ik. bizar; pelusa. |
| bixardo, bixardua |
zarbo |
bixardo iz. (Zool.) (Gobio gobio). Zarboa. Ibaietako arrain txikia, bizar antzeko bi luzakin dituena. Ik. exkalu, txipa. |
| bixi-bixi in |
kili-kili egin |
|
| bixi, bixia |
bixi, fereka; 2 bizi |
bixi 1 iz. Kilima, fereka. Ik. bixigura; kibila; azkura. 2 adj. Adkor. Bizia. Ik. bizi. ◆ bixi-bixi egin (> bixi-bixi in). Kili-kili egin; kilima egin; kilimatu. Ik. kibilatu. ◆ bixia eman. Ik. bixigura. |
| bixigarri, bixigarria |
bixigarri |
bixigarri iz./adj. Adkor. Bizigarria. Ik. bizigarri. |
| bixigu, bixigua |
bisigu |
bixigu (eta besigu) iz. Bisigua (Pagellus bogaraveo). |
| bixigura, bixiguria |
kilika, kilima, kili-kili |
bixigura iz. Kilima. Ik. bixia; kibila; azkura. |
| bixkardo |
konkordun |
|
| bixki, bixkia |
bizki, biki |
bixki iz./adj. Bizkia, bikia. ▲ Sin. biboro, biki. |
| bixkorrika |
bizkorrik, pauso arinka |
bixkorrika [Ziordia] adb. Bizkorrik, oinez bizkor ibili; pauso arinka (Andar rápido). |
| bizar labana |
bizar labana |
|
| bizar labina |
bizar labana |
|
| bizar labina, bizar labinia |
bizar labana, bizar orri |
bizarlabina (eta bizarrabina) [Urdiain] iz. Bizarra egiteko xafla, makinillari jartzen zaiona. Bizarra iteko makinῐekin baindo, gwaindo naio dot bizar labinak ibili bizarra ondo kentzeko ‘bizarra egiteko makina baino, oraindik nahiago dut bizar labinak eraibili bizarra ondo kentzeko’. Ik. bizar labana. |
| bizar, bizarra |
bizar |
bizar 1 iz. Kokotseko eta masailetako ilea. Bizarripe obeto ze 'bizarrik gabe hobeto zaude'. Ik. bixar. 2 iz. (Hedaduraz). Auntzan bizarra 'ahuntzaren bizarra'. 3 iz. Gariaren eta antzeko landareen buruan sortzen diren izpiak. Arto bizarra. Maiz bizarra. Gari bizarra. Garagar bizarra. ◆ bizar labana ([Bakaiku], eta bizar labaina, bizar labina [Urdiain]) Bizarrá kentzekó kutxiluá da bizar-labaná (Ond Bak). Ik. bizarlabina. ◆ bizarra egin (> bizarra in). Bizarra kendu, bizarra moztu. Bizarra iteko makinῐa 'bizarra egiteko makina'. ◆ bizarra kendu. Ik. bizarra egin. ◆ bizarra moztu. Bizarra egin, bizarra kendu. |
| bizardun, bizarduna |
bizardun |
bizardun adj. Bizarra duena. Ik. bizartsu. |
| bizargile, bizargilia |
bizargile |
bizargile (Iza Alts) iz. ▲ Sin. barbero. |
| bizarra in / kendu, iten / kentzen |
bizarra egin / kendu |
|
| bizartai |
bizartegi |
bizartegi (> bizartai) (Iza Alts) iz. ▲ Sin. barbeia. |
| bizartsu, bizartsua (bizarsu) |
bizartsu |
bizartsu ([Iza Alts], eta bizarsu [Urdiain]) adj. |
| bizi izan, bizi, bizitzen |
bizi izan, bizi |
bizi izan 1 da ad. Bizia izan, bizirik egon. Ama gwaindo bizi da 'ama oraindik bizi da'. Ze inko du, ba? Il artia bizi 'zer egingo dugu, ba? Hil arte bizi'. Bizitzeko gogwa e'zaio falta 'bizitzeko gogoa ez zaio falta'. 2 da ad. Adierazten den denboraz bizia izan. Lasaitasun orrekin biziko daiz egun urte! 'lasaitasun horrekin biziko haiz ehun urte!'. ● Esr. zah. Gaiena in zenak'e, il artῐa bizi 'gehien egin zuenak ere, hil arte bizi'. 3 da ad. Bizirik irauteko bideak izan. Galdubaz ikasten da bizitzen 'galduaz ikasten da bizitzen' (Ond Bak). Nekazantzati ezin da bizi 'nekazaritzatik ezin da bizi'. ● Esr. zah. Bata bestiengandi bizi(tzen) ga denok. 4 da ad. Halako bizimodua eraman. Ondo bizitzeko ezta asko ber 'ondo bizitzeko ez da asko behar'. Ola bizitzeko obeto ilik bagende 'hola bizitzeko hobeto hilik bageunde'. 5 da ad. Aipatzen den lekuan bizitza edo bizitza zati bat igaro. Urdinen bizi da 'Urdiainen bizi da'. ◆ bizirik ibili [eduki] ad. Bizirik izan. Aita bizik dukai 'aita bizirik daukate'. ◆ bizitzeko gogo. ◆ bizitzeko poz. Bizitzeko poza ematen duen gauza. Eztuka bizitzeko poz aundik 'ez dauka bizitzeko poz handirik'. Ik. bizipoz. |
| bizi, bizia |
bizi |
bizi 1 adj. Bizia duena, bizirik dagoena. ▼ Anton. hil(a). 2 (Izen gisa). Biziek eta iliek 'biziak eta hilak'. 3 adj. Bizitasuna duena. Begi biziek 'begi biziak'. Kolore biziek 'kolore biziak'. Bixia do salsῐau 'bizia dago saltsa hau'. ▼ Anton. hil(a). 4 iz. Bizitza. Be bizi guztῐen eztau botikaik artu 'bere bizi guztian ez du botikarik hartu'. 5 adj. Aragi bizien 'haragi bizian'. 6 (eta bixi) adb. Ald. bixia. bizi-bizia, bixi-bixia. (Halako) bixi-bixi ibiltzen da. Sua bixi-bixi do 'sua bizi-bizi dago. ▼ Anton. motel. ◆ bizia galdu. ◆ bizi nahi(a) (> bizi naia). Bizi nahia duka floriorrek [hizt bakarrean eman: bizinahi (?)]. |
| biziatu, biziatzen |
biziatu |
biziatu (> bizῐatu) 1 da/dau ad. 2 da ad. Zerbaiten funtzionamendua eskastu. Ataia bizῐatu 'ataria biziatu'. |
| bizibide, bizibidia |
bizibide |
bizibide iz. Ogibidea, bizitzeko egiten den lana. Ik. bizimodu; pasabide. |
| bizigarri, bizigarria |
bizigarri |
bizigarri (> bixigarri) iz./adj. Gatz asko duka, bixigarri do (?) |
| bizik |
bizirik |
bizirik (> bizik) adb. Gwaindo bizik emen jen aik 'oraino bizirik omen zauden haiek'. ◆ bizirik atera (> bizik ata). Min aundia artu dau, bea bizik ata da 'min handia hartu du, baina bizirik atera da'. |
| biziketa, biziketia |
bizikleta |
|
| bizikleta-karrera, bizikleta-karreria |
bizikleta lasterketa |
|
| bizikleta, bizikletia |
bizikleta |
bizikleta (eta biziketa) iz. Bizikletan ibili. ◆ bizikleta karrera. Bizikleta lasterketa. Bizikleta karrerῐa iten dai festa bezpῐan 'bizikleta lasterketa egiten dute festa bezperan'. |
| bizileku, bizilekua |
bizileku |
bizileku iz. Eztezu bilatuko au baindo bizileku obῐa 'ez duzu bilatuko [aurkituko] hau baino bizileku hobea'. Erriko goienkaldῐen do ne bizilekua 'herriko goien aldean dago nere bizilekua'. |
| bizimodu, bizimodua |
bizimodu |
bizimodu 1 iz. Bizitzeko modua. Bizimodu ona dῐagu 'bizimodu ona daramagu'. 2 iz. Bizibidea. Ik. bizibide. |
| bizinahi, bizinahia |
bizinahi |
bizinahi (> bizinai) iz. Bizitzeko gogoa. [◆ bizi nahia*]. Bizinaia duka florῐorrek 'bizinahia dauka lore horrek'. ▲ Sin. bizitzeko gogo. |
| bizio, biziua |
bizio |
bizio iz. Biziuek. Ik. ohitura. 2 Ataiek biziua duka Ik. biziatu. |
| bizioso, -a, biziosua, -ia |
biziotsu |
bizioso, -a (Generoa hartzen du) adj. Biziotsua. Aur bizῐoso bat do inik 'haur biziotsu bat dago eginik'. |
| bizipoz, bizipoz |
bizipoz |
bizipoz iz. Bizitzeko poza. Ondo asko dakit zek ematen dezun bizipoza 'ondo asko dakit zerk ematen dizun bizipoza'. |
| bizitasun, bizitasuna |
bizitasun |
bizitasun iz. |
| bizitza |
bizitza |
bizitza 1 iz. ▲ Sin. bizi. ▼ Anton. heriotza. 2 iz. Bizimodua. |
| bizitzeko poz, bizitzeko poza |
bizipoz |
|
| bizkar makur, bizkar makurra |
bizkar makur |
|
| bizkar, bizkarra |
bizkar |
bizkar 1 iz. Giza gorputzaren atzeko aldea, lepotik gerrira. Bizkarreko min aundiek izaten tu 'bizkarreko min handiak izaten ditu'. Zakua bikarrῐen artuta 'zakua bizkarrean hartuta'. 2 iz Animalia baten gainaldea, lepotik isatsera. 3 (eta bixkar) iz. Mendi edo muino baten gainaldea, bereziki zabala denean. Ik. gain. ◆ bizkar zabal. Eraman handikoa izan. Nik bízkar zabalá dekát; denáin kúlpak jasotzen tút nik 'nik bizkar zabala daukat; denen kulpak jasotzen ditut nik' (Ond Bak). ◆ bizkar makur. Bizkar [bizkarrezur] zuzena ez dena. Ik. bizkardo. ◆ bizkarra eman. Obeto gazi aizῐai bizkarra emanda 'hobeto goaz haizeari bizkarra emanda'. ◆ bizkarreko min. Bizkarreko minandako ejerziziuek agindu dῐatzi medikuek 'bizkarreko minarendako ariketak agindu dizkio medikuak'. ◆ -en bizkarretik. Norbaiten bizkarretik bizi. Aitan bizkarreti bizi da 'aitaren bizkarretik bizi da'. |
| bizkardo |
konkordun |
bizkardo (eta bixkardo) (Ond Bak) & [Urdiain] adj./iz. Konkorduna. |
| bizkarkada, bizkarkadia |
bizkarkada |
bizkarkada iz. Bizkarkada bat egur ekartzen zen aldio 'bizkarkada bat egur ekartzen zuen aldiro'. Ik. soinkada; zanbrada. |
| bizkarralde, bizkarraldia |
bizkarralde |
bizkarralde iz. Bizkarreko aldea, bizkarra dagoen aldea. Bizkarralde gúztῐa erreῐk duka yuzkiekin 'bizkarralde guztia errerik dauka eguzkiarekin'. |
| bizkarreko min, bizkarreko mina |
bizkarreko min |
|
| bizkarrezur, bizkarrezurra |
bizkarrezur |
bizkarrezur iz. Bizkarrezurra ausi 'bizkarrezurra hautsi'. |
| bizkotxo, bizkotxua |
bizkotxo |
bizkotxo iz. Ik. tarta. |
| blastako, blastakua |
plastateko, zaplazteko |
blastako iz. Blastatekoa, zaplaztekoa. Blastako bat eman zῐan muturrῐen 'blastateko bat eman zion muturrean'. ▲ Sin. zaplastako. |
| blastakokan |
plastatekoka, zaplaztekoka |
blastakoka(n) adb. Plastatekoka, zaplaztekoka. ▲ Sin. zaplastakokan. |
| blok, bloka |
blok |
blok iz. Ohar koadernoa. Ik. koaderno (> kuaderno). Akordatzen dana blok txiki batῐen apuntatzen dau 'akordatzen duena blok txiki batean apuntatzen du'. |
| bloke, blokia |
bloke |
bloke iz. Ormigonezko blokῐek 'hormigoizko blokeak'. |
| blokeatu, blokeatzen |
blokeatu |
blokeatu da/dau ad. Ik. itxi. |
| blusa, blusia |
blusa |
blusa 1 iz. Emakumeen atorra mota. – atorra-blusa (?) (LM). Ik. baxka. 2 iz. Herriko festa egunetan kuadrillek erabiltzen duten jantzia. |
| boba, bobia |
boga (arraina) |
boba iz. (Ond Bak) [pez pequeño, ancho, corto y barrigudo]. Boga. Bisiguaren familiako arraina, itsasertzeko haitzetan baltsetan bizi dena (Boops boops). |
| bobil, bobila |
borobil |
|
| bobildu, bobiltzen |
borobildu, biribildu |
borobildu (> bobildu) 1 da/dau ad. Biribildu, borobil bihurtu, borobiltasuna eman. 2 da/dau ad. Biribilean bildu. Aria bobildu 'haria borobildu' (enrollar). |
| bokau, bokaua |
mokadu |
bokau (eta mokadu (?)) iz. Mokadua; ahoan aldi bakoitzean sartzen den janari puska edo kopurua. |
| bol-bol |
bor-bor |
bol-bol adb. Bor-bor, borborka. Ura bol-bol iekiten 'ura bor-bor irakiten'. |
| bola, bolia |
bola |
bola 1 iz. Esfera formako gauzakia. Ik. bolo; pilo; pilota. 2 iz. Bizepsa; beso eta bernako giharra. |
| bolada, boladia |
bolada |
bolada 1 iz. Aize boladῐa 'haize bolada'. Aize bolada batek yan dῐa txapelῐa 'haize bolada batek eraman dio txapela'. 2 iz. Eztai boladia yon da aurten. 3 iz. Azken boladan eztot ikusi 'azken boladan ez dut ikusi'. Bolada txarra aurtengwa 'bolada txarra aurtengoa'. Ik. denboraldi. |
| bolakan |
hegan, hegaka |
bolaka(n) adb. Hegan, hegaka. Txoria furrakán diyuá, bolakan diyuá 'txoria furrakan [hegaka] dihoa, bolaka dihoa' (Ond Bak). Ik. furrakan. ◆ bolakan hasi. Txoikumak asi dῐa bolakan 'txorikumeak hasi dira hegan' ◆ bolakan ibili. Hegan egin. |
| bolante, bolantia |
bolante |
bolante 1 iz. Bolante berrik eztai izanko emetik aurrῐá autwek 'bolante beharrik ez dute izango hemendik aurrera autoek'. 2 iz. Apaindura. Soinekwai bolantῐa patu dῐa 'soinekoari bolantea paratu dio'. |
| bolatu, bolatzen |
hegan egin |
bolatu 1 dau ad. Ik. furrukatu, furratu. 2 dau ad. Lgart. Desagertu. |
| bolau, bolaua |
boladu |
bolau iz. Boladua; hainbat osagairekin egiten den ore harro gozoa. [Masa esponjosa que se hace con azúcar y clara de huevo]. |
| bolbolkan |
borborka |
bolbolkan adb. Borborka. Ura bolbolkan iekiten do 'ura borborka irakiten dago'. |
| bolina, bolinia |
bizkar saski |
bolina iz. Saskia; otarre mota, esporta baino handiago. Ik. esporta. |
| bolkatu, bolkatzen |
irauli |
bolkatu da/dau ad. Irauli. Ik. itzuli; itzuldu. |
| bolo, bolua |
bola, kanika |
bolo iz. Kanika, puxtarria; bola. Ik. bola. |
| boloka / bolokan |
puxtarritan |
boloka(n) adb. Puxtarritan ibili. Ik. kanikatan. |
| bolsa, bolsia |
poltsa |
bolsa (eta boltsa) iz. Poltsa, esku zorroa. Boltsa txiki batῐen 'poltsa txiki batean' (Ond Bak). Plastikozko bolsῐa 'plastikozko poltsa'. *[Desberdindu: bolsa (eta boltsa) ≠ polsa (eta poltsa)]. |
| bolso, bolsua |
poltsa, zorro |
bolso iz. Poltsa, esku zorroa. Bolswa lapurtu dῐai 'poltsa lapurtu diote'. [Desberdindu: zorro, bolso, poltsa, bolsa]. |
| bonba, bonbia |
bonba, lehergailu. 2 ponpa; puzgailu |
bonba 1 iz. Lehergailua. 2 iz. Ponpa. Ura atatzeko bonbῐa. 3 iz. Puzgailua. Biziketia puzteko bonbῐa. |
| bonbatxo, bonbatxua |
bonbatxo |
bonbatxo iz./adj. (pl.) |
| bonbero, bonberua |
bonbero, suhiltzaile |
bonbero iz. Suhiltzailea. |
| bonbilla, bonbillia |
bonbilla |
bonbilla iz. Bonbilliorrek eztau argik iten 'bonbilla horrek ez du argirik egiten'. ◆ bonbilla funditu (> bonbillῐa funditu). Bonbilla erre. |
| bonetia |
bonet |
boneta (a itsatsia) iz. |
| borda, bordia |
borda |
borda iz. ◆ ardi borda. ◆ artzai borda. Bordan bertan iten tu gaztaiek 'bordan bertan egiten ditu gaztaiak'. Ik. txabola. ◆ bordak erre. Norbaitekin haserretu. Ik. hasarratu. |
| bordak erre |
bordak erre |
|
| bordatu, bordatua |
brodatu, brodalan |
|
| bordatu, bordatzen |
brodatu |
bordatu 1 dau ad. Brodatu. Bastidoreῐkin ibiltzen da bordatzen 'bastidorearekin ibiltzen [aritzen] da brodatzen'. 2 (Partizipio burutua izen gisa). Bordatua. Brodatua, brodalana. |
| borla, borlia |
borla |
borla iz. Mutur batekik edo erditik lotzen diren sokatxoen multzoa, apaingarri gisa erabiltzen dena. Elastikuen borla (Ond Bak). Kaikuen [euskal jaka] borlak. Ik. moltso (> moltxo). |
| borobil |
borobil |
borobil ([Altsasu eta Bakaiku]; > bobil [Urdiain]) adj. Biribila. Ik. biribil; topor. ◆ erderaz borobil* (> erdῐaz bobilak). Erdara borobil; erdara mordoiloa. Ik. erdera. |
| borondate |
borondate |
borondate (eta bondate) 1 iz. Gaztῐeri yakusteko borondatῐa duka 'gazteei erakusteko borondatea dauka'. 2 iz. Nahia. Jangoikwen borondatῐa 'Jaungoikoaren borondatea'. 3 iz. Asmoa. Borondate ona; borondate txarra. 4 iz. Obligaziorik gabe, borondatez ordaintzen dena. Eztai kobratzen; eman borondatῐa, nai badezu 'ez dute kobratzen; eman borondatea, nahi baduzu'. ◆ borondatez adb. Gogo onez; inork edo ezerk behartu gabe. ◆ borondatearen kontra (> borondatῐen kontra). Gῐaure borondatῐen kontra gaitza 'geure borondatearen kontra gabiltza'. |
| borragoma, borragomia |
borragoma |
borragoma iz. Idatzitakoa-edo ezabatzeko erabiltzen den gomazko atala. Ik. goma. |
| borraja, borrajia |
borraja |
borraja iz. (Bot.) (Borrago officinalis). Iletsua ta eskutan latza da borrajῐa, bea agwen, leguna 'iletsua eta eskuetan latza da borraja, baina ahoan, leuna'. |
| borraska, borraskia |
ekaitz |
borraska iz. Ekaitza. Bizikletan gendazila borraskῐek arrapatu gῐau 'bizikletan gindoazela borraskak harrapatu gaitu'. Ik. ekaitz; yutsin; hodei; trunboi. |
| borratu, borratzen |
borratu |
borratu da/dau ad. Ezta erraza izanen arrastwoiek borratzῐa 'ez da erraza izanen arrasto horiek borratzea'. ◆ (norbait) borratu. Izena ematearen kontrako eginbidea, elkarte, lantalde, edo egitasmo batetik kanpo gelditzeko. Borratzak nei 'borratzak niri'. Borratu in da 'borratu egin da'. ▼ Anton. izena eman; apuntatu. |
| borro, borrua |
borro ardi |
borro adj. Ardi borroa. |
| borrosto, borrostua |
zurikin |
borrosto 1 iz. Zurikina; maiz buruaren hostoa. Maῐz txuiketan iruren bat borrosto auzten zezaien maῐz buari, borrostwoiek trenzatuta maῐz porkak iteko 'arto zuriketan [arto zuritze lanetan] hiruren bat zurikin uzten zitzaien arto buruei, zurikin horiek trentzatuta [txirikordatuta] arto porkak [kordak] egiteko'. Lastaia iten zan borrostwekin 'lastaira egiten zen borrostoekin [zurikinarekin]'. 2 adj. (Irain hitz gisa). Arrunta, zakarra dena, fina ez dena. |
| borta, bortia |
basa, basatu(a) |
borta adj. Bere kabuz jaiotzen den laborea; basa, basatua. Etxe abere izan behar zuena, kanpoan jaiotzeagatik, basabere bihurtu dena. Patata bortῐa. | Txita bortak. Ik. bereki (> beki). |
| bortitz, bortitza |
bortitz |
bortitz adj. Ogi masῐa bortitza ata zaizu; ezta ogi onik atako 'ogi masa bortitza atera zaizu; ez da ogi onik aterako'. Buztin bortitza, buztin fina eztana 'buztin bortitza, buztin fina ez dena'. Ik. fortitz; indartsu. ▼ Anton. ahul. |
| borzegi, borzegia |
(mendiko) bota |
borzegi iz. pl. Borzegiek. Mendiko botak. Ik. botina; bota2. |
| bosgarren, bosgarrena |
bosgarren |
bosgarren 1 ord. Bosgarren pisuen bizi da 'bosgarren pisuan [solairuan] bizi da'. 2 adb. Bosgarren in dau karreran 'bosgarren egin du karreran [lasterketan]. ◆ bosgarrenean (> bosgarrenien). |
| bosna |
bosna |
bosna banatz. Bakoitzari bost. Bakoitzai bosna 'bakoitzari bosna'. |
| bost |
bost |
bost 1 zenbtz. Bost baserri de 'bost baserri daude'. 2 (Izen gisa). Bost eta bost amar 'bost eta hamar'. 3 (Data adierazteko). —Zenbat dau gaur ilak? —Gaur, bost '—Zenbat du gaur hilak? —Gaur, bost'. 4 (Orduak adierazteko). Goizeko bostetan etorri da. 5 zenbtz. Asko. ◆ bost jakin. Asko jakin. (Ironiazko adieran) Ezer ez jakin. Bost badakik hik! (Ond Bak). [¡Qué vas a saber tú!]. Ik. asko jakin. Ik. hamaika; hamaikatxo. |
| bost jakin |
asko jakin / ezer ez jakin |
|
| bosteko |
bosteko |
bosteko 1 iz. Bost gauza berdinek osaturiko gauza. 2 adj./iz. Joko kartez mintzatuz, sail bereko bost irudi dituena. Bosteko urrῐa 'bosteko urrea'. Bosteko ezpatῐa 'bosteko ezpata'. |
| bostortz, bostortza |
bostortz |
bostortz iz. Bost hortzeko goldea. |
| bota, botatzen |
bota (1) |
bota1 1 dau ad. Jaurti. Arria fidirizkan bota 'harria firurikan bota'. Bota deazu gatza honi? —Bai, bota deat. Bota ziken. Haren gainea botatzen zan gariya. Erresponsua bota apizai (Ond Bak). 2 (Esapideetan). Aditzerῐa bota 'aditzera [ziria] bota'. Puntadῐa bota 'ziria bota'. Kulpῐa bota 'kulpa bota'. Izardia bota 'izerdia bota'. Izotza bota. Usaia bota 'usaina bota'. Erregῐek opariek bota 'Erregeek opariak ekarri'. Ze bota dezai Erregῐek? 'zer ekarri dizute Erregeek?'. Pelikulῐa bota 'pelikula bota'. Errendaketakwek bota [goitika egin, botaka egin]. Juramentuek bota 'biraoak / juramentuak bota'. Yauria bota 'euria bota'. Umῐa bota 'umea bota (haurdunak): umea galdu'. Urde honek umia bota bêr din. Urde honek umiek bota bêr jitun (Ond Bak). Baswa bota 'basoa [arboladia] bota; arbolia bota 'arbola bota'. ▲ Sin. moztu. 3 da ad. Erori. Bota in da 'bota egin da'. Ik. eroi. 4 dau ad. Bidali. Etxeti bota. Ik. despeditu; bialdu. 5 [Eguna, arratsaldea, astea...] bota. Eman. Yun guztῐa bota dau ixildu be 'egun guztia bota du isildu gabe'. ◆ bota ahala (> bota ala) adb. Bota bezain laster. Otz onekin, elurra bota ala, lurra zwitu iten dau 'hotz honekin, elurra bota ahala, lurra zuritu egiten du'. Azia bota ala, jaio da 'hazia bota ahala, jaio da'. |
| bota, botia |
bota (2) |
bota2 1 iz. Batez ere pl. Botak, oinetakoak. Ik. botina; borzegi. 2 iz. Zahatoa. Ardo botῐa 'ardo bota'. Ezta bate gaizki moldatzen ardwa botati yaten 'ez da batere gaizki moldatzen ardoa botatik edaten'. |
| botagale |
botagale |
botagale iz. (Ond Bak). Ik. botagura; errendaketako gogo. |
| botagera, botageria |
eroriko |
botagera iz. Erorikoa. Izotzῐen irristatu ta botagera galanta in dot 'izotzean [izotzetan] irristatu eta eroriko galanta egin dut'. ◆ botagera egin (> botagerῐa in); botagera ibili (> botagerῐa ibili). Erorikoa izan. Bizikletiekin botagerῐa ibil dot 'bizikletarekin erorikoa ibili dut [izan dut]'. |
| botagura, botaguria |
botagura |
botagura iz. Ik. botagale; errendaketako gogo. |
| botaketan ibili |
botaka ibili |
botaketan ibili (Ond Bak). Botaka ibili, okaka aritu. Ik. errendaketan. |
| botatu, botatzen |
botatu |
botatu dau ad. Botoa eman. |
| botazi |
botarazi |
botarazi (> botazi) dῐa ad. Botatzera behartu. |
| botazio, botaziua |
botazio |
botazio iz. Botoa ematea, bozketa. |
| bote, botia |
bote |
bote iz. ◆ botea egin (> botῐa in). Bi bote in tu pilotῐek 'bi bote egin ditu pelotak'. Bote txarra iten dau balon orrek 'bote txarra egiten du baloi horrek'. |
| botella, botellia |
botila |
botella iz. Botila. Ustu dau ardo botellῐa 'hustu du ardo botila'. |
| botellakazo, botellakazua |
botilakada [kolpea] |
botellakazo iz. Botilakada kolpea. |
| botellon, botellona |
kale zurruta |
botellon iz. (Hitz berria) Kale zurruta. |
| botika, botikia |
botika |
botika 1 iz. Farmazia. Donostiako botikak ibiltzen zituen. ▲ Sin. farmazia. 2 iz. Sendagaia. Ik. medikamentu. ◆ botika hartu (> botikῐa artu). ▲ Sin. medikamentua hartu. |
| botikaio, botikaiua |
botikari |
botikario (> botikaio) iz. Botikaria. ▲ Sin. farmazeutiko. |
| botila, botilia |
botila |
botila iz. Ik. botella. |
| botina, botinia |
botin |
botina (a itsatsia) iz. pl. Botinak. Bota, oinetakoa. Ik. bota2; borzegi. ◆ txatulazko botin(ak). Tatxetak dituzten botinak. |
| boto, botua |
boto |
boto iz. Boto gaio ata tuai gwaiko eleziotan 'boto gehiago atera dituzte oraingo elekziotan [hauteskundeetan]'. ◆ botoa bota (> botwa bota). ◆ botoa eman (> botwa eman). Noi eman diazu botwa? 'nori eman diozu botoa?'. ◆ bototara (> botota). Asiko balitzake Jangoikua botota, Ifarnuko Diablwek ibazi 'hasiko balitz Jaungoikoa bototara, Infernuko Deabruak irabazi'. |
| botona, botonia |
botoi |
botona 1 iz. Jantzietan, apaingarri edo lotura gisa josten dena. Botonak lotu 'botoiak lotu'. Botonak askatu 'botoiak askatu'. 2 iz. Txirrinetan, tresnetan-eta, sakatzen dena. ◆ botona zulo. Botoi zuloa. Ik. ojale. |
| boxke, boxkia |
igurain |
boxke iz. Basozaina (Ond Bak). Boxkῐa, boxkῐenak... [Urdiain]. Ik. igurai; basozai. |
| boz, boza |
boz, ahotsa |
boz iz. Ahotsa. Boza gwatu 'boza goratu'. |
| bozina, bozinia |
bozina, turuta |
bozina iz. Autoetako turuta. Bozinῐa jo. |
| bozio, boziua |
golo |
bozio iz. Goloa, tiroide guruina handitzea. |
| braga, bragia |
kulero |
braga iz. pl. bragak. Kuleroa. |
| brasa, brasia |
brasa |
brasa iz. Txingarra. Parriliendako brasa ona prepatu dau elorri egurrakin. 'parrilarendako brasa ona preparatu du elorri egurrarekin'. Ik. txinar. |
| brea |
brea |
brea iz. Breakin konpondu tuai kalῐek 'brearekin konpondu dituzte kaleak'. Ik. pike. ◆ brea bota. Asfaltatu. |
| brea bota |
asfaltatu, breaztatu |
|
| brillante, brillantia |
dirdiratsu; brillante |
brillante 1 adj. Dirdiratsua. Ik. dirdirra. 2 iz. Diamante landua. |
| brillantina, brillantinia |
brillantina, (ile) gantzu |
brillantina iz. |
| brillatu, brillatzen |
dirdiratu, distiratu |
brillatu dau ad. Dirdiratu, distiratu. |
| brillo, brillua |
dirdira, distira |
brillo iz. Dirdira, distira. Ik. dirdirra. ◆ brilloa atera (> brillwa ata). Distira atera, distirarazi. |
| brillotasun, brillotasuna |
dirdira |
brillotasun iz. Txapῐorren brillotasunak itsutu in juak 'txapa [xafla] horren dirdirak itsutu egin zidak [nau / naik]. Ik. dirdirra. |
| brinbal, brinbala |
atalase |
brinbal iz. Brinbela; atalasea, atearen behealdea. Atái brinbalá (Ond Bak). Arrizko brinbala; zurezko brinbala 'harrizko brinbela; zurezko brinbela'. Ik. atalburu. |
| brinko, brinkua |
brinko, jauzi |
brinko iz. Jauzia. A ze brinkwa in dik! 'a zer brinkoa egin dik!'. Ik. salto. ◆ brinkoa egin (> brinkwa in). ◆ salto eta brinko (> salto ta brinko). |
| brinkoka(n) |
brinkoka |
brinkoka(n) adb. Brinkoka; jauzika, brinko eginez. ▲ Sin. saltoka(n). |
| brinkolai, brinkolaia |
brinkolari, jauzilari |
brinkolari (> brinkolai) adj./iz. Jauzilaria. ▲ Sin. saltokalai. |
| brixka, brixkia |
briska |
briska (eta brixka) iz. Karta-jokoa. |
| brixkalai |
briskalari |
briskalari (> brixkalai) iz. Briskan jokatzen duena. |
| brixkaldi, brixkaldia |
briskaldi |
briskaldi (> brixkaldi) iz. Briska partida; briskan eginiko aldia. |
| broka, brokia |
barauts |
broka iz. Barautsa. |
| broma, bromia |
broma |
broma iz. Emen, broma gutxi 'hemen, broma gutxi'. Ik. txantxa; kopla. ◆ bromatan. Broman. Ik. apropos. |
| bromatan |
broman |
|
| bromazale, bromazalia |
bromazale |
bromazale adj. |
| bronka |
liskar; errieta |
bronka 1 iz. Liskarra. Ik. yausi. 2 iz. Errieta. Ik. lotsai. ◆ bronka bota (> bronkῐa bota). Errieta egin. Ik. sermoi. |
| brotxa, brotxia |
brotxa |
brotxa iz. Ik. pinzel. |
| bu, bua |
buru |
|
| bubeiko, bubeikua |
burugabe, burugabeko |
|
| bubeltx, bubeltxa |
burubeltz, kaskabeltz |
burubeltz (> bubeltx) iz. Kaskabeltza; Parus generoko hegaztia, tamaina txikikoa eta burua beltza duena (Parus sp.). Txoi bubeltxa 'txori burubeltza'. |
| budin, budina |
budin |
budin iz. Flana. Budina esaten zezaion gwai flana esaten zaionai 'budina esaten zitzaion orain flana esaten zaionari'. Budinak eztuka ezurrik, e? 'budinak ez dauka hezurrik, e?'. ▲ Sin. flan. |
| buelo, buelua |
hegal, zabaltasun |
buelo iz. Zabaltasuna; hedadura; hegala. Karga baten bwelwa 'karga [zama] baten hegala'. Bwelo aundia artu dau gurdiek 'zabaltasun handia hartu du gurdiak [gurdiaren zamak]'. Soinekwen bwelwa 'soinekoaren hegala'. |
| buelta eman |
buelta eman |
|
| buelta, bueltia |
itzuli, bira, buelta |
buelta 1 iz. Bira, jira, itzulia. 2 iz. Itzulera. Bueltῐa trenῐen in genduen 'buelta trenean [trenez] egin genuen'. 3 iz. (Batez ere pl.) Diru bueltak. 4 interj. Buelta! Behiari ezker-eskubi egiteko agindua. ◆ buelta egin [Desberdindu: bwelta in ≠ bweltῐa in]. 1 (> bwelta in). Buelta hartu. 2 (> bweltῐa in). Joan-etorria egin; ibilaldia egin. Ik. paseo; pasealdi (> pasῐaldi). ◆ buelta eman. Biratu; irauli. Ematen gairu ‘digu’ buelta gurdiek eta akabo. Esku batekin buelta eman dornubei (Ond Bak). Ik. itzuli. ◆ buelta erdi. ◆ buelta eta buelta (> buelta ta buelta). Azkenean. Buelta ta buelta, arrebῐek arrazoi 'buelta eta buelta [azkenean], arrebak arrazoi'. ▲ Sin. ibili ta ibili. ◆ buelta hartu (> buelta artu). Biratu, norabidea aldatu. Ik. bueltatu. ◆ bueltan 1 adb. Inguruan. Etxῐen bueltan 'etxearen bueltan'. Errien bueltan 'herriaren bueltan'. 2 adb. Itzultzean. Ik. etorreran. |
| bueltaka(n) |
bueltaka |
bueltaka (> eta bueltakan) adb. Biraka, jiraka. Bisutsa aizῐek bueltakan ibiltzen dau '[elur] bisutsa haizeak bueltaka ibiltzen du' (Ond Bak). ◆ buruari bultaka (> buruai bueltakan). (Gauza bati) buruan buelta eta buelta ibili. |
| bueltakalai, bueltakalaia [dantza] |
birakari, jirabirakari [balts] |
bueltakalari (> bueltakalai) adj. Birakaria; jirabiraka egiten duena. Dantza bweltakalaia da balsa 'dantza birakaria da balsa'. |
| bueltan |
bueltan |
|
| bueltatu, bueltatzen |
bueltatu, itzuli |
bueltatu da/dau ad. Itzuli (adiera guztietan). Burua bweltatu. Errῐá bweltatu 'herrira bueltatu'. Libua bweltatu 'liburua bueltatu'. Ik. entregatu (> entreatu). || Urdῐa bueltatu in da: ernai gelditu eztana, ta berriz irausi jarri da 'urdea [txerria] bueltatu egun da: ernari gelditu ez dena, eta berriz irausi [arreske] jarri da'. |
| bueltia in |
buelta egin |
|
| buesuek |
guraso |
|
| buexa(k) |
guraize |
|
| bufanda, bufandia |
bufanda |
bufanda iz. Ik. tapaboka. |
| bugogor, bugogorra |
burugogor |
burugogor (eta bugogor) adj. Ezaio sartzen buruen; burugogorra gῐo! 'ez zaio sartzen buruan; burugogorra gero!'. Ik. kaskagogor; kasketoso; terko. |
| buhaundi, buhaundia |
buruhandi |
buruhandi (> buruaundi, buaundi). 1 adj. Burua handia duena. 2 adj. Egoskorra dena. |
| bukaera, bukaeria |
bukaera |
bukaera iz. Ik. akabera; azken; despaera. ▼ Anton. hasiera (> asiera, asigera). |
| bukatu, bukatzen |
bukatu |
bukatu da/dau ad. Bai, bukatu dot lanau 'bai, bukatu dut lan hau'. Bukatu jitunu festak 'bukatu ditinagu festak'. Asi ta bukatu 'hasi eta bukatu'. Garbiketῐa bukatube* fan da 'garbiketa bukatu gabe joan da'. Bukatu dugu guk eguna. Ik. akabatu; despeditu (> despeitu). ▼ Anton. hasi. |
| bukatube |
bukatugabe |
bukatube adj. Bukatugabea. Bukatubeiko lanak dukatzῐu 'bukatugabeko lanak dauzkagu'. |
| buki, bukia |
buruki, burualde |
buruki (> buki) iz. Buruko haragia. |
| buko min, buko mina |
buruko min |
|
| buko pañelo, buko pañelua |
buruzapia |
|
| buko trapu, buko trapua |
buruzapi |
|
| buko, bukua |
burko, buruko |
buruko (> buko) iz. Burkoa; ohean, burua bertan jartzeko ipintzen dena. ◆ buruko pañelo (> buko pañelo) iz. Buruzapia. Ik. buruko trapu (> buko trapu); mantilla. ◆ buruko trapu (> buko trapu) iz. Buruzapia. |
| bukoazal, bukoazala |
burukoazal |
burukoazal (> bukoazal, burukoaxal, bukoaxal) 1 iz. Burko-azala; bururdi-azala. 2 (> burukoaxal) iz. (Bot.) (Ond Bak). [OEH. Burukoaxal, plantita dulce al gusto, llamada txurrutxal por navarros erdaldunes Ond Bac 116.]. Ik. txurrutxal. |
| bular, bularra |
bular |
bular 1 iz. Anatomia. Ik. bularralde; papar; petxo. 2 iz. Ugatza. Ik. titi, erro. 3 iz. (Orografia) Muinoa; muinoaren malda, aldapa. ◆ bularretako min. Bularreko mina. |
| bularralde, bularraldia |
bularralde |
bularralde iz. Bularra. Ik. bular; petxo; papar. |
| bulka |
bulka |
bulka adb. Bultza eginez. Bulka ta bulka. Ik. bulkakan. ◆ bulka egin (> bulka in) dῐa ad. Bultza egin. Esr. Urai bulka in 'urari bulka egin'. Ik. bulkatu. |
| bulkaka(n) |
bulkaka |
bulkakan adb. Bulkaka. Bulkakan ata zituain kanpwa 'bulkaka atera zituzten kanpora'. ▲ Sin. bulka; bulkazokan. |
| bulkatu, bulkatzen |
bulkatu, bultzatu |
bulkatu dau ad. Zerbait edo norbait higitzera behartzen duen indar baten eraginpean jarri. Bulkatzan ataioi 'bulka ezan atari hori'. Ik. bulka egin (> bulka in). |
| bulkazo, bulkazua |
bulkada |
bulkazo iz. Bulkada. |
| bulkazoka(n) |
bulkaka, bultzaka |
bulkazoka(n) adb. Bulkaka, bultzaka, bulka eginez. Ik. bulka; bulkaka(n). |
| bultzurrun, bultzurruna (bulzurrun) |
giltzurrun |
bultzurrun (eta bulzurrun) iz. Giltzurruna. |
| buluntzarri, buluntzarria |
burruntzali |
buluntzarri iz. Burruntzalia (Iza Alts). Ik. kazo. |
| bunbatako, bunbatakua |
danbateko; eztanda |
bunbatako iz. Danbatekoa; eztanda. Ik. punpatako. |
| buneko, bunekua |
burute, sorki |
buneko iz. Burutea; Buruan zamaren bat eramateko jartzen den ehunezko edo espartzuzko biribilkia. ▲ Sin. burkain [Bakaiku]. |
| buo |
iso |
buo (> bwo, wo) interj. Abelgorriei geldi daitezen esaten zaien hitza. Ik. aida; esti; so; arre. |
| burbuja, burbujia |
burbuila |
burbuja iz. Burbuila. Ik. pits. Burbujak iten genduzen giziekin 'burbuilak egiten genituen giziarekin [lastoa]'. |
| burkain |
burute |
burkain iz. Burutea; buruan zamaren bat eramateko jartzen den biribilkia (Ond Bak). Ik. buneko. |
| burla in |
burla egin |
|
| burla, burlia |
burla |
burla iz. In emen zian burla 'egin omen zion burla' (Ond Bak). ◆ burla egin (> burla in). Ik. burlatu. ◆ burlaz adb. Burlaka. Ik. burlakan. ◆ burlaz ibili adb. Orrek eztik balio, burlaz abil 'horrek ez dik balio; burlaz habil'. |
| burlaka(n) |
burlaka |
burlakan adb. Burlaka, burla eginez. Ik. burlaz. |
| burlatu, burlatzen |
burlatu |
burlatu da ad. Burla egin. Ik. adarra jo; burla egin, tentatu; toriatu. |
| burlaz |
burlaz |
|
| burloso, burlosua |
burlati |
burloso adj. Burlatia. |
| burni harri |
burdin harri |
|
| burni, burnia |
burni, burdina |
burni (-a berezkorik gabe) iz. Burdina. ● Esr. zah. Abenduko elurra, gailtzerua; ilbeltzekwa, burnia; otsailekwa, egurra; marsukwa, ura 'abenduko elurra, altzairua; ilbeltzekoa, burdina; otsailekoa, egurra; martxokoa, ura'. ◆ burni endai (> burnindai). Burdin endaia. Ik. burnindai. ◆ burni harri (> burni arri). Burdin harria (Ond Bak). [Piedras pequeñas y negruzcas, según el pueblo contienen hierro]. ◆ burni ziri (> burnizi). Burdin ziria, burdinazko ziria. Ik. burniziri (> burnizi). |
| burnindai, burnindaia |
burdin endai |
burnindai iz. Burdinazko endaia; ogia labean sartzeko burdinazko pala edo endaia. Ik. labendai; endai. [Urdiain] [Iza Alts & Ond Bak] Pala de hierro para meter el pan en el horno (zurezkoa: labendai). |
| burnizi, burnizi |
burdin ziri |
|
| burniziri, burniziria |
burdin ziri |
burniziri (eta burnizi) iz. Burdin ziria; burdinazko ziria. Ik. ziri (> zi); zur ziri (> zurzi); egur ziri (> egurzi). |
| burruka |
borroka |
burruka iz. Borroka. Ik. muxinko; peleia; lutxa. [(LM) borroka; borrokan; borrokalai (ez burruka). Sebastian Ayerbek-eta borroka esaten zutela]. ◆ burrukan adb. Borroka; borrokan, borrokatzen. ▲ Sin. muxinkwen; peleien; lutxan. [Oharra. (LM): borroka; borrokan; borrokalai (ez burruka). Sebastian Ayerbek-eta borroka esaten zutela]. |
| burrukalai, burrukalaia |
borrokalari |
burrukalari (> burrukalai) iz./adj. Borrokalaria. ▲ Sin. muxinkolai, lutxadore. |
| burrukan |
borroka |
|
| bursoka |
gurdi soka |
bursoka [Ziordia] iz. Gurdikadak lotzeko soka sendo eta luzea. Ik. gursoka. |
| buru hezur (?) |
buru hezur |
|
| buru, burua |
buru |
buru (> bu) 1 iz. Buruen artu dau mina 'buruan hartu du mina'. Ik. kasko. 2 iz. (Esapideetan). Norbaiti buti bῐa kaka in 'norbaiti burutik behera kaka egin'. Ez bu ta ez anka ez ibili 'ez buru eta ez hanka ez ibili [eduki]'. 3 iz. Burua adimenaren eta oroimenaren iturburutzat hartua. Buru argia. Buru gogorra. Ik. burugogor. Buru txarra. Ik. memoria. 4 iz. Gauzaki baten mutur zabala edo biribila. (punta-ren aurrez aurre). Giltza burua 'iltze burua'. Orratz burua. 5 iz. Buruzagia. Ik. buruzagi. 6 iz. Maiz burua. Gari burua. 6 iz. Aziendaz edo jendeaz mintzatuz, banakoa. Ganau burua 'ganadu burua'. Berreun buru ibilko tu artaldῐorrek 'berrehun buru ibiliko [edukiko] ditu artalde horrek'. ◆ (bere...) burua hil (> be bua il) dau ad. (Bere...) buruaz beste egin. Raso akokinatwik ta bildurtwik zukain gizon aua, ta orrengeiti be bua il zen 'arras kikildurik eta beldurturik zuten gizon hura, eta horregatik bere burua hil zuen'. ◆ burua galdu. ◆ burua hautsi (> bua ausi). 1 Burezurra hautsi. 2 Zerbaiti buruz behin eta berriz pentsatu. ◆ burua ibili [eduki]. Burutsua izan. ◆ burua jaso. 1 Burua gorantz higitu. Jasotzak buruoi, kuzkurtwik dῐak-eta 'jaso ezak buru hori, kuzkurturik daramak eta'. Ezakela jaso buruoi; uswek izutu bertuk bestela 'etzakela jaso buru hori; usoak izutu behar dituk bestela'. 2 Beheralditik atera. ◆ burua joan (> burua fan). Burua fanik do 'burua joanik dago'. ◆ burua makurtu. ◆ burua nahastu(rik) (> burua nastu(ik)). ◆ burua tente ibili (> bua tente ibili). ◆ burua zutik ibili. ◆ buruan hartu (> buruen artu). Gogoan hartu, memorian hartu. Ik. gogoan hartu (> gogwen artu). ◆ buruan sartu (> buruen sartu). Ez zaio buruen sartzen 'ez zaio buruan sartzen'. ◆ buruaren jabe izan (> buruen jabe izan). Oi ezta be buruen jabe 'hori ez da bere buruaren jabe'. ◆ buruari bueltaka (> buruai bueltakan). Pentsamenduren bat buruan buelta eta buelta ibili. ◆ buruko min (> bukomin). Buruan sentitzen den mina. ◆ burura etorri (> burwá etorri). ◆ burura igo (> burwá iyo). ◆ burutik (eginik) egon, ibili (> burutik (inik) yon, ibili). Burutik jok 'burutik zagok'. Burutik jailek 'burutik zabilek'. || burutik ibili. Deliratu (Ond Bak). Ik. deliratu. ◆ (zerbait) burutik joan; joanik ibili [eduki] (> buruti fan, fanik ibili [eduki]). Ahaztuta izan. ◆ burutik jorik (> butik joik). Burutik eginda. I butik joik ago 'hi burutik jorik hago'. ◆ buruti(k) kendu. Ezin buruti kendu nail atzo esan zenduana 'ezin burutik kendu nabil atzo esan zenidana'. ◆ buruti(k) pasatu. Bururatu. Ezaira buruti pasatu're in 'ez zait burutik pasatu ere egin'. ◆ buru gabeko (> bu beiko). Ik. burugabeko. ◆ buru gaineti(k). Buruz gain. Buru gaineti pasa zaio uso bandadῐa 'buru gainetik pasa zaio uso banda'. ◆ buru handi (> buru aundi, bu aundi). ◆ buru makur. Ik. burumakur. ◆ (neure, zeure, bere...) buruz (> (neaure, zῐaure, be...) buz). Neure, zeure, bere... artean; neure, zeure, bere... kabuz. Be buz ikasi dau iraikan 'bere buruz ikasi du igerikan'. || Gutxi jaten zen bere burutik 'gutxi jaten zuen bere burutik [berak nahita]' (Ond Bak). || ◆ buruz behera (> buz bea, buz bῐa) 1 adb. Ahuspez, beherantz begira. Ik. ahuspez; muturrez aurrera (> muturrez aurrῐá). 2 adb. Gorputzaren goialdea beherantz dagoela. Buz bia, tintilikan 'buruz behera, zintzilika'. ◆ buruz ibili [ari izan]. Buruz nail(e) 'buruz nabil'. ◆ buruz esan. ◆ buruz gora. ◆ buruz ikasi. ◆ buruz jakin. ◆ neure buruz egin (> nῐaure buz in). Neure baitarako pentsatu. Nῐaure buz in diet: ixiliai jok, onek bajukak zerbeit 'neure buruz egin diat: isilegi zagok, honek bazeukak zerbait'. |
| buruai bueltakan |
buruan buelta eta buelta ibili |
|
| burualde, burualdia |
burualde |
burualde iz. Oian burualdῐa 'ohearen burualdea'. |
| buruargi, buruargia |
buruargi |
buruargi adj. |
| burubeiko, burubeikua |
burugabe, burugabeko |
burubeiko (eta bubeiko) adj. Burugabea, burugabekoa; bururik ez duena; bereziki, zentzurik ez duena. Ik. txoro; txoriburu. ▼ Anton. zogi. |
| burubide, burubidia |
burubide |
burubide 1 iz. Gauzak egiteko modua. ◆ burubidea ibili [eduki] (> burubidῐa ibili). Loitan irulkan; a ze burubidῐa dukai aur oiek! 'lohitan iraulka; a zer burubidea daukate haur horiek!'. 2 iz. Fundamentua, ganora. Ik. fundamentu. ◆ burubidea egon (burubidῐa yon). Etxῐontan ezto burubideik 'etxe honetan ez dago burubiderik'. |
| burudun, buruduna |
burudun |
burudun adj. Aitxur buruduna 'aitzur buruduna'. |
| buruen hartu |
buruan hartu |
|
| burukada, burukadia |
burukada |
burukada iz. Buruaz emandako kolpea. ▲ Sin. burukazo. |
| burukazo |
burukada |
burukazo (eta bukazo) iz. Burukada. Ik. burukada. |
| buruko txoko |
garondo, gartzeta |
buruko txoko iz. Okzipuzioa; garondoa, gartzeta {(Iza Alts): occipucio}. Ik. zorri ganbela. |
| burukoaxal |
[landare mota] |
burukoaxal (Ond Bak) iz. (Bot.) [Plantita dulce al gusto, llamada txurrutxal por navarros erdaldunes]. |
| burumakur, burumakurra |
burumakur |
burumakur 1 adb. Burua makurturik. 2 adj. Pertsona makurra. Ik. kaskamakur. |
| bururatu |
bururatu |
bururatu zaio ad. (?). Ik. okurritu. |
| burutik ibili |
burutik ibili |
|
| burutsin |
buru hutsean, buru hutsik |
burutsin [Altsasu] adb. Buru hutsean, buru hutsik, buruan txapelik edo antzekorik gabe. |
| burutsu, burutsua |
burutsu |
burutsu adj. Ik. talentudun. ▼ Anton. talentubeiko. |
| burutu, burutzen |
burutu |
burutu da ad. (Gariak-eta) buruxkak eman. Oneskῐo garia burutu da 'honezkero garia burutu da'. |
| buruz |
buruz |
|
| buruzagi, buruzagia |
buruzagi |
buruzagi (eta buruzai) iz. Ik. buru. |
| buruzai |
buruzagi |
buruzai iz. Herriko mandatuek eta in, festetakuen ardua partitu plazan jende guziei, jornalik be. Bi gazte ezkonberriek izaten zien. Almienteik etzon Bakaikun, Etxarrin bai. Alkatiek esaten zauena, iten zain (Ond Bak). Ik. partitzaile. |
| buruzui, buruzuia |
buruzuri |
buruzuri (> buruzui) adj. Buruko ileak zuriak dituena. Ik. ilezuri (> ilezui); kaskazuri (> kaskazwi). |
| burzil, burzila |
gurtzil |
burzil iz. Gurdiaren gurpilen ardatza (Iza Alts). Ik. gurzil. |
| burziri, burziria |
burdin ziri |
burziri iz. Burdin ziria. Ik. burniziri (> burnizi). [burziri (G-nav ap. Iz Als; Hb ap. Lh). Pointe de fer Lh. Cf. BURDIN-ZIRI. --Eta subandarrak [el cornejo] bajukak zuluik barruan? --Ez. --Batere ez? --Ezta baterere. Guaire ala dukat subandarrakin burziriya. Iz Als s.v. subandar]. |
| butazio, butaziua |
burutazio |
burutazio (> butazio) iz. Burura datorren ideia, hausnartzearen ondorio ez dena. Oi butaziua ibil dena 'hori burutazioa ibili [izan, eduki] duena'. Ik. idea; asmakizun; ateraldi; okurrenzia. |
| buz bea |
buruz behera |
|
| buzbia |
buruz behera |
|
| buzon, buzona |
buzoi, postontzi |
buzon iz. Buzoia, postontzia. |
| buztalo |
buztangabe |
buztalo adj. Buztangabea, buztan motza; buztanik gabeko oiloa; buztanik gabeko ardia (Ond Bak). [Gallina sin plumas en la cola; oveja sin rabo]. Ik. buztan motz. |
| buztan motz |
buztan-motz |
|
| buztan, buztana |
buztan; 2 txorten |
buztan 1 iz. Isatsa. 2 iz. Atzeko muturra edo aldea, hasieraz edo buruaz bestaldekoa. Puntῐa ta buztana 'punta eta buztana'. 3 iz. Zakila. Ik. pinpilin; pito. 4 iz. Txortena. Sar buztana 'sagar txortena'. Txapelῐen buztana 'txapelaren txortena'. Ik. txuxtur; zuztur. ◆ buztan motz adj. Ardi buztan motza. Ik. buztalo. |
| buztangorri, buztangorria |
buztangorri |
buztangorri iz. Txori mota (Phoenicurus sp.). Aurten'e paeta zulwen in dau buztangorriek kafia 'aurten ere pareta zuloan egin du buztangorriak habia'. |
| buztankada, buztankadia |
buztankada |
buztankada iz. Buztanaz emandako kolpea. ▲ Sin. buztankazo. |
| buztankazo |
buztankada |
buztankazo iz. Buztanaz emandako kolpea. Ik. buztankada. |
| buztanluze, buztanluzia |
buztanikara |
buztanluze iz. Buztanikara (Motacilla alba). ▲ Sin. apiztxoi, apiz burubeltx. |
| buztin lur, buztin lurra |
buztin-lur |
|
| buztin, buztina |
buztin |
buztin iz. ◆ buztinezko adj. Buztinez egina dena. Ik. lurrezko. ◆ buztin lur iz. Hondar baino buztin gehiago duen lurra, bertan ereiteko txarra dena. |
| buztinaldi, buztinaldia |
buztintze |
buztinaldi iz. Urtien bein, buztinaldi bat ematen zezaion eskatzai lurra berdintzeko 'urtean behin, buztinaldi bat ematen zitzaion ezkaratzari lurra berdintzeko'. Ik. buztindu. |
| buztindu, buztintzen |
buztindu |
buztindu dau ad. Ezkatza buztindu; urtῐen buztinaldi bat eman 'ezkaratza buztindu; urtean buztinaldi bat eman'. Ik. arenatu. |
| buztintai, buztintaia |
buztindegi* |
buztindegi* (> buztintai) iz. Buztin tokia; buztina hartzen den lekua. |
| buztintsu, buztintsua |
buztintsu |
buztintsu adj. Buztin asko duena. |
| bῐejun |
bejon |
biejun (eta bῐajun (?)) lok. Bejon-; norbaiti zerbait onuragarri desiratzeko esaten zaion esapidea. Bῐéjun déizula 'bejondeizula', bῐéjun déikela 'bejondeiala', bῐéjun déinela 'bejondeinala'. Ik. bejon. |
| Corpus; Corpus egun, Corpus eguna |
Corpus; Gorputz egun |
Corpus; Corpus egun iz. Eukaristiaren sakramentua ospatzen den eguna. |
| dado, dadua |
dado |
dado iz. Botatazu dadwa, gwai zuri tokatzen zaizu ta 'bota ezazu dadoa, orain zuri tokatzen zaizu eta'. |
| dadokan |
dadoetan jokatu |
dadokan adb. Dadoetan ibili, jokatu. |
| dagoeneko, dagoneko |
dagoeneko |
dagoeneko adb. Hitz egiten den unerako. Ik. danekoz; honeskio; ordurako (> ordwako); ia; ya. |
| daina |
adina |
daina (eta deina) 1 Adina. Erkaketetan, kopuru berdintasuna adierazteko erabiltzen den hitza. 2 Adina. (izan aditzarekin). Gwe deina dok 'gure adina duk'. I deina eztok 'hire adina ez duk'. |
| dainatu, dainatzen |
kaltetu; kalte egin |
dainatu da/dau ad. Kaltetu; kalte egin. Ik. galte egin (> galte in). |
| dainu, dainua |
kalte |
dainu iz. Kaltea. Ik. min; galte. |
| daiteken, daitekena |
daitekeen |
daiteken (Esapideetan) Daitekeena, litekeena. Daiteken onena. Daiteken txarrena. Daiteken txarrena tokatu zaio 'daitekeen txarrena tokatu zaio'. Ik. posible. |
| daldalada, daldaladia |
daldara |
daldalada iz. Daldara, dardara. Ik. dildilada. |
| daldaldal / dal-dal-dal |
dar-dar |
daldaldal adb. Dar-dar; hotzak edo ikarak eragindako dardara. ▲ Sin. dildildil. ◆ daldaldal egon (> daldaldal yon). Dardaraz egon. |
| daldalkan |
dardarka |
daldalkan adb. Dardaraka. ◆ daldalkan egon (> dal-dalkan yon). ▲ Sin. dal-dal-dal (yon), dil-dil-dil (yon). |
| dale |
jo; fuego; eman |
dale interj. Ta dale! 'hara berriz ere!'. Ik. eman; fuego; jo. ◆ dale eta dale (> dale ta dale) adb. Jo eta jo; jo eta ke. Dale ta dale, ez ixiltzen! Ik. eman eta eman (> eman da eman). |
| dalo, dalua |
talo |
dalo (eta talo [Bakaiku]) iz. (Gaur egun talo esaten da). Taloa; arto-irinez egindako opila, mehea eta biribila. ◆ dalo-burni (> daloburni; talaburni [Bakaiku]). Talo burdina. ◆ dalo-esene. Talo-esnea. Dalo-esenῐa artzen genduen, dalo zopak esenῐekin 'talo-esnea harzen genuen, talo zopak esnearekin'. ◆ dalo-ohol* (> dalol; talol [Bakaiku]). Dalwa zabaltzeko ola 'taloa zabaltzeko ohola. |
| daloburni, daloburnia |
talo-burdina |
|
| dalol, dalola |
talo-ohol |
|
| dama-karakol |
baratze-barraskilo |
|
| damu, damua |
damu |
damu iz. Damua jukanat oi esatῐati 'damua zaukanat hori esateagatik''. ▲ Sin. arrepentimentu. |
| damutu, damutzen |
damutu |
damutu da ad. Gwai damutwik no ez esaniá 'orain damuturik nago ez esana' (Ond Bak). ▲ Sin. arrepentitu. |
| dan, dana |
danga |
dan iz. Danga; kanpai jotzea; kanpai hotsa. Ik. ezkila hots. ◆ dan bakar. Danga bakarra. Mezatarako azken ezkila hotsa, bakarra; meza hasi aurretik jotzen da. Dan bakarra jo dai ta gu gwaindo etxeti ata be 'dan bakarra jo dute eta gu oraino etxetik atera gabe'. ◆ dan bi(ak) (> dan biek). Mezatarako dei nagusiaren eta dan bakarraren bitartean jotzen den bi ezkila hotseko deia. |
| dana |
dena |
dana (eta dena [Bakaiku]) (Deklinagaia dan- da; den- [Bakaiku]) 1 izord. Dena, guztia. Denak: or den gúziek 'denak: hor dauden guziak' (Ond Bak). Danak eztau balio 'denak ez du balio'. Emen danak igwal segitzen dau 'hemen denak igual segitzen du'. Danok fan berko ga 'denok joan behardo gara [dugu]. Au da danetan obena 'hau da denetan hoberena'. Zenba'da dana? 'zenbat da dena?' ◆ dana dala lok. Dena dela. ◆ dan-dana. Den-dena; guztia. ◆ danetara (> daneta) adb. Denetara, guztira. Daneta izanko zῐan amar laun 'denetara izango ziren hamar lagun'. ◆ danetarako (> danetako) adb. Danetako jende klasῐa do 'denetarako jende klasea dago'. ◆ daneti(k); danetati(k). Denetik; denetatik. |
| dana dala |
dena dela |
|
| danba |
danba |
danba onomat. Kolpe gogor baten edo tiro baten onomatopeia. Tiro hotsa, golpe hotsa. Ik. danbateko; zanpa. |
| danbateko, danbatekua |
danbateko |
danbateko (eta danbatako) iz. Kolpe gogorra; kolpe horren ondoriozko hotsa. Ik. zanpatako. |
| danbolin, danbolina |
danbolin |
danbolin 1 iz. Txistuaren lagungarri, zotz bakar batez jotzen den danborra. ◆ Ik. txanbolin; arratz; txuntxun. 2 iz. Danbolin-jotzailea. Ik. danbolintero. |
| danbolintero, danbolinterua |
danbolintero, danbolin-jotzaile |
danbolintero iz. Danbolin-jotzailea. ▲ Sin. ttunttunero, danbolin. |
| danbor, danborra |
danbor |
danbor (eta tanpor [Urdiain]). 1 iz. Danborra jo. Abildade aundia duka tanporra jotzen 'abilidade handia dauka danborra jotzen'. Ik. txuntxun; ttunttun(a). 2 iz. Panderoa (Iza Alts) [pandero; pandereta (Iza Alts)]. |
| danekoz |
dagoeneko |
danekoz adb. Dagoeneko; hitz egiten den unerako. In dezu danekoz? 'egin duzu dagoeneko?'. Etor za danekoz? 'etorri zara dagoeneko?'. Ik. honezkero (> oneskῐo); ordurako (> orduako); ia2. |
| daneta (guztira) |
guztira |
|
| danetik |
denetik |
|
| dantza in |
dantza / dantzan egin |
|
| dantza, dantzia |
dantza |
dantza iz. Dántza. Giza-dantza. Ik. baile. ◆ dantzan adb. Dantzatzen. ◆ dantzako lagun (> dantzako laun). Nekix kuadrillatan bikoteak izaten ziran dantzarako, bata bestearendako dantzako laguna. ▲ Sin. baile. ◆ dantza egin (> dantza in). Dantzan egin, dantzatu. Intazai dantza 'egin ezazue dantza'. ◆ dantzan ibili. Dantzan daile 'dantzan dabil'. ◆ dantzan egon (> dantzan yon) adb. Koloka; irmo finkatu gabe. Maia dantzan do 'mahaia dantzan dago'. Ik. maki; tikili-takala; plean-plean. ◆ dantzan patu. Ik. airien patu. ◆ dantza suelto. |
| dantzai, dantzaia |
dantzari |
dantzari (> dantzai) iz./adj. |
| dantzaldi, dantzaldia |
dantzaldi |
dantzaldi iz. Despeitu dai erromeiako dantzaldia 'despeditu [amaitu] dute erromeriako dantzaldia'. Ik. baile; dantza. |
| dantzaleku, dantzaleku |
dantzaleku |
dantzaleku iz. Erromeiatik etortzekwen, izaten zῐan ainbat dantzaleku 'erromeriatik etortzerakoan, izaten ziren hainbat dantzaleku'. |
| dantzan ibili |
dantzan |
|
| dantzan yon |
koloka, herren |
|
| dardar |
dar-dar, dardaraka |
dardar (eta dardardar) adb. Dar-dar, dardaraka. Otzak dardar 'hotzak dar-dar. ▲ Sin. taltalkan, daldalkan. |
| dardarko |
|
dardarko (?) dardarreko (?). Dardarka (?) |
| datorren |
datorren |
|
| deabru, deabrua (diablo, diablua?) |
deabru |
deabru iz. Deabru gorria. ▲ Sin. demonio, ifarnuko etsai. |
| deabrukeia (?) (diablokeia) |
deabrukeria |
deabrukeria (> deabrukeia) 1 iz. Deabruari dagokion egitea. 2 iz. Bihurrikeria. Ik. diablokeria (> diablokeia). |
| debalde |
debalde |
debalde adb. Doan. Au okasiua: dana debalde! 'hau okasioa: dena debalde'. |
| debekatu, debekatzen |
debekatu |
debekatu dau ad. Debekatu; iotziazi. Debekatu in diagu; ezta fan. Ik. galarazi; iotzi; proibitu. [Urdiain: Serafinak ta gue amak esaten zikein (LM)]. |
| debozio, deboziua |
debozio |
debozio iz. Guk duku deboziua santu guztieiri 'guk daukagu [diegu] debozioa santu guztiei'. Aitziberri debozio aundia duku, bea juergako 'Aitziberri [Aitziberko Ama Birjinari] debozio handia daukagu [diogu], baina juergarako [parrandarako]''. |
| dedikatu, dedikatzen |
dedikatu |
dedikatu da ad. Zerbaitetan ari izan. Ik. eskeini. |
| dedikazio, dedikaziua |
dedikazio |
dedikazio iz. |
| defenditu, defenditzen |
defenditu |
defenditu da/dau ad. Ik. alde; -en alde egin (> -en alde in). |
| defensa, defensia |
defentsa |
defensa iz. Defentsa. Ik. protekzio. |
| dei, deia |
dei |
dei (eta dai [Bakaiku]) iz. Deitzea; deitzeko hitza edo hotsa. |
| deinbat |
adinbat |
deinbat partik. Adinbat, adina. Orrek deinbat diru ibazten dot 'horrek adinbat diru irabazten dut'. Netako deinbat izanko ahal da! 'neretako adinbat izango ahal da!'. Betako deinbat ibazten dau 'beretako adinbat irabazten du'. Bizitzeko deinbat bauka 'bizitzeko adinbat badauka'. Ez tuk etortzen leno deinbat 'ez dituk etortzen lehen(ago) adinbat. Ik. adina (> aina). ◆ deinbateko adj. Adinbatekoa. Aize aundia ibil da, teilatuek deseiteko deinbatekwa 'haize handia ibili da, teilatuak desegiteko adinbatekoa. |
| deklaratu, deklaratzen |
deklaratu |
deklaratu 1 dau ad. Epailearen aurrean adierazi. 2 dau ad. Adierazi; aitortu. Egia deklaratu dau 'egia deklaratu du'. Ik. konfesatu. 3 dau ad. Inutil deklaratu dai 'ezgai deklaratu dute'. 4 da ad. Nabarmendu; ezkutuan edo isilpean dagoena agertu, azaldu. Gwai deklaratu zaio gaitza; minbizia emen duka 'orain deklaratu zaio gaitza; minbizia omen dauka'. |
| deklarazio, deklaraziua |
deklarazio, aitorpen |
deklarazio iz. Aitorpena. |
| delikatu, delikatua |
delikatu |
delikatu 1 adj. Ondo jakin ber da nola kasoin azalea plantῐa, delikatua da-ta 'ondo jakin behar da nola kasu egin azalea landarea, delikatua da eta'. 2 adj. Erikorra, gaixotia. Beti izan da persona delikatua 'beti izan da pertsona delikatua'. 3 adj. Kontu bereziz tratatu behar dena. Delikatuek dῐa, gῐo, kontu oiek 'delikatuak dira, gero, kontu horiek'. |
| deliratu, deliratzen |
deliratu, eldarnioak izan |
deliratu dau ad. Ik. burutik ibili. |
| delirio, deliriua |
delirio |
delirio iz. |
| delitu, delitua |
delitu |
delitu iz. |
| demanda |
demanda |
demanda iz. Eztabaida garratza. ◆ demandan ibili. Demandan ibil zῐan ze izen patu aurrai 'demandan ibili ziren zer izen paratu haurrari'. |
| demandan ibili |
demanda |
|
| demantal, demantala |
(aurreko) mantal |
demantal (eta denantal) iz. Mantala; aurreko mantala. Ik. mandar. |
| demonio, demuniua |
demonio |
demonio 1 iz. ▲ Sin. diablo, deabru. 2 adj. Aur demoniuoi! 'haur demonio hori!'. ◆ demonio mukirri. Ume bihurriari esaten zaio. Ik. solimen gorri. |
| demoniokeia |
demoniokeria |
demoniokeria (> demoniokeia) iz. (G-nav ap. Iz Als). Deabrukeria. ▲ Sin. deabrukeia, diablokeia. |
| demontre, demontria |
demontre |
demontre adj. A ze demontria dok ori! 'a zer demontrea duk hori!'. |
| demostratu, demostratzen |
demostratu |
demostratu dau ad. Frogatu. Ik. probatu2. |
| denbora asko eztala |
denbora asko ez dela |
|
| denbora askuen |
denbora askoan |
|
| denbora-pasa |
denbora-pasa |
|
| denbora, denboria |
denbora |
denbora (eta denbwa, denba) 1 iz. Ezazu denboraik galdu 'ez ezazu denborarik galdu'. 2 iz. Denboraren zati mugatua. Denbora erdien in tu 'denbora erdian egin ditu'. Denbora asko. Denbora gutxi. Gerra denban 'gerra denboran'. Aspaldiko denboraz ezta etorri 'aspaldiko denboraz ez da etorri'. || pl. Denbora aik fan zῐan 'denbora haiek joan ziren'. Ik. garai; sasoi; aldi. 3 iz. Eguraldia. Denbora txarra eldu da: yauria ta otza 'denbora txarra heldu da: euria eta hotza'. Ik. eguraldi (> egwaldi). ◆ denbora alde bat (> denba alde bat, denbwa alde bat) iz. Denbora luzea. Denba alde bat bota dai izketan! 'denbora alde bat bota dute hizketan!'. ◆ denbora askoan (> denbora askwen, denba askwen) adb. Luzaro. Denbora askwen yon zῐan etxῐortan bizitzen 'denbora askoan egon ziren etxe hortan bizitzen'. ◆ denbora asko ez dela (> denbora asko eztala) adb. Orain dela gutxi. Emeti pasatu dῐa, bai, denbora asko eztala 'hemendik pasatu dira, bai, denbora asko ez dela'. ◆ denbora batean (> denbora batῐen) adb. Denboraldi batez. ◆ denbora falso. Sargoria eta ekaitzaren aurreko giroa. ▲ Sin. bero falso. ◆ denbora gogor. Eguraldi txarra. ◆ denbora ibili [eduki] (> denborῐa ibili). Eztukat denboraik ezertako 'ez daukat denborarik ezertarako'. Ik. beta. ◆ denbora izan. Denbwa dok eztala etorri 'denbora duk ez dela etorri'. Denbwa da eztotela piperropilaik jan 'denbora da ez dudala piper opilik jan'. ▲ Sin. aspaldi. ◆ denbora luze (> denba luze, denba luzῐa). Denbora luzῐa eman dot tabernan 'denbora luzea eman dut tabernan'. ◆ denbora-pasa (> eta denba-pasa). Denbora igarotzeko, denbora igarotzen. Emen ge, denba-pasa 'hemen gaude, denbora-pasa'. ◆ denbora zirdil. Eguraldi zakarra. Denba zirdila do, e? 'denbora zirdila dago, e?'. ◆ (neure, zeure, heure, bere...) denborako (> niaure, ziaure, yaure, be... denbako). Baduka naikua be denbako 'badauka nahikoa bere denborako'. Yaure denbwako garzela fanko daiz 'heure denborako kartzelara joango haiz [bizi guztirako]'. |
| denboraldi, denboraldia |
denboraldi |
denboraldi iz. Denboraldi bat badiat bukominakin 'denboraldi bat badaramat burukominarekin'. Ik. bolada. |
| denda, dendia |
denda |
denda iz. Denda berria zabaldu dai 'denda berria zabaldu dute'. Udan, bakarrik goizῐen zabaltzen dai dendῐa 'udan, bakarrik goizean zabaltzen dute denda'. |
| dendai, dendaia |
dendari |
dendari (> dendai) iz. |
| denunzia |
denuntzia |
denunzia iz. Denuntzia, salaketa. ◆ denunzia paratu (> denunzia patu). Ik. denunziatu. |
| denunziatu, denunziatzen |
salatu, denuntziatu |
denunziatu dau ad. Salatu, denuntziatu. Ik. sanzionatu; denunzia paratu (> denunzia patu). |
| depositaio, depositaiua |
gordailuzain |
depositario (> depositaio) iz. Gordailuzaina; diruzaina. Ik. tesorero. |
| depositu, depositua |
depositu |
depositu iz. Likidoak gordetzeko ontzia edo biltegia. Ur-depositua berrituko dai 'ur-depositua berrituko dute'. Ik. tanke. |
| deretxo, deretxua |
eskubide |
deretxo iz. Eskubidea. Ezto deretxoik! 'ez dago eskubiderik!'. Deretxwek artu 'deretxoak hartu'. Ik. eskubide. |
| dermau |
dermio, barruti |
dermau [Olatzagutia eta Altsasu] iz. Herriko barrutia; kaleak eta basoa ez den udal-lurraldea. Ik. dermio. |
| dermio, dermiua |
dermio |
dermio (eta dermau [Olatzagutia, Altsasu]) iz. Kaleak eta basoa ez den udal-lurraldea. || Landa eremua, hiriguneari kontrajartzen zaion eremua. Ik. dermau. |
| derrepente |
derrepente, bat-batean |
derrepente adb. Bat-batean. ◆ derrepentean (> derrepentien) adb. |
| derrotxadore, derrotxadoria |
xahutzaile |
derrotxadore adj./iz. Xahutzailea. Ik. hondatzaile (> undatzaile). |
| des- |
des- (aurrizkia) |
des- aurrizkia. Desagertu; desarmatu; desberdin; desgarai; deseroso; desegin (> desein); desordu... |
| desafiatu, desafiatzen |
desafiatu |
desafiatu 1 dῐa/dau ad. Erronka jo, desafio egin. 2 dῐa/dau ad. Mehatxatu. |
| desafio, desafiua |
desafio |
desafio iz. |
| desagertu, desagertzen |
desagertu |
desagertu da ad. ▲ Sin. desaparezitu. ▼ Anton. agertu. |
| desaiunatu, desaiunatzen |
gosaldu |
desaiunatu dau ad. Gosaldu. Bereizi egiten dira desaiunatu eta gosaldu. Ik. gosaldu. Beti korrikan desaiunatzen 'beti korrika gosaltzen'. |
| desaiuno, desaiunua |
gosari |
desaiuno iz. Bereizi egiten dira desaiuno eta gosari. Ik. gosari (> gosai). Desaiuno txar bat inda no 'gosari txar bat eginda nago'. |
| desaparezitu, desaparezitzen |
desagertu |
desaparezitu da ad. Ik. desagertu. ▼ Anton. agertu. |
| desarmatu, desarmatzen |
desarmatu |
desarmatu 1 da/dau ad. Armak kendu, armarik gabe utzi. ▼ Anton. armatu. 2 da/dau ad. Desmuntatu. Ik. desmontatu. ▼ Anton. armatu; montatu. |
| desastre, desastre |
desastre |
desastre 1 iz. Hondamendia; erabateko porrota. 2 (izan aditzarekin). Oso txarra. Desastre bat izan zan atzoko ensaiwa 'desastre bat izan zen atzoko entsegua'. Ik. penagarri. |
| desberdin, desberdina |
desberdin |
desberdin 1 adj. Igwalak ematen dai bea desberdinak dῐa 'igualak ematen dute baina desberdinak dira'. ▲ Sin. diferente. ▼ Anton. berdin; igual. 2 adj. Irregularra. Toki arritsua ta desberdina da 'toki harritsua eta desberdina da'. Ik. irregular. 3 adb. Desberdin pensatzen du 'desberdin pentsatzen dugu'. ▲ Sin. diferente. ▼ Anton. berdin; igual. |
| desberdintasun, desberdintasuna |
desberdintasun |
desberdintasun 1 iz. ▲ Sin. diferenzia; desigualdade, alde. ▼ Anton. berdintasun; igualtasun, igualdade. 2 iz. Irregulartasuna. |
| desbiatu, desbiatzen |
desbideratu |
desbiatu da/dau ad. Desbideratu. |
| deseatu, deseatzen |
deseatu, desiratu |
deseatu (> desitu [Iza Alts]; diesitu; desitu, desiatzen) dau ad. Desiratu; nahi izan. Ik. nahi izan; gogoa izan (> gogwa izan). ◆ deseaturik egon (> d(i)esituik eon / yon). Diesituik no negua despeitzeko 'deseaturik nago negua despeditzeko [amaitzeko]'. |
| desein |
desegin |
desegin (> desein) da/dau ad. Ik. destruitu; hausi; txikitu. ▼ Anton. egin (> in). |
| deseintzaile, deseintzailia |
desegile |
desegintzaile (> deseintzaile; desintzaile [Bakaiku]) iz./adj. Desegilea; desegiten duena. Ik. hondatzaile. ▼ Anton. egintzaile (> intzaile). |
| desengaiñatu, desengaiñatzen |
desengainatu |
desengaiñatu da/dau ad. Desengainatu, engainua ezagutu edo ezagutarazi; norbaitek ikusi okerra dela zerbaitez edo norbaitez duen uste positiboa. Ik. desilusionatu; dezepzionatu. |
| desengaiño, desengaiñua |
desengainu |
desengaiño iz. Desengainua. Ik. desilusio; dezepzio. |
| deseo (desio) ? |
desio, desira |
deseo iz. Desioa, desira. |
| deseroso, deserosua |
deseroso |
deseroso 1 adj. Erosoa ez dena. Alki txar deseroso batzuk patu tuai konsultan 'aulki txar deseroso batzuk paratu dituzte kontsultan [kontsultategian]'. 2 adb. Emeti Loyolá fateko deserosó do 'hemendik Loyolara joateko deseroso dago'. ▼ Anton. eroso; komodo. |
| desesperatu, desesperatzen |
desesperatu |
desesperatu da ad. |
| desesperazio, desesperaziua |
desesperazio |
desesperazio iz. Etsipena; ernegazioa. |
| desfasatu, desfasatzen |
desfasatu |
desfasatu da ad. Desfasatuik dó 'desfasaturik dago'. |
| desfilatu, desfilatzen |
desfilatu |
desfilatu dau ad. |
| desgarai, desgaraia |
desgarai |
desgarai iz. Garai desegokia, desordua. ▲ Sin. desordu. ◆ desgaraian (> desgaraien). ◆ desgaraitako ibilera(k). ¬ |
| desgastatu |
higatu, gastatu |
desgastatu da/dau ad. Higatu, gastatu. Ik. gastatu; saratu. |
| desgrazia |
desgrazia |
desgrazia iz. Ezbeharra. Ezta desgraziaik, tokatzen zaizun artῐa 'ez da desgraziarik, tokatzen zaizun arte'. ▲ Sin. zoritxar, nahigabe, zorigaizto, trajedia; fatalidade; inkisizio. ◆ desgraziatu adj. Desgraziatua ta gorriek ikusitakwa da, bea ezta sekula atzῐátu 'desgraziatua eta gorriak ikusitakoa da, baina ez da sekula atzeratu [kikildu]. Ik. zoritxarreko; zorigaiztoko. ▼ Anton. zorioneko. |
| desgraziatu, desgraziatua |
zorigaiztoko |
|
| desigual, desiguala |
desberdin, ezberdin |
desigual 1 adj. Desberdina, ezberdina. Ik. desberdin. ▼ igual(a). 2 adj. Gorabeheratsua, irregularra. Desigwal moztu dezai txumῐa 'irregular moztu dizute txuma [ilea]'. Ik. irregular. |
| desigualdade, desigualdadia |
desberdintasun, ezberdintasun |
desigualdade iz. Desberdintasuna, ezberdintasuna. Ik. desberdintasun; alde; diferenzia. ▼ Anton. berdintasun, igualtasun, igualdade. |
| desilusio, desilusiua |
desilusio |
desilusio iz. Desilusio aundia yan dot 'desilusio handia eraman [hartu] dut Ik. desengaiño. ▼ Anton. ilusio. |
| desilusionatu, desilusionatzen |
ilusioa galdu / kendu |
desilusionatu da/dau ad. Ilusioa galdu; ilusioa kendu. Ik. desengaiñatu. ▼ Anton. ilusionatu. |
| desinfektante, desinfektantia |
desinfektatzaile |
desinfektante iz./adj. Desinfektatzailea. Ganauekin, “zotal” ibiltzen dai desinfektantetako 'ganaduarekin, “zotal” ibiltzen dute desinfektatzailetarako'. |
| desinfektatu, desinfektatzen |
desinfektatu |
desinfektatu dau ad. ▼ Anton. infektatu; gaiztatu. Alkolakin ondo desinfektatazu minoi 'alkoholarekin ondo desinfekta ezazu min hori'. |
| desinflatu, desinflatzen |
hustu, airea atera |
desinflatu da/dau ad. Airea atera, hustu. Autwen atzeko txirrikῐa desinflatwik dukan 'autoaren atzeko txirrika hustuta daukan'. ▲ Sin. hustu, jaitxi. ▼ Anton. puztu. |
| desintzaile (Ond Bak) |
desegile |
|
| desitu, desiatzen |
deseatu, desiratu |
|
| deskansatu, deskansatzen |
atseden hartu, deskantsatu |
deskantsatu (> deskansatu) dau ad. Atseden hartu. Ik. itxan. |
| deskanso, deskansua |
deskantsu |
deskanso 1 iz. Deskantsua, atsedena, atseden hartzea. Deskanso txikin bat in berko diu 'deskantsu txikiren bat egin beharko diagu'. Emen ezto deskansoik 'hemen ez dago deskantsurik'. Ik. itxan; itxanaldi. 2 iz. Lasaitasuna. Isildu da? Au deskansua! 'isildu da? Hau deskantsua!'. Ik. lasaitasun. ◆ deskansua hartu. Deskantsu hartu, atseden hartu. Artu deskansua 'hartu deskantsu'. |
| deskarga, deskargia |
deskarga |
deskarga 1 iz. Karga kentzea. 2 iz. Elektrizidade deskarga. Transformadorῐa konpontzen zailela, deskargiek jo ta hil in dau 'transformadorea konpontzen zebilela, deskargak jo eta hil egin du'. ◆ elektrizitate deskarga. |
| deskargadero, deskargaderua |
deskargaleku |
deskargadero iz. Deskargalekua. Ik. kargadero. |
| deskargatu, deskargatzen |
deskargatu |
deskargatu dau ad. Ik. hustu. ▼ Anton. kargatu, bete. |
| deskarrilatu, deskarrilatzen |
errailetik irten |
deskarrilatu da/dau ad. Errailetik irten. |
| deskonfianza, deskonfianzia |
mesfidantza |
deskonfianza iz. Mesfidantza, fidagaiztasuna. ▼ Ant. konfianza. |
| deskonfiatu, deskonfiatzen |
mesfidatu |
deskonfiatu dau ad. Fidagaiztu, mesfidatu. ▼ Anton. fiatu. |
| deskontatu, deskontaten |
deskontatu |
deskontatu dau ad. Ik. kendu. |
| deskontentu |
deskontent |
deskontentu adb. Deskontent, ez pozik. ▼ Anton. kontentu, pozik. |
| deskuatu, deskua, deskuatzen |
deskuidatu |
deskuidatu (> deskwatu) da ad. Deskwatu ta bῐandu jagi naiz gaur 'deskuidatu eta berandu jagi naiz gaur'. ◆ deskua zaitez! (> deskwa zaitez) / deskua hadi! (> déskwadi). Deskuida zaitez!; deskuida hadi. (Gertaeraren arabera): 1 Ez fiatu. 2 Lasai; ez kezkatu. |
| deskubritu, deskubritzen |
aurkitu, deskubritu |
deskubritu 1 dau ad. Aurkitu. 2 dau ad. Agertu, ikusgai bihurtu. |
| deskuento, deskuentua |
deskontu |
deskuento iz. Deskontua. |
| deskuido, deskuidua |
deskuidu |
deskuido iz. Deskuidua. |
| desmaiatu, desmaiatzen |
zorabiatu |
desmaiatu da ad. Zorabiatu; konortea galdu. Ik. zoramaritu. |
| desmontatu, desmontatzen |
desmuntatu |
desmontatu dau ad. Desmontatu dai barrakῐa 'demuntatu dute barraka [txosna]'. Ik. desarmatu. |
| desnibel, desnibela |
desnibel |
desnibel iz. |
| desnibelatu, desnibelatzen |
desberdindu; desorekatu |
desnibelatu da ad. |
| desobedezitu, desobedezitzen |
desobeditu |
desobedezitu dau ad. Ik. desobeditu. |
| desobediente, desobedientia |
desobeditzaile |
desobediente adj. Desobeditzailea. ▲ Sin. obeditzen ez duena (> obeditzen eztena). ▼ Anton. obediente. |
| desordu, desordua |
desordu |
desordu iz. Ordu desegokia. Beti desordutan bazkaltzen dau 'beti desordutan bazkaltzen du'. Ik. desgarai. |
| despaera, despaeria |
amaiera, bukaera |
despaera iz. Ik. despeigera. Amaiera, bukaera. |
| despeigera, despeigeria |
amaiera, bukaera |
despeigera (eta despaera) iz. Amaiera, bukaera. Ik. azken; akabera, bukaera, fin(a). |
| despeitu, despeitzen |
despeditu |
despeditu (> despeitu) 1 da/dau ad. Agur egin. 2 da/dau ad. Amaitu. Ik. bukatu; osatu. ▼ Anton. hasi. 3 da ad. Hil. Bai, despeitwa 'bai, despeditu da [hil da]'. Ik. hil. 4 dau ad. Kaleratu, kalera bota. Etxeti despeitu dai 'etxetik despeditu dute'. Laneti despeitu dai 'lanetik despeditu dute'. Ik. bota; bialdu. 5 dau ad. Jaten bukatu. Ik. linpiatu. [despachar, comerse completamente una cosa]. [*Oharra: despeditu [agurtu] eta despeitu [bukatu] aldaeren artean esanahia ere aldatzen da]. |
| despeituazi |
bukarazi |
despeituazi dau/dῐa ad. Bukarazi; bukatzera behartu. |
| despejatu, despejatzen |
bizkortu, egurastu |
despejatu da ad. Bizkortu, egurastu; buruaz mintzatuz, argitu. Pasῐá ata ga, pixkat despejatzeko 'paseatzera atera gara, pixka bat egurasteko'. Ik. zabartu. |
| despertadore, despertadoria |
iratzargailu |
despertadore iz. Iratzargailua. Eman dῐazu kuerdῐa despertadoriai? 'eman diozu kuerda [giltza] iratzargailuari?'. Ik. erleju. |
| despreziatu, despreziatzen |
despreziatu, mespretxatu, arbuiatu |
despreziatu dau/dῐa ad. Ik. gaitxitxi. ▼ Anton. apreziatu, estimatu. |
| desprezio, despreziua |
mespretxu, gutxiespen, arbuio |
desprezio iz. Mespretxua, gutxiespena. ▼ Anton. aprezio, estimazio. |
| destajo, destajua |
destaju |
destajo iz. Destajua. ◆ destajuan (> destajwen) adb. |
| destajuen |
destajuan |
|
| destruitu, destruitzen |
suntsitu |
destruitu da/dau ad. Ik. desegin (> desein); txiki-txikia egin (> txiki-txikia in); trillatu. ▼ Anton. konstruitu. |
| detalle, detallia |
detaile |
detalle iz. |
| dexente |
dezente |
|
| dezente, dezentia |
dezente |
dezente (eta dexente) 1 adj. Ondradua. Persona dezentῐa. ▲ Sin. onrau. ▼ Anton. indezente; tresondagarri. 2 adj. Itxurazkoa. Eztukatzik oiek baindo pantalon dezentekoik? 'ez dauzkak horiek baino praka dezenteagorik?'. 3 (> dexente) zenbtz. Nahiko. Ik. nahiko; poliki; polikitxo. 4 (Adizlagun gisa). Dezente bizi da. |
| dezepzio, dezepziua |
dezepzio |
dezepzio iz. Desilusioa, desengainua, etsipena. Ik. desilusio; desengaiño. |
| dezepzionatu, dezepzionatzen |
dezepzionatu, desengainatu; huts egin |
dezepzionatu da/dau ad. Dezepzioa hartu edo harrarazi; desengainatu; huts egin. Ik. desengañatu. |
| deziditu, deziditzen |
erabaki |
deziditu da/dau ad. Erabaki. Ik. erabaki; esan. |
| dezisio, dezisiua |
erabaki |
dezisio iz. Erabakia. Ik. esana. |
| deztera, dezteria |
geztera |
deztera iz. Geztera, zorrozteko erabiltzen den harri biribila. Ik. zorroztarri. Sutaien bertan duka dezterῐa 'sutegian bertan dauka geztera'. Dezteran zorrozten tu aizkorak 'gezteran zorrozten ditu aizkorak'. |
| -di |
-di (atzizkia) |
-di (> ti) (atzizkia). Landare eta zuhaitz multzoak adierazteko. Adibideak: haraizdi, padi, gaztinaldi, pinudi, elordi, iradi, ilardi, zapardi (...). Ik. -aldi. | Landareak ez direnetan: harridi, kazkardi, malkardi, tufadi. |
| di-da |
di-da |
di-da onomat. Bat-bateko ekintza adierazten duen onomatopeia. Di-da batῐen in 'di-da batean egin'. ▲ Sin. ti-ta. Ik. ri-ra. |
| diablo, diablua |
deabru |
diablo iz. Ik. diabru. Ifarnuko dῐablwa 'infernuko deabrua'. ▲ Sin. demonio; ifarnuko etsai; satan. |
| diablokeia |
deabrukeria |
diablokeria (> dῐablokeia) 1 iz. Deabruari dagokion egitea. 2 iz. Bihurrikeria. Gaztῐoiek beti dῐablokeien daitza 'gazte horiek beti deabrukerian dabiltza'. Ik. deabrukeria. |
| diabru, diabrua |
deabru |
diabru (> dῐabru [Altsasu, Urdiain], eta diablo) 1 iz. Deabrua. Ifarnuko dῐabrua 'infernuko deabrua' [Urdiain]. ▲ Sin. demonio, satan(a). 2 (Izenondo gisa). Bihurria, gaiztoa. Ume dῐabrua 'ume deabrua'. Ik. gaizto; mukirri. |
| diabrukeia |
deabrukeria |
diabrukeria (> dῐabrukeia) 1 iz. Deabrukeria. Ze sorginkei(a) ta ze dῐabrukei(a)! 'zer sorginkeria eta zer deabrukeria!'. ▲ Sin. diablokeia. 2 iz. Bihurrikeria. ▲ Sin. diablokeia. |
| diamun, diamuna |
biharamun |
diamun [Urdiain] iz. Ik. biharamun (> biamun [Bakaiku]). |
| dianak ta ez dianak |
direnak eta ez direnak |
|
| diario |
egunero |
diario adb. Egunero. Ik. egunero (> egunῐo). ◆ diario-diario adb. |
| dibersio, dibersiua |
dibertsio |
dibersio iz. Dibertsioa. |
| dibertitu, dibertitzen |
dibertitu |
dibertitu (eta libertitu) da ad. ▲ Sin. ongi / ondo pasatu. |
| dibiditu, dibiditzen |
zatitu |
dibiditu 1 dau ad. Matematikaz ari garela, zatitu, zatiketa egin. 2 da/dau ad. Zatietan bereizi. Ik. zatitu; banatu; partitu. |
| dibisio, dibisiua |
zatiketa; 2 maila; 3 dibisio |
dibisio 1 iz. Zatiketa; aritmetikan, oinarrizko eragiketako bat. Dibisiua in 'zatiketa egin'. 2 iz. Kiroletan, maila. Futbolista ona zan, bigarren dibisiuen'e jokatu zen 'futbolari ona zen, bigarren mailan ere jokatu zuen'. 3 iz. Armada zati nagusia. |
| dibujante, dibujantia |
marrazkilari, marrazkigile |
dibujante iz. Marrazkilaria. Dibujante txarra da, bea artista aundia 'marrazkilari txarra da, baina artista handia'. |
| dibujatu, dibujatzen |
marraztu |
dibujatu dau ad. Marraztu. Ondo daki dibujatzen 'ondo daki marrazten'. |
| dibujo, dibujua |
marrazki, irudi |
dibujo iz. Marrazkia, irudia. |
| diburziatu, diburziatua |
dibortziatu (2) |
diburziatu iz. Dibortziatua. |
| diburziatu, diburziatzen |
dibortziatu (1) |
diburziatu da ad. Dibortziatu. Ik. separatu; apartatu. |
| diburzio, diburziua |
dibortzio |
diburzio iz. Dibortzioa. Ik. separazio. |
| dieta, dietia |
dieta |
dieta iz. 1 iz. Janari jakin batzuk ez hartzea edo neurri jakin batean hartzea. ▲ Sin. rejimen. 2 iz. Elikadura, elikatzeko modua. |
| difente, difentia |
diferente |
|
| difenzia |
diferentzia |
|
| diferente, diferentia |
diferente, desberdin |
diferente (eta difente) adj. Desberdina, ezberdina. Ik. desberdin. ▼ Anton. berdin, igual. |
| diferenzia |
diferentzia |
diferenzia (eta difenzia) iz. Ik. alde; desberdintasun; desigualdade. |
| diferenziatu, diferenziatzen |
diferentziatu |
diferentziatu (> diferenziatu) dau ad. Bereizi; desberdindu. |
| difuntu, difuntua |
defuntu, hil(a), zendu(a), hildako |
difuntu iz. Defuntua, hila. Jose difuntua. Ik. hil(a); hildako. |
| digestio, digestiua |
digestio |
digestio iz. Manzandilia ona da digestiua iteko 'kamamila ona da digestioa egiteko'. |
| dignidade, dignidadia |
duintasun |
dignidade iz. Duintasuna. Ebeindako dignidade kontu bat zan 'eurendako duintasun kontu bat zen'. |
| dijeritu, dijeritzen |
digeritu |
dijeritu (eta dijitu) dau ad. |
| dijitu, dijitzen |
digeritu |
|
| dildilada, dildiladia |
dardara, hotzikara |
dildilada iz. Hotzak eragindako daldara. Ik. daldalada; hotzikara. |
| dildildade, dildildadia |
dardara, dardarizo |
dildildade iz. Dardara. ▲ Sin. tenbleke. Ik. taltalkara. |
| dildildil / dil-dil-dil |
dar-dar |
dildildil adb. Dar-dar, dardaraz. ▲ Sin. daldaldal. ◆ dildildil egon (> dildildil yon). Dardaraz egon. |
| dinamita, dinamitia |
dinamita |
dinamita iz. |
| dinbi-danba |
dinbi-danba |
dinbi-danba onomat. Kolpe gogorren edo tiro errepikatuen onomatopeia. |
| dinbili-danbala |
dinbili-danbala |
dinbili-danbala onomat. Balantzaka dabilenaren onomatopeia. |
| dios |
dios |
dios interj. Harridura edo haserrea adierazteko erabiltzen den hitza. Ik. redios; sandios |
| diosela, dioselia |
diosal |
diosela (a itsatsia) iz. Diosala, agurra. ▲ Sin. saludo. ◆ diosela egin (> dῐoselῐa in). Diosala egin, agur egin. Ik. saludatu. ◆ diosela eragotzi* (> dioselῐa yotzi). Dioselῐa yotzi in dwa 'diosala eragotzi egin dit [diosala ukatu]', [volver la cara]. Nik orri dioselῐa yotzi dῐat, gaio ez dῐat inko itzik 'nik horri diosala eragotzi diot, gehiago ez diot egingo hitzik'. |
| diote, diotia; diotiek |
inaute |
diote iz. (Singularrean nahiz pluralean) iz. Inautea; Garizuma aurretik egiten diren jai egunak, Burundan Hausterre egun aurreko larunbat, domeka eta asteartea. Diotῐek 'inauteak'. Ik. momoxarro. [Gaur egun momoxarro adierak diote-ren esanahia hartu du]. Ik. mantaguna. ◆ diote eguna. Astearte inautea, momoxarro-haundi eguna. ● Esr. zah. [Altsasu]: Diote, ase ta bete! 'inaute, ase eta bete!'. |
| diplomatiko, diplomatikua |
diplomatiko |
diplomatiko adj. |
| diputazio, diputaziua |
diputazio |
diputazio iz. |
| dirdirra |
dirdira, distira |
dirdirra 1 iz. Dirdira, distira. Ik. brillo; brillotasun; lustre. 2 adj. Dirdiratsua, distiratsua. Bai dirdirra gelditu dala zartaia 'bai dirdira [dirdiratsu] geratu dela zartagina'. Ik. brillante. |
| direkzio, direkziua |
direkzio |
direkzio 1 iz. Auto bat gidatzeko tresnen multzoa. 2 iz. Helbidea. Ik. seña(k). 3 iz. Norabidea. Ik. bide. |
| diru, dirua |
diru |
diru iz. Diruek iyesi iten dau 'diruak ihesi egiten du'. || Diru oswa 'diru osoa' (Ond Bak). Éman bérko dáu díruba ‘eman beharko diogu dirua’. Poltsan diruik eztekanák 'poltsan dirurik ez daukanak' (Ond Bak)||. Diru haundia; diru txikia. Diru gutxi. Diru asko. Diru pilῐa jaso dai etxeik-etxe eskῐen 'diru piloa jaso dute etxerik-etxe eskean'. Premia galanta, ta dirwik ez 'premia galanta, ta dirurik ez'. Diru gosῐa 'diru gosea'. ● Esr. zah. Dirua ta osasuna, kasoinda 'dirua eta osasuna, kasu eginda [zainduta]'. ◆ dirua balio. Dirutza balio. ◆ dirua bota. Dirua alferrik galdu. ◆ dirua egin (> dirua in). 1 Fortuna egin. Diru pixkat in zen Ameiketan 'diru pixka bat egin zuen Ameriketan'. ▲ Sin. abeastu. 2 Produktu batek dirua eman, onura edo etekin ona eman. Aurten gariek dirua in ber dik 'aurten gariak dirua egin behar dik'. ◆ dirua ibili [eduki]. Dirutza izan, diru kopuru handia eduki. ◆ dirua kendu. Dirua prestaturik hartu. ◆ dirutan adb. Diru truke. Errentῐa dirutan patu ordez, gaztai(en) truk iten du 'errenta dirutan pagatu ordez, gazta truk(e) egiten dugu'. |
| dirua in |
dirua egin |
|
| dirudun, diruduna |
dirudun |
dirudun adj./iz. ▲ Sin. abeats, lezakena. ▼ Anton. pobre. |
| dirui |
irudi izan, iruditu |
dirui (eta diuri) ad. (ba- baiezko partikulari lotuta; singularreko hirugarren pertsona) Irudi izan, iruditu; norbaiten ikuspegitik eta itxuren arabera, uste izan. Ik. diuri. |
| diruzale, diruzalia |
diruzale |
diruzale adj./iz. Diruaren oso zalea dena. ¬ |
| disekatu, disekatzen |
disekatu |
disekatu dau ad. |
| disfrutatu, disfrutatzen |
disfrutatu |
disfrutatu dau ad. Majo disfrutatu du aurtengo festatan 'majo disfrutatu dugu aurtengo festetan'. ▲ Sin. gozatu; ondo / ongi pasatu. |
| disgustatu, disgustatzen |
nahigabetu, atsekabetu |
disgustatu da/dau ad. Nahigabetu, atsekabetu. Ik. penatu; lastimatu. |
| disgusto, disgustua |
disgustu |
disgusto iz. Disgustua. Ik. nahigabe. ◆ disgustua eman. ◆ disgustua hartu (> disgustwa artu). |
| disimulatu, disimulatzen |
disimulatu |
disimulatu dau ad. Disumulatube beiratzen zezun 'disimulatu gabe begiratzen zizun'. |
| disimulo, disimulua |
disimulu |
disimulo iz. Disimulua. ◆ disimuluan (> disimulwen) adb. |
| disko, diskua |
disko |
disko 1 iz. Gauzaki biribila eta zapala. 2 iz. Musika-diskoa. |
| diskutitu, diskutitzen |
eztabaidatu |
diskutitu dau ad. Eztabaidatu. |
| dislokatu, dislokatzen |
dislokatu |
dislokatu da/dau ad. Hezurrez eta kidekoez mintzatuz, bere tokitik atera. ▲ Sin. hezurra ata. |
| disolbitu, disolbitzen |
disolbatu |
disolbitu da/dau ad. Disolbatu. Botikῐa ondo disolbituta artazu 'botika ondo disolbatuta har ezazu'. Ik. urtu. |
| distanzia |
distantzia |
distanzia iz. Distantzia. Ik. bitarte; tarte. |
| distingitu, distingitzen |
bereizi; 2 nabarmendu |
distingitu 1 da/dau ad. Bereizi. 2 da/dau ad. Nabarmendu. |
| distraitu, distraitzen |
distraitu |
distraitu 1 da/dau ad. Oharkabetu; adigabetu. 2 (Era burutua izenondo gisa). Distraitua da. |
| disziplina, disziplinia |
diziplina |
disziplina iz. Diziplina. Disziplina gogorra zan ordukwa 'diziplina gogorra zen ordukoa'. Ik. makila. ◆ disziplina paratu (> disziplinῐa patu). Diziplina ezarri. |
| ditxoso, ditxosua |
ditxoso |
ditxoso 1 adj. Ik. zorioneko. 2 adj. Delakoa, lehen aipatutakoa. Nun jok, pa, saltzaile ditxosuoi? 'non zagok, ba, saltzaile ditxoso hori?'. |
| diuri |
iduri izan, iduritu / iruditu |
diuri ad. (ba- baiezko partikulari lotuta; singularreko hirugarren pertsona): badiuri. Iduri, irudi(tu); norbaiten ikuspegitik eta itxuren arabera, uste izan. —Denba ona eldu da. —Badῐuri '—Denbora ona heldu da [dator]. —Badirudi'. ◆ badiuri bajῐurik / bajῐurin 'bazirudik / bazirudin' [hitanoa]. |
| doblatu, doblatzen |
doblatu, bikoiztu |
doblatu 1 dau ad. Bi halako egin, bikoiztu. 2 dau ad. Tolestu. (?) (≠ dolostatu). Ik. dolostatu. |
| doble, doblia |
doble, bikoitz |
doble 1 adj. An doble ibazten genduen; doble ta geio 'han doble irabazten genuen; doble eta gehiago'. Ik. halako bi. 2 iz. Tolesa. Doblῐa. Ik. azpilzana; dolostura. ◆ doble (hobeto) eman. Itxura hobea izan. Doble ematen dezu txuma motzakin. |
| doi, doia (?) |
doe, dohain (?) |
doi (doia det.) iz. Dohaina (?). San Juan Bautistaren doia; Jesus oremus, amen Jesus [Sanjoan sutan, hiru aldiz salto egin aurretik esaten zena (LM)]. |
| dolestatu, dolestatzen |
tolestu |
dolestatu dau ad. Tolestu. Ik. dolostatu (eta dolestu). |
| dolestu |
tolestu |
dolestu dau ad. Tolestu. Ik. dolostatu (eta dolestatu). |
| dolore |
dolore |
dolore iz. g.er. Atsekabea, nahigabea. Ik. pena. ◆ dolorez adb. Ama negarrez, aita dolorez. |
| dolostatu, dolostatzen |
tolestu |
dolostatu (eta doloztatu, dolestatu, dolestu) dau ad. Tolestu. Izarak dolostatu 'izarak tolestu'. Ik. plegatu. |
| dolostura, dolosturia |
tolestura |
dolostura (eta doluztura) 1 iz. Tolestura, tolesa. Ziar eman dῐazai dolosturi'oi 'zeihar [makur] eman diozue tolestura hori'. 2 iz. Azpildura. Doluztura, doluzturῐa: jantzi edo ehun baten ertza azkentzen duen tolesa {Dobladillo de las prendas de vestir}. Ik. azpilzana; doble (> doblῐa); perpiza. |
| doluztura, doluzturia |
tolestura; azpildura |
|
| domatu, domatzen |
hezi |
domatu 1 dau ad. Animalia basati bat otzandu edo menderatu. Zaldi oi domatu be do 'zaldi hori domatu gabe dago'. Ik. hezi; domestikatu. 2 dau ad. Zura, adarrak... domatu. Sarra gaztῐa danῐen, arramak domatzeko eskeia izaten da 'sagarra [arbola] gaztea denean, adarrak domatzeko aukera izaten da'. Ik. kurbatu. |
| domatzaile, domatzailia |
hezle |
domatzaile iz. Hezlea. Ik. hezitzaile. |
| domeka, domekia |
domeka, igande |
domeka (eta donbeka) iz. Asteko azken eguna. Domekῐa, domekan. Domeko-domeko oinez mendjá faten dῐa 'domekero-domekero oinez mendira joaten dira'. Ik. jai. |
| domeko / donbeko |
domekero |
domekero (> domeko, donbeko) adb. Domeka guztietan, domeka oroz. Ik. jaiero (> jairo). |
| domestikatu, domestikatzen |
hezi, bezatu |
domestikatu dau ad. Hezi, bezatu; animalia basati bat etxekotu; otzandu. Ik. hezi; domatu. |
| dominatu, dominatzen |
menderatu, azpiratu |
dominatu 1 da/dau ad. Menderatu, azpiratu. Sua dominatu. Ik. azpian hartu (> azpien artu); mendean hartu (> mendῐen artu); mendekatu. 2 dau ad. Ongi jakin. Franzesa ondo dominatzen dau 'frantsesa ondo menderatzen du'. ▲ Sin. ondo/ongi jakin. |
| doministikun |
doministiku |
doministikun interj. Jesus! Ik. antuxa. Antuxak, gaien parte, bi o iru segituen iten dῐa; eta lemizkwa iten zan garaien dominístikun esaten zan; ta bigarrena iten zan garaien, bakῐa ta osasuna; eta irugarrena iten zan garaien, Jainkua deizula. 'Antuxak [doministikuak], gehienetan, bi edo hiru segituan egiten dira; eta lehenbizikoa egiten zen garaian doministikun esaten zen; eta bigarrena egiten zen garaian, bakea eta osasuna; eta hirugarrena egiten zen garaian Jainkoa deizula'. |
| domisantu |
Domu Santu egun |
domisantu iz. Domu Santua, Santu guztien eguna. Pl. domisantuek, domisantutan. Domi Santu eguna. [*Santu Guz(t)ien egun (?) (EHHA)]. ● Haur kantaita: Gaur aita santu / bier Domisantu / aurra kajan sartu / ama negarrez / aita dolorez / eta apiza / dirua artzeko pozez! 'Gaur aita santu / bihar Domu Santu / haurra kajan sartu / ama negarrez / aita dolorez / eta apaiza / dirua hartzeko pozez!'. ● Garai bateko ohitura: Domisantu garai ortan, remolatxa aunditxuet artu ta, goi parteko kapelῐa kenduta, remolatxῐa barrutik ustu iten zan. Gio begiek, surra ta agwa zulatu ta barruen ziyua yazten zan. Goikaldeko kapelῐa berriz patu ta, ilunabarrῐen o iluntzῐen, kanposantuko bide baztarrien patzen zan jendia ikatzeko 'Domu Santu garai horretan, erremolatxa handitxo bat hartu eta, goi parteko kapela kenduta, erremolatxa barrutik hustu egiten zen. Gero begiak, sudurra eta ahoa zulatu eta barruan xirioa [kandela] irazekitzen zen. Goi aldeko kapela berriz paratu eta, ilunabarrean edo iluntzean, kanposantuko bide bazterrean paratzen zen jendea ikaratzeko'. |
| donbeka, donbekia |
domeka |
|
| Donostia |
Donostia |
Donostia iz. Emen beti Donostia esan da 'hemen beti Dosnostia esan da'. |
| doratu, doratzen |
doratu |
doratu 1 dau ad. Urre kolorea eman. Ik. urreztatu. 2 (eta dorau) (Era burutua izenondo gisa). Urre-kolorea; urre kolorekoa. |
| dornu, dornua |
tornu |
dornu iz. Tornua. Misazko aria iteko dornua. 'mihisezko haria egiteko tornua'. || Errotan garia iten zan harrien ího, ta errotan yoten zan dornuba ta haren gainea botatzen zan garia ihota, ta esku batekin buelta eman dornubei ta beste eskuekin zuluen parea bota, apartatzeko irina ta zahia (Ond Bak). |
| dorre (?) |
dorre |
dorre (?) iz. Ik. torre. |
| dote, dotia |
dote |
dote iz. Etxetik kanpwa faten zῐan senidieiri etxekwek dotῐa patzen zῐain 'etxetik kanpora joaten ziren senideei etxekoek dotea pagatzen zioten'. Ik. arrija. |
| dotore, dotoria |
dotore |
dotore 1 adj. Etxe dotorῐa. Emakume dotorῐa. Ik. elegante. 2 adb. Dotoretasunez. Dotore do jantzik 'dotore dago jantzirik' (Ond Bak). Ik. elegante; pintxo. |
| dotrina |
dotrina, doktrina |
dotrina 1 iz. Kristau ikasbidea. 2 iz. Doktrina. |
| dozena, dozenia |
dozena |
dozena iz. Ekartazu beste dozena bat arrontza 'ekar ezazu beste dozena bat arrautza'. Amabi neskix lagun zῐalako, «dozenῐa» esaten zῐain kwadrilliai 'hamabi neska lagun zirelako, «dozena» esaten zioten kuadrillari'. ◆ dozena erdi. Dozena erdi arrontza jateko pronto 'dozena erdi arrautza jateko pronto'. |
| dozenakan |
dozenaka |
dozenaka(n) 1 adb. Dozena neurri unitatetzat hartuz. Arrontzak dozenakan saltzen dῐa 'arrautzak dozenaka saltzen dira'. 2 adb. Kopuru handietan. Dozenakan arrapatzen genduzen kangrejuek 'dozenaka harrapatzen genituen karramarroak'. |
| draga, dragia |
draga, galga |
draga iz. Galga, balazta. Gurdien dragῐa 'gurdiaren draga'. Ik. freno. |
| dragatu, dragatzen |
galgatu, balaztatu |
dragatu dau ad. Galgatu, balaztatu. Gurdia dragatu 'gurdia galgatu'. Ik. frenatu. |
| dragon, dragona |
dragoi |
dragon iz. Dragoia. Ik. irainsube (> ireinsube, iransube) |
| drango, drangua |
drango, trango |
drango iz. Trangoa. Gurdien txirrikῐek arrin bat arrapatzen denῐen iten den saltwa da drángwa 'gurdiaren txirrikak harriren bat harrapatzen duenean egiten duen saltoa da trangoa'. ◆ drangoa egin (> drangwa in). Gurpilak oztopoekin talka egitean, gurdiak, autoak-eta brinkoa egin. Drangwá iten dai autwek eliza parῐen patu daῐn ostopwen 'drangoa egiten dute autoek eliza parean paratu duten oztopoan'. Parzelarῐako bide guztitan autwek drangwa iten dik 'parzelariako bide guztietan autoak drangoa egiten dik [bide horiek zuloz beteta daudelako]'. |
| druga, drugia |
garabi |
druga iz. Garabia. Ik. grua. |
| duda, dudia |
duda |
duda iz. Ez zon dudaik 'ez zegoen dudarik'. ◆ dudan egon (> dudan yon) adb. ◆ duda ibili [eduki] (> dudῐa ibili). ◆ dudarik gabe (> dudaipe). Dudaipe, etxeko patxarana da hobena 'dudarik gabe, etxeko patxarana da hoberena'. |
| dudaipe |
dudarik gabe |
|
| dulabre, dulabria |
dulabre |
dulabre (eta duladre (?)) iz. Kemena, gogoa, animoa. Dulabreipe gῐatzen dan garaien jendῐa, animoipe gelditzen da jendῐa 'dulabrerik gabe geratzen den garaian jendea, animorik gabe gelditzen da jendea'. Dulabre gutxi duka orrek, animo gutxi 'dulabre gutxi dauka horrek, animo gutxi'. Etxukat oiati mogitzeko dulabreik 'ez zaukaat ohetik mugitzeko dulabrerik'. Ik. kemen; animo; fundamentu; gogo. |
| dulze, dulzia |
konfitura; 2 dultze |
dulze 1 iz. Konfitura, marmelada. Sarran dulzῐa, okan dulzῐa, ilasarran dulzῐa. Dendan yositakuek, mermeladak 'sagar(raren) dultzea, okaran dultzea, irasagar(raren) dultzea. Dendan erositakoak, marmeladak'. Ik. mermelada. 2 adj. Dultzea, gozoa. Ik. gozo. |
| -dun (atzizkia) |
-dun (atzizkia) |
-dun / -tun (atzizkia). Jabegoa adierazten duten izenondoak sortzen ditu. Adibideak: bizardun, dirudun, eskualdun 'euskaldun', erdaldun, igitaidun, koskadun, oristadun, puntadun, umedun, txapeldun. |
| dunba, dunbῐa |
dunba |
dunba iz. Zintzarri handia. |
| duro, durua |
ogerleko |
duro iz. Ogerlekoa; bost pezeta. Ik. pezta. |
| dutxa, dutxia |
dutxa |
dutxa iz. Goitik behera datorren uraz hartzen den bainu mota; horretarako tresna. Ik. bainu. |
| e |
ere |
e (eta re [erre biguna]) 1 adb.
Nik eztát bota ezer'é. Ezto ezer’e? (Ond Bak). |
| e2 |
e |
e2 1 interj. Deitzeko edo arreta erakartzeko hitza; protesta egiteko hitza. 2 interj. Lehenago adierazitakoaren berrestea bilatzen duen hitza. 3 interj. Zerbait ez dela ulertu edo harrigarri dela adierazteko hitza. |
| eain, eaiten (1) |
erein |
|
| eakusi, eakusten |
erakutsi |
eakusi (eta yakusi) dau ad. Erakutsi. Ik. yakusi. |
| ean, eaten (1) |
edan |
ean1 (eta yan) dau ad. Edan. Ik. yan1. |
| ean, eaten (2) |
eraman, eroan |
ean2 (eta yan) dau ad. Eraman, eroan. Ik. yan2. |
| eanazi, eanazten (1) |
edanarazi |
eanazi1 (eta yanazi) dῐa ad. Edanarazi. Ik. yanazi1. Yan tazu behiek eanaztia 'eraman ezazu behiak edanaraztera'. |
| eanazi, eanazten (2) |
eramanarazi |
eanazi2 (eta yanazi) dau ad. Eramanarazi. Ik. yanazi2. |
| eantzi (1) |
erantsi |
eantzi1 (eta yantzi) dau/zaio ad. Erantsi. Ik. yantzi1. |
| eantzi (2) |
erantzi |
eantzi2 (eta yantzi) da/dau ad. Erantzi. Ik. yantzi2. |
| eateko gogo, eateko gogo |
edateko gogo |
|
| eateko, eatekua |
edateko |
edateko (> eateko, yateko) iz. Edaria. Ik. edari (> edai). |
| eausi, eausia |
erausi |
erausi (> eausi, iausi, yausi) iz. Hizketaldi zaratatsua; jende hots zalapartatsua; zalaparta, iskanbila. Eáusi batzuk ata-tú! 'erausi batzuk atera ditu! [garrasiz]'. Oiek yausiek dukatzieinak tabernortan! 'horiek erausiak dauzkatenak taberna horretan!'. Ik. istilu; garrasi; eskandalo; follon. ◆ erausian (> eausian, yausien) adb. ◆ erausika* (> eausikan, yausikan) adb. Garrasika. Ik. garrasikan. |
| eausien |
erausian |
|
| eausikan |
erausika |
|
| eazi, eazten |
irazeki |
eazi (eta yazi) dau ad. Irazeki, piztu. Ik. yazi. Ald. yazain [Altsasu]; yarrazi [Bakaiku]. |
| eaztun, eaztuna |
eraztun |
eraztun (> eaztun, yaztun) iz. Urrezko yaztuna erregalatu dῐai 'urrezko eraztuna erregalatu diote'. |
| ebagi, ebagia |
ebaki |
ebagi (eta ebai) iz. Ebakia, lanabes aho-zorrotz batez-edo egindako zauria edo arrakala. Ik. min. ◆ ebagia egin (> ebagia in, ebaia in). Ik. ebagitu* (> ebaitu). |
| ebagi, ebagitzen |
ebaki |
ebagi dau ad. Garia ebagi 'garia ebaki' (Ond Bak). Ik. ebaitu; moztu. |
| ebai, ebaia |
ebaki |
|
| ebaitu, ebaitzen |
ebaki |
ebagitu* (> ebaitu) 1 dau ad. Garia ebaitu itaiekin 'garia ebakitu igitaiarekin'. Bῐarra ebaitu 'belarra moztu'. Ik. ebagi. 2 dau ad. Zauria egin. [Oharra: 'ebaitu' eta 'moztu'-ren adierak bereizi egiten dira]. ▲ Sin. ebagia ein. |
| ebeik |
eurak |
ebeik izord. pl. Eurak, haiek berak. Deklinabide kasuak: ebein 'euren'; ebeiri 'eurei'; ebeikin 'eurekin'; ebeindako 'eurendako'; ebeingana 'eurengana'. |
| ebeikin |
eurekin (?); ebeinkia (?) |
ebeikin eurekin (?) ebeinkia (?). Ik. ebeinki. |
| ebein |
beren, euren |
|
| ebeinki, ebeinkiek (pl.) |
eurenkoi* |
ebeinki adj. pl. ebeinkiek. Eurenkoiak*. Euren familiaren edo taldearen alde itxi-itxian jokatzen dutenak. Ik. niaureki. {«Kanpotik datorrena etxekoekin bereizteko ehazkide / berekide hitzak ibiltzen dituzte Urdiainen. Haserre eta istiluak familian sortzen direlarik ikusten da hobekienik: berekiya data! Otsoak ez omen du bere aragirik jaten, entzun izan diet. Behekiya, behekiyek esan ohi dute berek. Ez dute asko aipatzen hitz hau [...]. Behekiyak odolezkuek diranien esaten da. Arboletan ere bada hitz hori. Gaztaina berezko kimatik datorrenien behekiya da; ez da txertua. Gaztain goizterra oritxua deitzen da, eta berdia esaten zaio berandukoari. Behekiyak ez dira ez oritxuek eta ez berdiek; erdikuek» Satr Ahaid.}. |
| ebilla, ebillia |
belarri |
ebilla iz. Uhalaren-eta belarria. |
| ebitatu, ebitatzen |
saihestu, ekidin |
ebitatu dau ad. Saihestu, ekidin. Ibai baztarrak garbituta, galte aundiokwek ebitatu nai zituain 'ibai bazterrak garbituta, kalte handiagokoak ebitatu nahi zituzten'. |
| edade, edadia |
edade |
edade iz. Ik. adin. ◆ edadea etorri (> edadῐa etorri). Etor zezaion lanῐen asteko edadῐa 'etorri zitzaion lanean hasteko edadea. ◆ edade batekoak izan (> edade batekwek izan). Adin berekoak izan. ◆ edade bat izan. Adin handia izan. ◆ edade batera heldu; edade batean sartu; edade batera ailegatu (> edade batῐa eldu; edade batῐen sartu; edade batῐa ailatu). Adin handira iritsi. ◆ edadeko adj./iz. Adinekoa. Ik. adineko. |
| edadeko, edadekua |
edadeko |
|
| edai, edaia |
edari |
edari (> edai) iz. Edaiek dῐa: ardwa, sagardwa, ura, naranja ura, limon ura, ga(t)zura, esenῐa... 'edariak dira: ardoa, sagardoa, ura, naranja ura, limon ura, gazura, esnea...'. Ik. edateko (> eateko, yateko). |
| edarra, edarria |
edarra, pegar, suil |
edarra iz. Ura garraiatzeko zurezko ontzia, oinarria ahoa baino zabalagoa duena eta burdinazko uztaiak dituena. Edarrῐa: zurezko ontzia, burnizko uztaiekin; iturriti ura ekartzeko ibiltzen zan 'edarra: zurezko ontzia, burdinazko uztaiekin; iturritik ura ekartzeko ibiltzen zen'. Edarrῐa kakwen auzten genduen 'edarra gakoan [gakodun arasa] uzten genuen'. || Edarra bat buruen hartu eta iturrira ur eske (Ond Bak). Ik. perreta; kantaro. |
| eder, ederra |
eder |
eder 1 adj. Etxura ederra duka 'itxura ederra dauka'. Ik. majo, -a; polit. 2 adj. Ona, bikaina. Egun ederra ata dau 'egun ederra atera du'. Atsalde eder aik fan zῐan 'arratsalde eder haiek joan ziren'. 3 adj. Handia, berealdikoa. Yauri ederrak in tu 'euri ederrak egin ditu'. Kosetxa ederra jaso dai 'uzta ederra jaso dute'. 4 adj. (Ironiazkoa) Handia. Zaplastako ederra eman dῐa 'zaplazteko ederra eman dio'. Ederrak aitu jitun 'ederrak aditu ditin'. ◆ edera bota. ◆ ederra egin (> ederra in). (Ironiazko adieran) Okerrekoa egin. ◆ ederrak eman. Jipoitu, jipoia eman. ◆ ederrak hartu. Jipoia hartu. ◆ ederra sartu. Engainatu, ziria sartu. ◆ leku ederrean egon / ibili (> leku ederrῐen yon / ibili). (egon, ibili eta kideko aditzekin, ironiaz). Okerreko lekuan egon, egora bihurrian ibili. Leku ederrῐen daile ura bilan 'leku ederrean dabil ura bilan'. | Urrun egon; aparte egon (= irruti yon). Leku ederrῐen jok Tudela 'leku ederrean [urrun] zagok Tutera'. Ik. lekutan egon (> lekutan yon). |
| ederki |
ederki |
ederki 1 adb. Ederki afaldu du 'ederki afaldu dugu'. ▲ Sin. (oso) ondo / ongi; majo. 2 adb. Adkor. Oso, asko. Ederki gostata, bea ata dau konduzitzeko permiswa 'ederki kostata, baina atera du gidatzeko baimena'. ▲ Sin. ondo / ongi; majo. |
| ederrik |
makina bat, asko |
ederrik zenbtz. Makina bat, asko. Ederrik jende fan zan Urdindik Urretxwá bizitzῐa! 'ederrik [makina bat] jende joan zen Urdiaindik Urretxura bizitzera'. Ederrik il zῐaken/zῐanen kanteran 'ederrik hil zituan/zitunan harrobian'. Ederrik aztarrika, ederrik lan inia da 'ederrik aztarrika [lan nekeza], ederrik lan eginia da'. Ik. makina bat; gogoti(k); asko; franko. |
| edertasun, edertasuna |
edertasun |
edertasun 1 iz. Ederra denaren nolakotasuna. ▲ Sin. preziosidade, politasun. 2 iz. Ugaritasuna. |
| edukatu, edukatzen |
hezi, edukatu |
edukatu 1 dau ad. Ik. hezi. 2 (Era burutua izenondo gisa). Jende edukatua. |
| edukazio, edukaziua |
edukazio |
edukazio 1 iz. Heziketa. 2 iz. Jendetasuna. ◆ edukazio oneko / txarreko. |
| eduki |
eduki |
eduki Ik. idugi.
eduki/euki ad.: Esanik dekau. Oharra. Dekau eta horren antzeko adizkien partizipioa ez dugu aurkitu gure datuetan Bakaikun. Horren ordez ibili aurkitu dugu: “Bai, ibili zen ‘zuen’ kotxe bat”, “Goséik eztáu ibílko” (Ond Bak).
(Ond Bak): Eduki? euki? Jekan. Hirurak jekanai arrontzia. Bazekain ‘bazeukaten’. Zuritasun asko deka. Dekai ‘daukate’. Dekazai ‘daukazue’. Dekatzai ‘dauzkate’. Dekatzazai ‘dauzkazue’. Balekai ‘baleukate’.
[Urdiain]: Jukan. Hirurak jukanai arrontzia. Bazukain ‘bazeukaten’. Zuritasun asko duka. Dukai ‘daukate’. Dukazai ‘daukazue’. Dukatziai ‘dauzkate’. Dukatzizai ‘dauzkazue’. Balukai ‘baleukate’. |
| egarri, egarria |
egarri |
egarri 1 iz. Ik. edateko gogo (> yateko gogo). 2 iz. (Hedaduraz). Ur premia. Geranio oiek egarria dukai 'geranio horiek egarria daukate'. ◆ egarriak egon (> egarriek yon). ◆ egarria eman. Afarrierwek egarria eman dwa 'ajoarrieroak egarria eman dit'. ◆ egarriak hilik (> egarriek ilik). |
| egarritu, egarritzen da |
egarritu |
egarritu da ad. Txakurra egarritwik do 'txakurra egarriturik dago'. |
| egi, egia |
egia |
egi (-a berezkorik gabe) iz. Egia. Egi gutxi ta gezur asko 'egia gutxi eta gezur asko'. Egiek esaten tuena, gaiztwa 'egiak esaten dituena, gaiztoa'. ▼ Anton. gezur. ◆ égia. Jasotako azalpenari ematen zaion harridura erantzuna. ◆ egia esan. Aitorpen moduko esaldi baten atariko gisa ezartzen den esapidea. ◆ egia esateko. Egia esan. [a decir verdad; en realidad]. Ik. total; zinez. ◆ egia izan. Egia da-ta! Egia'ok eta! Egia don-da! ◆ egiez adb. Egiaz. ◆ egitan adb. Egiatan. Ik. zinez. ¬ |
| egiez |
egiaz |
|
| egiezko, egiezkua |
egiazko |
egiezko adj. Egiazkoa. Ik. benazko. |
| egin |
egin |
egin (> ein, in) 1 dau ad. Orrek in tuen lanak! 'horrek egin dituen lanak!'.
Zeorrek uts egina. Ik. Andra batek Kontua: hitz neurtuzko lerroan ageri da egina (Ond Bak).
|| Zopak in ber datzat esene horri. Jakin inko zen-da; inko nuke... Lan hoi inik do. Lan hoi norbaitek inia da, ezta berez in. Lan hoi norbaitek inda do, ezta berez in. Baldín ínko baluké. Gaztaiá itéko. Errotan garia iten zan ího (Ond Bak) ||.
◆ egin aldi (> inaldia). |
| egitan |
egiatan |
|
| egiti, egitia |
egiati |
egiti adj. Egiatia. Oi egitia da, orrek eztau gezurrik esaten 'hori egiatia da, horrek ez du gezurrik esaten'. ▼ Anton. gezurti. |
| egoaldi, egoaldia |
eguraldi |
|
| egoera, egoeria |
egoera |
egoera iz. (Hitz berria) (?) Ik. egonera (> yonera). Ik. modu*; situazio. |
| egon |
egon |
egon da ad. Dago. Ik. Andra batek Kontua: hitz neurtuzko lerroan ageri da dago. (Ond Bak). Ik. yon. |
| egualdi / egoaldi |
eguraldi |
eguraldi (> egwaldi, egoaldi; egueldia [Altsasu]). Eskerrak egualdiekin eztela iyork'e agintzen 'eskerrak eguraldiarekin ez duela inork ere agintzen'. || egoaldi iz. Egoaldi: denb'ona 'eguraldi: denbora ona. Ik. denbora. ● Esr. zah. Arrasgorri, bier egoaldi 'arrats gorri, bihar eguraldi [ona]'. |
| eguardi arte, eguardi artia |
eguerdi arte, eguarte |
|
| eguardi, eguardia |
eguerdi |
|
| Eguarri / Eguerri |
Eguberri |
Eguarri iz. Eguberria. Ik. gaubon; pazko egun. ● Esr. zah. Egwarri, erwek iarri 'Eguberri, eroak igarri' (FM). Eguarria da Gaubonetako garai hoi. Egwarritan, gwe etxῐen ezta faltako errege sarrakin inioko / indako konpotῐa 'eguberitan, gure etxean ez da faltako errege sagarrekin egindako konpota'. |
| eguberri (?) / eguerri |
Eguberri |
eguberri (?) Ik. eguarri; Gaubon(ak). |
| eguerdi, eguerdia |
eguerdi |
eguerdi (eta eguardi [Urdiain]) iz. Uste gindubén eguardien etorko zindala (Ond Bak). || Eguardi aldῐen 'eguerdi aldean'. ◆ eguerdian (> egwardien). ◆ eguerdi arte (> egwardi arte, egwardi artῐa). Goiza. |
| egun (2) |
ehun |
egun2 zenbtz. Ehun; hamar bider hamar, 100. Bi aldiz egun. Hiru aldiz egun. Lau aldiz egun. Bost aldiz egun (...). Hamar aldiz egun (LM). |
| egun on |
egun on |
|
| egun seinalatu, egun seinalatua |
egun seinalatu |
|
| egun, eguna (1) |
egun |
egun1 1 iz. Ald. yun. [Yun guztῐa 'egun guztia' esapidean bakarrik] Ik. yun. Lurrak bere ardatzaren inguruan bira osoa egiten ematen duen denbora; 24 orduko denbora-bitartea, gauerditik gauerdira. Astiek zazpi egun dukatzi 'asteak zazpi egun dauzka'. Egun batetik bestia 'egun batetik bestera'. || Bedratzi egunien. Hogéi egunekuá. Ama Berjina egunien (Ond Bak). Aurreko egunῐen dantzan zailen 'aurreko egunean dantzan zebilen'. Urrengo egunῐako autzi genduen lan pixkat 'hurrengo egunerako utzi genuen lan pixka bat'. Egun guztiko lana badukat laiwek garbitzen 'egun guztirako lana badaukat leihoak garbitzen'. 2 iz. Eguzkiak argitzen duen denbora. ▼ Anton. gau. Gau ta egun. ◆ eguna joan eta eguna etorri (> eguna fan da eguna etorri). ◆ egun bateti(k) bestera (> egun bateti(k) bestῐa) 1 adb. Berehala, denbora gutxian. 2 adb. Egunetik egunera. ◆ eguna argitu da/dau ad. Eguna argitu ordwako ata da etxeti 'eguna argitu orduko atera da etxetik'. Ik. argitu. ◆ egunean baino egunean... -ago (> egunῐen baindo egunῐen... -o) adb. ◆ eguneko 1 adj. Freskoa, egun berean egina. Eguneko ogia. 2 adj. Egunerokoa. Eguneko lanak. ◆ (halako) egunekoa izan (alako egunekwa izan). Jaiotegunari dagokiona. Alako egunekwa da 'halako egunekoa da'. Ze egune(ta)kwa da? Ze [zein] egunetakoa da?'. ◆ egunetik egunera (> eguneti(k) egunῐa) adb. ◆ egunez adb. Egun-argiz. ◆ hurrengo egun. Ik. biharamun (> biamun). ◆ egun on. Egun on. —Bai zuri're (LM). —Bai zuri're, Jainkuek daizula (LM). ◆ egun seinalatu. (Batez ere pl.) Jai eguna delako edo beste arrazoiren bategatik egutegian bereizitako eguna. Egun seinalatuek, bereziek. ¬ |
| egun, eguna (3) |
ehun |
egun3 iz. Ohiala. Eguntzailῐek iten den telῐa. Egunezko izarak 'ehunezko izarak'. |
| eguna argitu |
eguna argitu |
|
| egundu, eguntzen |
ehundu |
egundu dau ad. Ehundu. |
| eguneko, egunekua izan |
eguneko |
|
| egunio |
egunero |
egunero (> egunῐo) adb. Egunero meza fan 'egunero mezara joan' (Ond Bak). ▲ Sin. diario. |
| egunsenti, egunsentia |
egunsenti |
egunsenti iz. Eguna argitzen hasten den unea. Ik. argisenti. |
| egunzaile, egunzailia / egunzale, egunzalia / eguntzaile, eguntzailia |
ehule |
eguntzaile (eta egunzaile [Altsasu]; egun(t)zaile [Urdiain], egunzale) iz. Ehuntzailea*, ehulea. |
| egur, egurra |
egur |
egur 1 iz. Egurrei zuluek in. Lorrién egurra ekartzéko (Ond Bak). Sutako egurra, ez supila edo bazterrekua. Egurretako o matialetako? 'egurretarako edo materialetarako [zuretarako]?' [Desberdindu egiten dira egurra eta zura]. Suai botaiozu egurra 'suari bota iezaiozu egurra'. 2 iz. Irud. Jipoia. Ik. makila; makilakada. ◆ egur pasmatu(a). Ik. (h)arruka (> arrukῐa). ◆ egur idoitu(a). ◆ egurra egin (> egurra in). Egur egin. ◆ egurra txikitu. Su egiteko egurra puska txikietan zatitu. Ik. egurra lehertu. ◆ egurra eman. Jipoia eman. Ik. egurtu. ◆ egurra hartu / jaso. Jipoia hartu. ◆ egurra lehertu (> egurra lertu). Egurra bere hariari [zainari] segika aizkoraz-edo zabaldu. Ik. egurra egin; egurra txikitu. ◆ egurrezko Ik. zurezko. ◆ egurretara (> egurretá). Egurretá fan dῐa goizetik 'egurretara joan dira goizetik'. ◆ egurretan (egurketa). Egurretan eman dau ilabetῐa 'egurretan eman du hilabetea'. ◆ esku egur. Egur xehea. |
| egurpila, egurpilia / egur pila |
egur pila |
egurpila iz. Egur pila. ▲ Sin. egur monton. |
| egurra lehertu |
egurra lehertu |
|
| egurra txikitu |
egurra txikitu, egur egin |
|
| egurtoki, egurtokia |
egurtegi |
egurtoki iz. Egurtegia, egurra gordetzeko lekua. |
| egurzi, egurzia |
egur ziri |
egurziri (> egurzi) iz. Egur ziria. Ik. ziri (> zi); zurziri (> zurzi) |
| egutera, eguteria |
egutera |
egutera iz. Leku eguzkitsua; eguzkiak jotzen duen aldea. Ik. yuzkialde, itzalalde. |
| ehazki, ehazkia |
eranskin (*) |
ehazki 1 adj./iz. Eranskina*; ezkonlagunaren etxean bizi dena [aitaginarreba eta amaginarrebaren etxean bizi den ezkontidea]. Ni naiz etxe ontan eazkiya, kanpokwa 'ni naiz etxe hontan ehazkiya, kanpokoa'. Ik. kanpoko; kanpotar. 2 adj./iz. Artzaitasunῐen, arsaldotasunῐen ehazkia zan 'artzaintzan ehazkia zen'. ehazkide, ehazkidῐa (LM). Ik. ehazkide. [ehazkide (+ -kire G-nav), ehazkiya (det.; G-nav). Según Satrustegi (Ahaid 647s) se emplea este término en Urdiain para designar a la persona que por matrimonio entra a formar parte de una familia distinta a la suya. Cf. Ib.: Ni naiz etxe hontan ehazkiya, kanpokua]. [OEH. eraskin 2. (Gc ap. A; Lar). Adherentes Lar. Consorte que viene a casa de sus padres políticos]. |
| ehazkide, ehazkidia |
[erantsitako kide]* |
ehazkide iz. (LM) Ni naiz etxe ontan eazkiya, kanpokwa 'ni naiz etxe hontan ehazkia, kanpokoa'. Ik. ehazki; kanpoko. {OEH. ehazkide (+ -kire G-nav), ehazkiya (det.; G-nav). Según Satrustegi (Ahaid 647s) se emplea este término en Urdiain para designar a la persona que por matrimonio entra a formar parte de una familia distinta a la suya. Cf. Ib.: Ni naiz etxe hontan ehazkiya, kanpokua}. |
| ehiza txakur |
ehiza-txakur |
|
| ehiza, ehizia |
ehiza |
ehiza (> eiza) 1 iz. Animaliak harrapatzea edo hiltzea helburu duen jarduera. Eizῐa fango da katua 'ehizara joango da katua'. 2 iz. Ehizan atzeman den animalia. Eiza ekar dau 'ehiza ekarri du'. Ik. ehizaki. ◆ ehizien (> eizῐen) adb. Ehizan, ehizatzen. Eizῐen ibili 'ehizan ibili'. ◆ ehiza txakur (> eiza txakur). Ehizan laguntzeko erabiltzen den txakurra. |
| ehizaki, ehizakia |
ehizaki |
ehizaki (> eizaki) iz. Ehizatik eratorririko janaria. Eizakia duku gaur jateko 'ehizakia daukagu gaur jateko' (LM). ▲ Sin. ehiza (> eiza). |
| ehizien |
ehizan |
|
| ehiztai, ehiztaia |
ehiztari |
ehiztari (> eiztai) adj./iz. Eiztai txarrak beti suerte txarra 'ehiztari txarrak beti suerte txarra'. |
| ein, eiten |
egin |
|
| ejenplo, ejenplua |
etsenplu |
ejenplo 1 iz. Etsenplua, eredua, jarraibidea. A ze ejenplua eman dῐa! 'a zer etsenplua eman dio!' Ejenplo txarra eman dau 'etsenplu txarra eman du'. Eztau ejenpluekin predikatzen 'ez du etsenpluarekin predikatzen'. 2 iz. Adibidea. Ik. ixinplu. |
| ejerzizio, ejerziziua |
exerzizio, ariketa, jardun |
ejerzizio iz. Ariketa; jarduna. |
| ekaitz, ekaitza |
ekaitz |
ekaitz iz. Eguratsaren nahasmendu handia, haize gogorra eta, gehienetan, euria edo elurra eta oinaztura eta ostotsak ekarri ohi dituena. Ik. hodei; trunboi; tormenta; borraska; tenpestade. ● Esr. zah. Berrauneko Errekaldeko jostaia, berrogei eguneko ekaitza [jostaiak edo trumoia jotzen badu iparretik edo ipar ekialdetik, berrogei eguneko ekaitza izanen da]. || 'Berrauneko Errekaldeko [iparraldera edo ipar-ekialdera dagoen eremua] jostaia [trumoia], berrogei eguneko ekaitza'. |
| ekarrazi, ekarrazten |
ekarrarazi |
ekarrarazi (> ekarrazi) dau ad. Ekartzera behartu. |
| ekarri, ekarria |
(ur) emari, etorri |
ekarri2 iz. Iturrien ekarria 'iturriaren / iturrien ekarria'. Ekarri aundia duka plazako iturriek 'ekarri handia dauka plazako iturriak'. Ik. jario. |
| ekarri, ekartzen |
ekarri |
ekarri1 1 dau ad. || Nik uste nen ekar zaila 'nik uste nuen ekarri zutela'. Ekartzen zῐan 'ekartzen ziren'. Noiz ekarri (Ond Bak). 2 dau ad. Zerbait, aipatzen den zerbaiten ondorio izan. Orren ibilerak eztau gauza onik ekar ber 'horren ibilerak ez du gauza onik ekarri behar'. 3 dau ad. Fruituez eta kidekoez mintzatuz, eman. Arbola onek udara onak ekartzen tu 'arbola honek udare onak ekartzen ditu'. Ik. eman. 4 (Egurats gertakariez) Ari izan [beti hirugarren pertsona singularrean]. Kazkarra deka 'kazkabarra dakar [ari du]'. Lanburra jekak 'landurra zekarrek'. Yauria deka 'euria dakar'. |
| ekartzaile, ekartzailia |
ekarle |
ekartzaile iz./adj. Ekarlea, zerbait ekartzen duena. |
| ekibokatu, ekibokatzen |
oker ibili, nahasi |
ekibokatu da ad. Oker ibili, nahasi. |
| ekilibratu, ekilibratzen |
orekatu |
ekilibratu 1 da/dau ad. Orekatu. 2 (Era burutua izenondo gisa). |
| ekilibrio, ekilibriua |
oreka |
ekilibrio iz. Oreka. |
| ekin, ekina |
ekin |
ekin iz. Ekina, ekitea. In du jan ekin bat! A ze ekina in dai jorran. Ik. saio. |
| ekipo, ekipua |
taldea |
ekipo 1 iz. Taldea; kirol taldea. Ik. talde. Ekipo ona dukai aurten 'ekipo ona daukate aurten'. 2 iz. (Ironiaz) A ze ekipwa! 'a zer ekipoa!'. Ekipo ederra! |
| ekonomato, ekonomatua |
ekonomatu |
ekonomato iz. Ekonomatua; enpresa edo erakunde batek eraturiko saltokia, salgaiak kideei merkeago saltzea helburu duena. |
| ekonomika, ekonomikia |
ekonomika (sukaldea) |
ekonomika iz. Fundiziozko sukaldea, egurra edo ikatza errez berotzen dena. Kozina ekonomikῐa. Ik. kozina. |
| elaboratu, elaboratzen |
elaboratu |
elaboratu dau ad. Egin; landu. Be denborῐa ber dau ardo ona elaboratzen 'bere denbora behar du ardo ona elaboratzen'. Ik. egin (> ein, in); landu. |
| elastiko, elastikua |
elastiko |
elastiko 1 adj. Goma elastikwa. 2 (eta lástiko, lástikwa [Urdiain]) iz. Jantzia. Elastikuen borla (Ond Bak). Mauka beiko lastikwa 'mahuka gabeko elastikoa'. Ik. jerse. |
| elatzoki, elatzokia |
|
elatzoki iz. Eltzῐa ez iraultzeko patzen zana 'eltzea ez iraultzeko paratzen zena'. Ik. elatzu. |
| elatzu, elatzua |
laratz, gelatzu |
elatzu iz. Laratza, gelatzua, gelaratza. Elatzuen txintxilikan patzen zan pertza yosten 'elatzuan zintzilika paratzen zen pertza egosten'. |
| elbarrikatu, elbarrikatzen |
abaildu, elbarrikatu [OEH] |
elbarrikatu (eta albarrikatu [?]) da/dau ad. Abaildu, neka-neka egin, leher egin. ◆ elbarrikaturik egon (> elbarrikatuῐk yon, albarrikatuῐk yon). Abailduta egon, guztiz nekatuta edo ahulduta egon. Lur jota, elbarrikatuῐk' 'lur jota, elbarrikaturik'. Elbarrikatuῐk no, gogoῐpe ta fundamentuῐpe 'elbarrikaturik nago, gogorik gabe eta fundamenturik gabe'. Ik. lur jo(ta); leher egin(da) (> ler einda). |
| elbarrikatuik yon / albarrikatuik yon |
elbarrikaturik egon, abailduta egon |
|
| elegante, elegantia |
dotore, apain |
elegante 1 adj. Dotore. Ik. dotore; pintxo. 2 adb. |
| elejitu, elejitzen |
hautatu, aukeratu |
elejitu dau ad. Hautatu; aukeratu. Ik. aukeratu. |
| elektrizidade, elektrizidadia |
elektrizitate |
elektrizidade (eta eletrizidade) iz. Elektrizitatea. ▲ Sin. argi indar. |
| elementu / elemento, elementua |
elementu |
elementu (eta elemento) adj./iz. Elementu ederra dok oi! 'elementu ederra duk hori'. ▲ Sin. apareju, erremendu, alaja, bitxo, perkal. |
| eliminatu, eliminatzen |
eliminatu |
eliminatu 1 dau ad. Hil, akabatu, garbitu. 2 dau ad. Kanporatu; kirol txapelketatik kanporatu. 3 da/dau ad. Kanporatu; organismotik kanpora bota. Benenwa eliminatu 'benenoa eliminatu'. Ik. bota. |
| eliz atai, eliz ataia |
eliz atari |
|
| eliza-diru, eliza-dirua |
eliz-diru |
|
| eliza, elizia |
eliza |
eliza 1 iz. Eliza katolikoa. Elizῐek agintzen dau emen 'elizak agintzen du hemen'. Elizako kantaitak besteik eztaki 'elizako kantaitak [kantak] besterik ez dakizki'. 2 iz. Eraikina. Elizako teilatua itajunaz beteik do 'elizako teilatua itaxuraz beterik dago'. Kanpoti mezῐa aitzeko, zabal-zabala autzi dai elizako ataia 'kanpotik meza aditzeko, zabal-zabal utzi dute ezlizako atea'. ◆ eliz atari (> eliz atai). Elizataien ibiltzen gindan pilotakan 'eliz atarian ibiltzen ginen pilotaka'. Elizataiko arkuek 'eliz atariko arkuak'. ◆ eliza-diru iz. Elizari ematen zaion dirua. Urtien bein ematen dῐa eliza-dirua apizai 'urtean behin ematen dio eliza-dirua apaizari'. ◆ elizako zajau. Mezako Ofertorioan erabiltzen den zamaua (Ond Bak). Bere azpiyan yaten zuten olata mezakuen. || Elizako zajaua da kutxa gainetan ibiltzen dana. Ik. zajau. ◆ elizaz adb. Elizaz ezkondu dῐa 'elizaz ezkondu dira'. |
| elizako zajau |
elizako zamau |
|
| elizakuek (pl.) |
elizako (pl.) |
elizako iz. pl. Elizakwek. Elizako sakramentuetako bat, gaixoei dagokiena. ◆ elizakoak eman (> elizakwek eman). ◆ elizakoak hartu (> elizakwek artu). |
| elizakuek eman |
elizakoak eman |
|
| elizakuek hartu |
elizakoak hartu |
|
| elizatatze, elizatatzia |
elizaratu (emerdia) |
elizatatze (> elizatatzῐa) iz. (Ohitura) Emakume erdi berria elizaratu, elizara joan; elizara ateratzea. Umea izan ondoren, berrogei egunez ezin zuten ama berriek elizara joan. Egun horiek igaro ondoren, joaten ziren, eta elizkizun berezi baten bidez bukatzen zen aldi hori: hori zen elizatatzia (Ond Bak); (Urdiain). |
| elizdorre |
eliz dorre, kanpandorre |
|
| elizkizun, elizkizuna |
elizkizun |
elizkizun (eta eleizkizun [Bakaiku]) iz. Eleizkizuná dekáu bi urtién: érresponsó ta olatiá lehen, ofrendia guai (Ond Bak). Elizkizun: egunero meza fan, argizaia patu (h)ogien ta erresponsua bota apizai bi urtien (Urdinen, haik eta lau urte artia).
Oharra. Arrebak 2005eko otsailean esan didanez, berak 'lezkizun' erabiltzen du eta beti horrela egin omen du (Ond Bak). |
| eliztorre, eliztorria |
eliza dorre |
eliztorre iz. Eliza dorrea, kanpandorrea. |
| eliztxoi, eliztxoia |
eliztxori, eliza txori, txolarre |
eliztxori* (> eliztxoi) iz. Eliza txoria, etxetxoria, txolarrea (Passer domesticus). Ik. herritxori [Altsasu]. |
| elkarte, elkartia |
elkarte |
elkarte iz. [Beharko lukeen “alkarte” forma ez da erabiltzen]. Ik. soziedade; klu(b). |
| elkor, elkorra |
elkor |
elkor iz./adj. Elkorra* bekela sekatwik do lurra 'elkorra bezala sikaturik dago lurra'. Ik. legor; gogor. [*Oharra: substantibo moduan erabilia]. |
| elkortu, elkortzen |
elkortu |
elkortu da ad. Elkortwik do raso lurra 'elkorturik dago arras lurra'. |
| elokika |
elosika, elortxa |
elokika iz. Elosika, elortxa; elorri zuriaren fruitua (Iza Alts). {Elokika batzuk, unos frutos rojos del espino albar (Iza Alts)}. ▲ Sin. elortxa, elorri jaki, elorri jan. |
| elordi, elordia |
elordi |
elordi iz. Elorriak dauden eremua. |
| elorri jaki, elorri jakia |
elortxa, elosika |
|
| elorri jan, elorri jana |
elortxa, elosika |
|
| elorri, elorria |
elorri |
elorri iz. (Bot.) Elorri lore-zuria, fruitu gorria eta zur gogorra dituena (Crataegus laevigata eta Crataegus monogyna). Elorri txuia. Ik. aran sasi. ◆ elorri jaki. Elorri zuriaren fruitua. ▲ Sin. elorri jana, elortxa, elokika. ◆ elorri jan. Elorri zuriaren fruitua. |
| elortxa |
elortxa |
elortxa iz. Elorri zuriaren frutua (Ond Bak). ▲ Sin. elokika, elorri jaki, elorri jan. |
| eltxo, eltxua |
eltxo |
eltxo iz. Euliaren ordenako intsektu hegalaria (Subord. Nematocera). Eltxwek pikatu dwai 'eltxoek ziztatu didate'. |
| eltzari / eltzai, eltzaia |
eltzari, eltzekari |
eltzari (> eltzai) iz. Eltzaia patu ber dau bazkaitako 'eltzaria paratu behar da bazkaritarako'. ▲ Sin. eltzeko, potaje. |
| eltze burni, eltze burnia |
eltze burdina |
|
| eltze, eltzia |
eltze |
eltze iz. Ze naio, eltzekwa o zartaikwa? 'zer nahiago: eltzekoa edo zartaginekoa?'. Zurezko eltzῐa 'zurezko eltzea'. ▲ Sin. lapiko. Gaxin eltzia bekela: sukaldien hamalau gizon tertulien, ta eltzia azpiti erreik, erditi erdi yosik ta gaineti gordinik 'Garaziren eltzea bezala: sukaldean hamalau gizon tertulian, eta eltzea azpitik errerik, erditik erdi egosirik eta gainetik gordinik'. ● Esr. zah. Eltzeak egitera joan (> eltzῐek itῐa fan) Hil, bizia galdu. Gu laister eltzῐek itera kanposantura 'gu laster eltzeak egitera kanposantura'. ▲ eltze burni. Eltze burdina. Ik. trebede. |
| eltzekada, eltzekadia |
eltzekada |
eltzekada iz. Eltze baten edukia. Eltzekadῐa beak bakarrik jateko pronto 'eltzekada berak bakarrik jateko pronto'. |
| eltzeko, eltzekua |
eltzeko |
eltzeko iz. Eltzekaria. ▲ Sin. eltzari, potaje. |
| eltzemutu, eltzemutua |
eltzeitsu, itsulapiko |
eltzemutu iz. Eltzeitsua, itsulapikoa. Izkok eltzemutua festa aurreti austen dau, ta dirua ilobairi banatu 'izekok itsulapikoa festa aurretik hausten du, eta dirua ilobei banatu'. Ik. lapiko. |
| elur arin, elur arina |
elur hauts, elur irin |
|
| elur beazun, elur beazuna |
elur beratz |
|
| elur bisuts, elur bisutsa |
elur bisuts (*) |
|
| elur gesal, elur gesala |
elur gesal |
|
| elur pilo, elur pilua |
elur-pilota |
|
| elur pisu, elur pisua |
elur heze |
|
| elur trapatu, elur trapatua |
elur trinkotu |
|
| elur txibristin / elur txistin |
elur txibristin, elur txistin |
|
| elur txoi, elur txoia |
gailupa |
|
| elur yutsin, elur yutsina |
elur erauntsi |
|
| elur-korritu, elur-korritua |
elur-jausi |
|
| elur-lapatx, elur-lapatxa |
elur pikor |
|
| elur, elurra |
elur |
elur iz. Abenduko elurrá. | Elurra kentzen? Kenduko dik, bai, Santiagok! | Elurra kendu? Kenduko dik, bai, in denak! ▲ Sin. kaka txuri. ● Esr. zah. Elur urte, gari urte. || elur bildua. Ik. elurbildu. | elur-pilo, elur-pilwa. Alkarri, elur-pilokan. ◆ elur arin iz. Elur hautsa, elur irina (elurtuta, lurrean dela). Elur arina, elur sekwa 'elur arina, elur lehorra'. Ik. bisuts. ▼ Anton. elur pisu. ◆ elur beazun iz. Elur beratza. Elur beazuna ta gesala. Elur beazuna do 'elur beratza dago'. ▲ Sin. elur gesal. Ik. beazun. ◆ elur bisuts iz. Elur xehea, lehorra eta hauts erakoa, haizeak erraz mugitzen duena. Aiziekin, telapetik sartzen da elur bisutsa 'haizearekin, teilapetik sartzen da elur bisutsa'. Ik. elur arin. ◆ elur gesal iz. Urtzen ari den elurra. Elur gesalak de orduén (beazuna donien) 'elur gesalak daude orduan (beazuna dagoenean)' (Ond Bak). ▲ Sin. elur beazun. Ik. gesal; beazun. | – elurra fixti-fixti (deka) [elur gutxi]. | – elurra fara-fara / firi-fara (deka) 'elurra mara-mara' [elur asko]. | – elurrak joik [elur giroak animatuta]. ● // Elur, elur! e'nauk hiere bildur! Netako txitxia ta papa! Hitako txakurran kaka! //. ◆ elur-korritu iz. Elur-jausia. ◆ elur lapatx iz. Elur pikorra; pikor gisako malutetan erortzen den elurra. || Horrelako elur-prezipitazioa. Elur lapatxa deka 'elur lapatxa dakar'. ◆ elur pilo iz. Elur pilota. ◆ elur pilokan adb. Alkarri, elur pilokan 'elkarri, elur pilotak botaka'. ◆ elur pisu iz. Elur bustia, elur hezea (elurtuta, lurrean dela). ▼ Anton. elur arin. ◆ elur trapatu iz. Elur trinkotua, elur gogortua. Elur trapatuen golpekan sartzen dῐa ankak 'elur trapatuan kolpeka sartzen dira hankak [oinak]'. ◆ elur txibristin, elur txistin iz. Elur txistina, elur amukela txikia 'elur txistina, elur maluta txikia'. ◆ elur txori (> elur txoi) iz. Gailupa (Pyrrhula pyrrhula). ▲ Sin. negu txoi; klabelin txoi pikomotxa [krabelin txoi pikomotxa (EHHA)]. ◆ elur yutsin iz. Elur erauntsia. Ordu bat garrengo elur yutsinak zwitu tu baztar guztiek 'ordu bat garrenerako* elur erauntsiak zuritu ditu bazter guztiak'. ◆ elurra egin (> elurra in) dau ad. Abenduen eztau elurrik in 'abenduan ez du elurrik egin'. || elur egin (> elur in) (Ond Bak): Esan tazu, alde batia, elurr’itia baindo hobe dala izotza botatzia 'esan ezazu, alde batera, elur egitea baino hobe dela izotza botatzea'. ▲ Sin. elurra bota, elurra ekarri; zuritu (> zuitu). | – elurra [ekarri]: elurra deka. | – elurra bota: Hau da hau elurra botatzia! ◆ elurra legunaz (egon...). Erabat elurtuta egon; lurmenik gabe, inguru guztia elurrak leunduta egon. Ixipuntati Aizkibiliaindo elurra legunaz jok, dana txuri-txuria, lurmenipe 'Ixipuntatik Aizkibileraino elurra legunaz zegok, dena zuri-zuria, lurmenik gabe'. |
| elurbildu, elurbildua |
elurbildu |
elurbildu iz. Haizearen eraginez, elurra biltzen den lekua. |
| elurguna |
elur gune |
elurguna iz. Elurra urtu ez den gunea. Ik. lurmen. |
| elurketa, elurketia |
elurketa, elurte |
elurketa iz. Elurtea, elur jasa. Elurketa garaia. ◆ elurketan adb. Elurketan fan da aurtengo negua 'elurketan joan da aurtengo negua'. |
| elurmusti, elurmustia |
elurbusti |
elurmusti iz. Elurbustia. Eztau zwituko; elurmustia deka 'ez du zurituko; elurbustia dakar [ari du]. |
| elurpe, elurpia |
elurpe |
elurpe iz. Elur azpia. ◆ elurpean (> elurpῐen) adb. Elur azpian. |
| elurra in |
elurra egin |
|
| elurra legunaz yon |
elurrak leunduta; erabat elurtuta egon |
|
| elurte, elurtia |
elurte |
elurte iz. Elurte aundia bota dau 'elurte handia bota du'. |
| emakume, emakumia |
emakume |
emakume iz. Gizonok alferro zai emakumῐek baindo 'gizonok alferrago zarete emakumeak baino'. Emakume ta gizaki. ▲ Sin. andra. ▼ Anton. gizaki, gizon. |
| eman berra |
zor |
|
| eman, ematen |
eman |
eman 1 dau ad. Zerbait norbaiten esku ezarri. Afaia eman geau 'afaria eman digu'. || Bakaiku: (Guk hoiek ebeiri) eman bagindatza ‘bagenizkie’. Eman natzan ‘nizkion’, eman zatzan ‘zizkidan’, eman zan ‘zion’. Mezia eman. Indar eman. Nik emain dezait ‘dizuet’ zeiri. Nik emanko dezait zeiri. Emanko al gairubei ‘digute’ (Ond Bak). || 2 dau ad. (Gauza abstraktuez mintzatuz). Pena eman. Eskerrak eman. Gwenziek eman 'goraintziak eman'. Denborῐa eman 'denbora eman'. Lotsa eman. Gerrῐa eman 'gerra eman'. Bildurra eman 'beldurra eman'. Gwstua eman 'gustoa [atsegina] eman'. Mina eman. Emain dwet zaplastakon bat! 'emanen diat zaplastakoren bat'. Jatῐa eman 'jatera eman'. Mezῐa eman 'meza eman'. Bizkarra eman. 3 dau ad. (Lurraz, diruaz eta kidekoez mintzatuz). Lur orrek eztau asko ematen 'lur horrek ez du asko ematen'. Sar orrek eztau asko ematen 'sagar [arbola] horrek ez du asko ematen'. Ik. ekarri. 4 dau ad. Denboraz mintzatuz, pasatu, igaro. Astebete eman du oporretan 'astebete eman dugu oporretan'. Yun guztῐa eman dau erdi lotan 'egun guztia eman du erdi lotan'. 5 dau ad. Iruditu. Ematen dau tontua dala 'ematen du tontoa dela'. Eztau ematen etorri danik 'ez du ematen etorri denik'. Ik. apenas. | Ondo ematen dik / Txarki ematen dik [tener buen aspecto / tener mal aspecto]. 6 dau ad. [emitir, retransmitir]. Radiuen eman dai berria 'irratian eman dute berria'. 7 dῐa ad. [dar, tener]. Biotzekwek eman dῐa 'bihotzekoak eman dio'. 8 dau ad. Eraikinez-eta mintzatuz, norabait begira egon. Laio orrek egoaldῐa ematen dau 'leiho horrek hegoaldera ematen du'. ◆ eman beharra (> eman berra). Zorra. Eman berra dukat 'eman beharra [zor] daukat'. Ik. zor. ◆ eman eta eman (> eman da eman). |
| emangarri, emangarria |
emangarri |
emangarri adj. (Hitz elkartuetako bigarren osagai gisa) Adierazten dena ematen duena. Ik. ikara emangarri; lotsa emangarri. |
| emankan |
ematen, joka |
emankan adb. Ematen; joka. Alkarri emankan 'elkar joka'. Asarratu ta emankan asi dῐa 'haserretu eta emanka hasi dira'. Ik. joka(n). |
| emantzaile, emantzailia |
emaile; eskuzabal |
emantzaile (> emanzaile [Urdiain]) 1 iz. Zerbait ematen duen pertsona. (Ond Bak) Meza emantzailῐa 'meza-emailea'. Listo emantzaile mezia (?). Ik. emataile. 2 (Izenondo gisa). Ematen duena; eskuzabala. Ik. emataile; eskuzabal. ▼ Anton. zuhur (> zur). |
| emataile, ematailia |
emaile |
emataile 1 iz. Emailea, zerbait ematen duen pertsona. Jatῐa ematailῐa. Susto ematailῐa. Ik. emantzaile; partitzaile. 2 adj. Ematen duena; eskuzabala. Ik. emantzaile; eskuzabal. ▼ Anton. zuhur, autsi (autsia), zimur / ximur, eskuximur. |
| emazte, emaztia |
emazte |
emazte iz. Norbaitentzat, berarekin ezkondua dagoen emakumea. ▲ Sin. andra. [Gaur egun andra erabiltzen da]. Ik. senar-emazte. |
| eme, emia |
eme |
eme 1 adj./iz. Animaliez mintzatuz, kumeak egiten dituen sexukoa. ▼ Anton. ar. 2 adj. (Landareez mintzatuz). |
| emen |
omen |
emen partik. Omen. Hiztunak, aditzera ematen duenaren berri, entzunez –ez ikusiz– jakin duela adierazteko erabiltzen duen partikula. Ik. omen. Baswa emen zan oi leno 'basoa omen zen hori lehenago' (Ond Bak). |
| emereke |
gaitun |
emereke iz. (Bot.) Gaituna (Sanguisorba officinalis; Pimpinella officinalis). (Ond Bak) Galsorotako belar txarra, zalkea ez bezala. Pinpilindaria da emerekearen hazia. Ik. pinpilindara. |
| emozio, emoziua |
emozio |
emozio iz. Zirrara. |
| emozionatu, emozionatzen |
hunkitu |
emozionatu da/dau ad. Hunkitu. |
| en |
[alaen, halako] |
en (Ond Bak) [más que]. Aul oi en aul oi!; aul ok en aul ok!: idiota, más que idiota; idiotas, más que idiotas!. Ik. zera baindo zerago (> zea baindo zeo), (izenondoa) baindo (izenondoa -ago). |
| -en alde in |
-en alde egin |
|
| -en alde yon |
alde egon |
|
| enamoratu, enamoratzen |
maitemindu, enamoratu |
enamoratu da/dau ad. Maitemindu. Amelikin enamoratu da. Raso enamoratwik duka erri orrek 'arras enamoraturik dauka herri horrek'. ◆ enamoratuta / enamoraturik yon. Maiteminduta egon. |
| enbalde |
alferrik |
enbalde adb. Alferrik. Debalde ta enbalde zaitza 'debalde eta alferrik zabiltza'. Ik. alferrik; malamente. |
| enbasadore, enbasadoria |
inbutu |
enbasadore iz. Inbutua. Ik. enbudo. |
| enbeleko |
sinple. 2 delikatu |
enbeleko [Ziordia] 1 adj. Pertsona sinplea. Ik. sinple. 2 adj. Pertsona delikatua, ahula. Ik. ahul; delikatu. [Gaztelaniatik (?): embeleco, fútil]. |
| enbenenatu, enbenenatzen |
pozoitu |
enbenenatu da/dau ad. Pozoitu. Jan klasῐokin gwaindo gu enbenenatuko ga 'jan klase hauekin oraino gu pozoinduko gara'. Ik. almutea jo (> almutῐa jo). |
| enbudo, enbudua |
inbutu |
enbudo iz. Inbutua. ▲ Sin. enbasadore. |
| enbusteia |
gezur, enbusteria; sinplekeria, tontakeria |
enbusteria (> enbusteia, inbusteia). Enbusteia gógoti 'enbusteria gogotik [erruz, ugari]'. Inbusteia franko. || Sinplekeria, tontakeria. Etxukat inbusteietako gogoik 'ez zaukat enbusteriatarako gogorik'. Ainbeste inbusteia! 'hainbeste enbusteria, hainbeste sinplekeria, hainbeste tontakeria', [esate baterako, gehegizko zaintzagatik]. Ik. sinplekeria (> xinplekeia); kopla. |
| enbustero, enbusterua |
gezurti, enbustero |
enbustero, -a (Generoa hartzen du) adj./iz. Gezurtia. Ik. gezurti. |
| endai, endaia |
endai |
endai iz. Pala. burnindai eta labendai hitz elkartuetan. Ik. pala. |
| endratu, endratzen |
endredatu |
|
| endreatu |
endredatu |
endredatu (> endreatu, endratu, endriatu) dau ad. ▲ Sin. nahastekatu, kakanahastu; nahastu. Ari guztῐa endreatwik 'hari guztia endredaturik'. Ik. trabatu. |
| endreatzaile, endreatzailia |
endredatzaile |
endredatzaile (> endreatzaile, endrῐatzaile) adj. ▲ Sin. nastekatzaile; nastekero, -a; salsero, -a. |
| enemigo, enemigua |
etsai, arerio |
enemigo iz./adj. Etsaia, arerioa. Ik. etsai; kontrario. ▼ Anton. aixkide, laun. |
| enfatu, enfatzen |
haserretu |
enfadatu (> enfatu) da/dau ad. Zukin enfatwik no 'zurekin haserreturik nago'. Ik. hasarratu; koleratu. |
| enfermedade, enfermedadia |
gaitz, eritasun |
enfermedade iz. Gaitza, eritasuna. Ik. gaitz. [Desberdindu gaixotasun]. |
| enfermera, enfermeria / enfermero, enfermerua |
erizain |
enfermero, -a (Generoa hartzen du) iz. Erizaina. |
| enfrentamentu, enfrentamentua |
enfrentamendu |
enfrentamentu iz. Enfrentamendua. Enfrentamentu aundia ibil dai aitak eta semῐek 'enfrentamendu handia ibili [eduki] dute aitak eta semeak'. Ik. peleia; muxinko. |
| enfrentatu, enfrentatzen |
aurre egin |
enfrentatu da ad. Alkar enfrentatu. Ik. aurre egin (> aurre in). |
| engantxatu, engantxatzen |
lotu; katigatu |
engantxatu 1 da/dau ad. Txuman engantxatwik 'tximan [ilean] engantxaturik'. Remolkῐa autwai engantxatuta 'erremolkea autoari engantxatuta'. Ik. lotu; trabatu. 2 dau ad (irud/hed) Borrokari lotu. Asarratu ta engantxatu in dῐa 'haserretu eta engantxatu egin dira'. Txakurrak engantxatu ta jaraiten ez 'txakurrak engantxatu eta jaregiten ez'. || Harrapatu. Lepoti engantxatu 'lepotik engantxatu'. Ik. harrapatu. |
| engantxe, engantxia |
lotura |
engantxe iz. Bi gauza elkarrekin lotzen dituen zera. Ik. lotura; lotugera; sujezio. |
| enkajatu, enkajatzen |
sartu; txertatu; ahokatu |
enkajatu da/dau ad. Sartu; txertatu; ahokatu. Ik. sartu. Bi pῐezok eztaῐ enkajatzen 'bi piezok ez dira ondo txertatzen'. |
| enkaje, enkajia |
parpaila, enkaje |
enkaje iz. Parpaila; ehunezko zatia, apaingarri gisa arropei eransten zaiena. Gonῐa, enkaje polit batekin 'gona, enkaje polit batekin'. |
| enkajonatu, enkajonatzen |
sartu |
enkajonatu dau ad. Zerbait bitarte edo leku estu batean sartu. Arramaiuen da paetῐen artῐen enkajonatwik 'armairuaren eta paretaren artean sarturik'. Ik. sartu; estutu. |
| enkargatu, enkargatzen |
enkargatu |
enkargatu 1 dau ad. Norbaiti lan edo egiteko jakin bat gauzatzeko esan. Ik. agindu. 2 da ad. Arduratu. |
| enkargu, enkargua |
enkargu |
enkargu iz. Mandatua. Ik. mandatu. |
| enkistatu, enkistatzen |
enkistatu |
enkistatu da ad. |
| enkomendatu, enkomendatzen |
gomendatu |
enkomendatu dau ad. (osasuna enkomendatzeko doluzko esapidean). Osasuna, enkomendatzeko [Dolumina agertzeko esaten da, eta osasuna izan dezazun, hildakoaren alde errezatzeko adierazten dau]. |
| enkontratu, enkontratzen |
elkartu, topo egin. 2 sentitu, egon |
enkontratu 1 da/dau ad. Alkarrekin enkontratu. Ik. topo egin (> topo in); koinziditu. 2 da/dau ad. Geizki enkontratzen naiz 'gaizki sentitzen naiz'. Ik. sentitu, egon (> yon). |
| enkontru, enkontrua |
enkontru |
enkontru iz. Enkontrwa. |
| enpaketatu, enpaketatzen |
paketatu |
enpaketatu dau ad. Paketatu. |
| enpapatu, enpapatzen |
blai egin, blaitu |
enpapatu da/dau ad. Ik. txirriatu. |
| enparejatu, enparejatzen |
parekatu |
enparejatu 1 da/dau ad. Pareka jarri. 2 da/dau ad. Bikotea osatu; arra eta emea batu. |
| enpatxatu, enpatxatzen |
enpatxatu |
enpatxatu (Ald. enpatu ? LM) |
| enpatxu, enpatxua |
enpatxu |
enpatxu iz. Ik. betekada. |
| enpeñu, enpeñua |
enpeinu |
enpeinu (> enpeñu) iz. Enpeñu aundia patzen dau ikasten 'enpeinu handia paratzen du ikasten'. Ik. ahalegin; eginahala. |
| enplasto, enplastua |
enplastu |
enplasto 1 iz. Enplastua; sendagai nahastura biguna. Kipulῐa, oliwa, ina... trapu batῐen patutako enplastwa 'tipula, olioa, irina... trapu batean paratutako enplastua'. 2 adj. (Irud.) Gogaikarria, aspergarria. Oi enplasto zikina! 'hori enplastu zikina!'. Ik. aspergarri; aborrigarri; berriketontzi; pelma; peste. |
| enpleatu, enpleatzen |
enplegatu |
enpleatu dau ad. (g.g.er.) Enplegatu. ▲ Sin. ibili, usatu. |
| enpresa, enpresia |
enpresa |
enpresa iz. Enpresa txikiek dῐa geienak 'enpresa txikiak dira gehienak'. Ik. fabrika; industria. |
| enpresaio |
enpresaburu |
enpresario (> enpresaio) iz. Enpresaburua. |
| enreatzaile |
endredatzaile |
enreatzaile adj. Endredatzailea. Ik. nahastekatzaile; nahastekero, -a. |
| ensaiatu, ensaiatzen |
entseatu |
ensaiatu dau ad. Entseatu. Astῐen bein ensaiatzen dai erriko txistulaiek 'astean behin entseatzen dute herriko txistulariek'. |
| ensaio, ensaiua |
entsegu, entsaio |
ensaio iz. Entsegua; proba. Ostῐaletan, kantaitan ikasteko ensaiwa izaten du 'ostiraletan, kantaitan ikasteko entsaioa izaten dugu'. Ik. saio; proba. |
| ensalada, ensaladia |
entsalada, gatzozpindu |
ensalada iz. Entsalada. Porruek ensaladan gustwa jaten tut 'porruak entsaladan gustura jaten ditut'. Ensalada epela nei gaio gustatzen 'entsalada epela niri gehiago gustatzen'. |
| ensegida |
berehala |
ensegida adb. Berehala. Ik. berehala (> bela); berehalaxe (> belaxe); segidan; segituan (> segituen). |
| enteatu, enteatzen / entiatu, entiatu |
jabetu, enteratu |
|
| entendimentu, entendimentua |
entendimentu |
entendimentu iz. Adimena. Entendimentu aundik eztuka 'entendimentu handirik ez dauka'. |
| entenditu, entenditzen |
entenditu |
entenditu dau ad. Entenditu dezu? 'entenditu duzu?'. Oi entenditzeko bi aldiz jaio ber da bat 'hori entenditzeko bi aldiz jaio behar da bat'. Ik. konprenditu. |
| entenga, entengia |
entenga |
entenga iz. Hamalauren bat zentimetroko iltzea. Puntapatxa aundiek dῐa entengak 'puntapax handiak dira entengak'. Ik. giltza. |
| enteratu, enteratzen |
jabetu, jakin, enteratu |
enteratu ([Bakaiku] eta enteatu, entiatu [Urdiain]) da ad. Jabetu, jakin. Enteratuko da gauzakin (Ond Bak). Ezta enteatzen 'ez da enteratzen'. Ezton enteatu´re iten 'ez dun enteratu ere egiten'. Ik. jakin; erreparatu (> errapatu). |
| enterradore, enterradoria |
lurperatzaile |
enterradore iz. Lurperatzailea. ▲ Sin. enterratzaile. |
| enterratu, enterratzen |
lurperatu, ehortzi |
enterratu dau ad. Lurperatu; lur eman. Ik. lur eman; lurperatu (> lurpῐatu). |
| enterratzaile, enterratzailia |
lurperatzaile |
enterratzaile iz. Lurperatzailea. ▲ Sin. enterradore. |
| enterro, enterrua |
ehorzketa; hileta elizkizun |
enterro (eta entῐerro) iz. Enterrua. Hileta; lur ematea. Gaur enterrwa do 'gaur enterrua dago'. |
| entrada, entradia |
sarrera, entrada |
entrada 1 iz. Sarrera. Sukal entrada. Ik. sarrera. 2 iz. Zineko (...) entradia. Takillan hartu dot zineko entradia. 3 iz. Kopetako entradak. ◆ entrada egin / eman (> entradῐa in / eman). Espazio itxi bati sarrera eman: baratzari, soroari, okuluari entradia in / eman). |
| entreatu, entreatzen |
entregatu |
|
| entreazi, entreazten |
entrega arazi |
entregarazi* (> entreazi) dau ad. Entregatzera behartu. |
| entrebitarte, entrebitartia |
bitarte |
entrebitarte iz. Ik. bitarte. ◆ entrebitartean (> entrebitartῐen) adb. Ik. bitartean (> bitartῐen); bien bitartean (> bien bitartῐen). |
| entregatu, entregatzen |
entregatu |
entregatu (eta entreatu) 1 dau ad. Libua entreatzῐa fan naiz 'liburua entregatzera joan naiz'. Entregatu be tokῐá 'entregatu bere tokira'. Ik. eman; bueltatu. 2 da ad. Be bua entregatu dau 'bere burua entregatu du'. |
| entrenadore, entrenadoria |
entrenatzaile |
entrenadore iz. Entrenatzailea. |
| entrenamentu, entrenamentua |
entrenamendu |
entrenamentu iz. Entrenamendua. |
| entrenatu, entrenatzen |
entrenatu |
entrenatu da/dau ad. |
| entresaka, entresakia |
entresaka |
entresaka iz. Ik. bihestu. |
| entretenigarri |
entretenigarri |
entretenigarri adj./iz. ▼ Anton. aspergarri, aborrigarri. |
| entretenimentu |
entretenimendu |
entretenimentu iz. Entretenimendua. Ik. entretenigarri. |
| entretenitu, entretenitzen |
entretenitu |
entretenitu da/dau ad. |
| entzun, entzutzen (ez *entzuten) |
entzun |
entzun, entzutzen (ez *entzuten) dau ad. Orrek ez dik entzutzen 'horrek ez dik entzuten'. Ik. aditu (> aitu). ◆ meza entzun (> mezῐa entzun). |
| eo |
edo |
|
| eon |
egon |
|
| eozein |
edozein |
|
| eozer |
edozer |
|
| epel, epela |
epel |
epel 1 adj. Bero samarra, ez hotza eta ez beroa. 2 adj. Sutsua ez dena. Ik. ezkel. |
| epelki, epelkia |
epelki |
epelki adj./iz. Giro epela. Kanpwen otza do, bea au epelkia dona etxe barruen! 'kanpoan hotza dago, baina hau epelkia dagoena etxe barruan!'. Gústwa, etxeko epelkiti elurrai beira 'gustura, etxeko epelkitik elurrari begira'. Ik. beroki. |
| epeltasun, epeltasuna |
epeltasun |
epeltasun iz. |
| eper txakur, eper txakurra |
eper-txakur |
|
| eper, eperra |
galeper |
eper iz. Galeperra (Coturnix coturnix). Ik. baseper. ◆ eper kafi. Galeper habia. ◆ eper kuma. Galeper kumea. ◆ eper txakur. Galeper txakurra. |
| -era |
-era (atzizkia) |
-era (atzizkia). 'Gertaera, ondorioa, egoera' adierazten duten izenak sortzen ditu. Burundako adibideak: botagera, egoera, esaera, eskaera, ezaupera, iyogera, jagiera, jarrera, joera, jokaera, makiera, pasaera, portaera, yonera, (...). 'Nolakotasuna, izaera' adierazten duten izenak sortzeko. Burundako adibideak: lodiera, luzera, makiera, zabalera. |
| erabaki, erabakia (2) |
erabaki |
erabaki2 iz. (?) Ik. dezisio; esana. |
| erabaki, erabakitzen (1) |
erabaki |
erabaki1 dau ad. (?) Ik. deziditu; esan. |
| erabat |
erabat |
erabat adb. Erabat ‘denak batean’ hogéi egún ez (Ond Bak). Andik asita, erabat erre zan baswa 'handik hasita, erabat erre zen basoa'. Ik. oso; raso. |
| erabateko, erabatekua |
erabateko |
erabateko adj. Ik. oso (osua). ¬ |
| erain / yain, yaiten (1) |
erein |
erain (eta eain, yain) dau ad. Erein. Ik. sartu (patata). Naguek yain ta ekarri. Patatak sartu ta ata. Erein emen zein garia (Ond Bak). ● (Kantaita) Elorria loran dago / mirua loka dago / artua eraiteko / a zer giroa dago.
◆ eraiteko makina (> yaiteko makinῐa). Ik. senbradora.
– yaiteko garaia.
– yaiteko lurrak eta larriek.
2 dau ad. yaiten, eaiten. Eragiten. |
| erakustaile, erakustailia |
erakustaile*, erakusle |
erakustaile ([Bakaiku] eta yakustaile [Urdiain]) 1 iz. Zerbait erakusten duen gauza edo pertsona. Ik. ikastaile. 2 iz. Irakaslea. |
| eratu, eratzen |
erotu |
eratu da/dau ad. Erotu; ero bihurtu. Eratwik do 'eroturik dago'. Ik. txoratu. |
| erbi txakur, erbi txakurra |
erbi-txakur |
|
| erbi, erbia |
erbi |
erbi iz. (Lepus europaeus). ◆ erbi txakur. Erbiak harrapatzeko erabiltzen den txakurra. |
| erdal bobil (?) |
erdara mordoilo |
|
| erdaldun, erdalduna |
erdaldun |
erdaldun (> erdealdun, erdῐaldun, erdeazdun, erdiazdun) adj./iz. Maistria erdiazduna zaken (LM). Erdiazdundu 'erdaldundu' in da (LM). Ik. belarrimotx. |
| erdeaz |
erdaraz |
|
| erdeaz bobil, erdeaz bobila |
erdara mordoilo |
|
| erdeazdun, erdeazduna |
erdaldun |
erdeazdun (eta erdῐazdun) adj./iz. Erdaraduna, erdaraz hitz egiten duena, euskaraz ez dakiena. (LM). Ik. erdaldun. |
| erdera, erderia |
erdara |
erdera iz. Gaztelania (burundarrendako). Ik. kastellano. ◆ erderaz (> erdeaz, erdῐaz) adb. Erdaraz. Erdeaz yakusten dai eskolan 'erdaraz erakusten dute eskolan'. Erdeaz esan. Erdeaz izketan 'erdaraz hizketan'. ◆ erderaz borobil (> erdeaz bobil, erdῐaz bobil) Batez ere pl. Erdeaz bobilak. Erdara [gaztelania] mordoiloa. Abuela Juanak erdeaz bobil onak esaten zituen 'amona Juanak erdaraz borobil [erdara mordoilo] onak esaten zituen'. |
| erdi bana |
erdi bana |
|
| erdi-preziuen |
erdi-prezioan |
|
| erdi, erdia |
erdi |
erdi 1 iz. Bedratzi t’erdiek joik zen. Erdien zirritu bat. Kilo erdia (Ond Bak). || Bierko, ogi erdia naikwa dot 'biharko, ogi erdia nahikoa dut'. Emen érdiek'é ezté 'hemen erdiak ere ez daude'. Erdi preziuen saldu dau 'erdi prezioan saldu du'. | Erdi lo; erdi lotan. 2 iz. Erdialdea. Bide erdien gelditu zaio autwa 'bide erdian gelditu zaio autoa'. Ik. erdikalde; erdiparetsu (> erdipatsu); zentro. ◆ erdi bana. Bakoitzari erdi bat, bakoitzak erdi bat. ◆ erdi bana egin (> erdi bana in). Intazu erdi bana 'egin ezazu erdi bana'. Ik. erdibanatu. ◆ erdi-erdian (> erdi-erdien). Plaza erdi-erdien jarri dῐa bazkaitan 'plaza erdi-erdian jarri dira bazkaritan'. ◆ erdiz erdi adb. Bete-betean. Erdiz erdi jo zῐan tirwek 'erdiz erdi jo zion tiroak'. |
| erdibanatu, erdibanatzen |
erdibanatu |
erdibanatu dau ad. Erdi bana egin edo eman. Ik. erdi bana egin (> erdi bana in). |
| erdibitu, erdibitzen |
erdibitu |
erdibitu da/dau ad. Bi parte berdin edo berdintsutan zatitu. |
| erdikalde, erdikaldia |
erdialde |
erdikalde iz. Erdialdea. Ik. erdi; ediparetsu (> erdipatsu). |
| erdiko bihatz, erdiko bihatza |
hatz luze, hatz erdiko |
|
| erdipatsu |
erdi paretsu*, erdialde |
erdiparetsu* (> erdipatsu) iz. Erdi parekoa, erdialdea, erdiko ingurua gutxi gorabehera. Auztan kaja oiek erdipatswortan ‘uztan kutxa horiek erdiparetsu hortan’. Ik. erdi; erdikalde. ◆ erdiparetsuan (> erdipatsuen) adb. Erdi parean, erdian gutxi gorabehera. Sukalde erdipatsuen ibiltzen dai maia 'sukalde erdiparetsuan [erdialdean] ibiltzen [edukitzen] dute mahaia'. |
| erdipurdi |
erdipurdi |
erdipurdi (eta erdipordi) adb. Lana erdipurdi inda autzi dau 'lana erdipurdi eginda utzi du'. ▲ Sin. regular. ◆ erdipurdiko adj. |
| erdipurdika |
erdipurdika |
erdipurdika adb. (Ond Bak). [A medias. A medio hacer, llenar, etc. (Ond Bak)]. |
| erdipurdiko, erdipurdikua |
erdipurdiko |
|
| erditu, erditzen / ertitu, ertitzen |
errun [arrainek eta anfibioek] |
erditu (eta ertitu) dau ad. Errun, arrainek eta anfibioek arrautzak paratu. ● Esr. zah. Intrusak loran, barbuek erditzen 'intsusak lorean, barboak erruten'. |
| erdiz erdi |
erdiz erdi |
|
| erein |
erein |
erein dau ad. (Ond Bak): Erein emen zein garia 'erein omen zuten garia'. Ik. erain (> yain). |
| ereitzi |
iritzi |
|
| ergi |
ergi |
ergi iz. (Ond Bak). Txahal emea, bigaia. [Euskara batuan, txahal arra]. Ik. bigai. |
| erginurde |
erbinude |
erginurde iz. Erbinudea (Mustela nivalis) (Ond Bak). Ik. ergunera. |
| ergunaria / erbunaria |
erbinude |
|
| ergunera, erguneria (erguneda, ergunedia?) |
erbinude |
ergunera iz. (eta erginurde [Bakaiku]) iz. Erbinudea (Mustela nivalis). |
| eri, eria |
eri; erikor |
eri adj./iz. Osasunik ez duena, gaixotasunen bat duena; erikorra, eri egoteko joera duena. Ik. gaixo. |
| erida, eridia |
zauri |
erida iz. Zauria. Ik. min. |
| eritu, eritzen |
zauritu, eritu |
eritu da/dau ad. Zauritu. Gerran eritu zain 'gerran zauritu zuten'. Eritwik arrapatu dau txoia 'zauriturik harrapatu du txoria'. Ik. min(a) hartu. |
| erkin, erkina |
erkin |
erkin adj. Ahula (Iza Alts). Ik. ahul; mengal; mirrin. |
| erlabiar, erlabiarra |
amuntz (?) |
|
| erlaino, erlainua |
(behe) laino |
erlaino (eta erleino) iz. Behe lainoa. [Niebla baja que se posa en los valles]. Ik. laino. |
| erlatai, erlataia |
erlategi |
erlategi (> erlatei, erlatai) iz. Erlotzak den tokia da erlataia 'erlauntzak dauden tokia da erlategia'. |
| erlatu, erlatzen |
erlatu (*) |
erlatu da ad. (Nekaz.) Lurra erlatu; lurra landu ondoren, euriak hartu gabe, sekatu. Erlatu be, lur konpondua yauriek harrapatuzkio, kaka-burnia iten da 'erlatu gabe, lur landua euriak harrapatuz gero, kaka-burdina [lur gotorra] egiten da'. Ik. kaka-burni. {OEH: erlatu. Blanquear, efecto del sol en plantas y travesaños (V-ger) A Apend}. |
| erlauntza (?) |
erlauntz |
erlauntza (?) iz. Ik. erlotz [Urdiain]; erlontzi (Iza Alts). |
| erle, erlia |
erle |
erle 1 iz. (Apis melifera). Gῐo ta erle gutxio ikusten da lorῐen 'gero eta erle gutxiago ikusten da lore(t)an'. Erlῐek errena sartu dwa 'erleak eztena sartu dit'. 2 iz. Erle taldea; erlekumea. Ik. erlekuma. |
| erlebelar |
amuntz (?) |
erlebelar (eta erlabear, erlabῐar [Urdiain]) iz. (Bot.) Larreko belár txarrá, beste belarra galdu iten dau (Ond Bak). Amuntza (Glechoma hederacea) (?). |
| erleju, erlejua |
erloju |
erleju iz. Erlojua. Erlejua yosi dot, merke-merkῐa 'erlojua erosi dut, merke-merkea'. |
| erlekuma, erlekumia |
erlekume |
erlekuma iz. Erlekumea; erle taldea, bereziki bere erreginarekin beste erlauntz bat osatzera doana. ◆ erlekumea bota (> erlekumῐa bota). Erlekumaldia, erlekumea atera beste erlauntz bat osatzeko. |
| erlekumia bota |
erlekume irtete; erlekumaldi |
|
| erleztar, erleztarra |
erlastar (Bombus sp.) |
erleztar (eta erlebaztar [Bakaiku]) iz. Erlastarra (Bombus sp.). |
| erloju, erlojua |
erloju |
erloju iz. Ik. erleju. |
| erlontzi |
erlauntz |
erlontzi iz. Erlauntza (Iza Alts). Ik. erlotz. |
| erlotz, erlotza |
erlauntz |
erlotz (eta erlontzi [Altsasu]) iz. Erlauntza. Aspaldi ontan erlotzan erdiek utsik de, erlei[k] pe 'aspaldi honetan erlauntzen erdiak hutsik daude, erlerik gabe'. |
| ermandade, ermandadia |
ermandade |
ermandade 1 iz. 2 iz. Ermandadeko testamentua. Ermandadeko edo senitarteko testamentua: bi pertsonak edo gehiagok agiri bakarrean egiten duten testamentua. Ik. alkar ume. |
| ermita, ermitia |
ermita |
ermita iz. Inguko ermita gaienak botaik de 'inguruko ermita gehienak botata daude'. |
| ernai |
ernari |
ernai (eta errenai [Urdiain]) adb. Ernari. Urde ori ernai do 'urde hori ernari dago'. Ik. aurrerako egon (> aurrῐako yon). ◆ ernai egon (> errenai yon). |
| ernaldu, ernaltzen |
ernaldu |
ernaldu 1 dau ad. Arrak emea. 2 da ad. Ernari gelditu. Ik. azundu. |
| ernamuno, ernamunua |
ernamuin |
ernamuno (eta ernemun [Bakaiku]) iz. Ernamuina. Patatῐen ernamunwa 'patataren ernamuina'. Ik. erne. ◆ ernamunoa atera (> ernamunwa ata). Ernatu. Ik. ernetu. |
| erne, ernia |
ernamuin |
erne iz. Ernamuina. Gariek, ernia; patatak, ernamunwa 'gariak, ernea; patatak ernamuina' (?). Ik. ernamuno. ◆ ernea atera (> ernia ata). Ernatu. Ik. ernetu. |
| ernemun |
ernamuin |
ernemun iz. Ernamuina (Ond Bak). Ik. ernamuno; erne. |
| ernetu, ernetzen |
ernatu |
ernetu da ad. Ernatu. Indiabῐa-ta ernetzeko, uretan patzen dῐa 'indaba-eta ernatzeko, uretan paratzen dira'. Garia ernetzen; gaztinak ernetu. Ik. ernea atera (> ernia ata); ernamunoa atera (> ernamunwa ata). Ik. mogitu. |
| -ero |
-ero (atzizkia) |
-ero (> -io, -jo) (atzizkia). Denbora adierazten duten izenei erantsiz ‘maiztasuna’ adierazten dute -ero atzizkiarekin osatutako aditzondoek. Burundako adibideak: aldio 'aldiro', astῐo 'astero'; atsaldῐo 'arratsaldero'; domeko 'domekero', egunῐo 'egunero'; ilῐo 'hilero'; jairo 'jaiero', lanbatῐo 'larunbatero'; urtῐo 'urtero' (...). |
| ero, erua |
ero |
ero 1 adj./iz. Zentzu edo adimen gutxikoa. Ero zarra! 'erotzarra!'. 2 adj. (Gauzengatik esanda). Ero aizῐa 'ero haizea' [hego haizea]. Ik. hego haize. 3 adj./iz. Zoroa, zentzua galdu duena. ◆ eroen modura (> erwen modwa). ◆ eroen pare (> erwen pare). ● Esr. zah. Hobe da ero, baindo (?) bero (Ond Bak). [Ero, baia bero]. ● Ero don bitarteko gari zaharra bagendu kutxan, zein ondo gendekek (?). ◆ ero haize (> ero aize) iz. Lgart. Hego haizea Ik. hego haize. |
| eroetxe, eroetxia [≠ manikomio] |
eroetxe |
eroetxe iz. Yausiokin, eroetxῐa ematen dau onek 'erausi [iskanbila] hauekin, eroetxea ematen du honek'. Ik. manikomio. |
| eroi |
erori |
eroi da ad. Erori. Permisoῐpe peskan abil?; eroi ber daiz! 'permisorik [baimenik] gabe arrantzan habil?; erori behar haiz [duk]!'. Gaizki jok ta eroi ber dik 'gaizki zagok eta erori behar duk'. Musῐen gwaikwen ibazi dwak, bea urrengwen eroikwaiz 'musean oraingoan irabazi didak, baina hurrengoan eroriko haiz'. Erori in da 'erori egin da' (LM). ▲ Sin. bota. |
| erokei, erokeia |
erokeria |
erokeria (> erokeia) iz. Erwek, erokeiek 'eroak, erokeriak'. Ik. zorakeria (> zorakeia). |
| eroki, erokia |
egoki |
eroki adj. Egokia. Iteko gauza erraza, listo iten dana, erokia 'egiteko gauza erraza, listo egiten dena, egokia'. Ik. aproposa; primerako. |
| erori / eroi |
erori |
erori da ad. Erori in da 'erori egin da' (LM). Ik. eroi; bota. |
| eroska, eroskia |
eroxka |
eroxka (> eroska) adj. Eroska samarra da. |
| eroso, erosua |
eroso |
eroso 1 adj. ▲ Sin. komodo. ▼ Anton. deseroso. 2 adb. Egur lotῐa eroso do atatzeko 'egur lotea [epaitza] eroso dago ateratzeko'. |
| errabia |
errabia |
errabia (a itsatsia) 1 iz. Amorrua, haserre bizia. Errabia haundia (LM). Errabiekin lurrῐá bota zen 'errabiarekin lurrera bota zuen'. Ik. amorru. 2 iz. Irrika. Jateko errabia. Gustatzen zaizkio, ta ze errabiekin jaten tuen berrwek 'gustatzen zaizkio, eta zer errabiarekin jaten dituen berroak'. Ik. ansia. ◆ errabia eman. Amorrua eman, zerbaitek norbait amorrarazi. Errabia ematen daῐ xinplekeioiek 'errabia ematen dute sinplekeria horiek'. Ik. amorrua eman. |
| errai, erraia |
errai |
errai (eta errei) iz. (pl.) Iza & Ond. erraiak. Erreietako mina deka, zekan atzo. Gaur ezteka, ezekan atzo (Ond Bak). |
| errain, erraina |
errain |
errain (eta erreina) iz. Semearen edo alabaren emaztea. |
| errainu, errainua |
errainu |
errainu ([Bakaiku] eta erreinu [Urdiain]) 1 iz. Argi izpia. Yuzkien erreinuek 'eguzkiaren errainuak'. Idargien erreinu(b)a 'ilargiaren errainua'. Ik. liztura. 2 iz. Itzala. Ik. itzal. |
| erraja, errajia |
burdin hesi |
erraja iz. (Batez ere pl.) errajak. Burdin hesia. |
| erramal, erramala |
soka, hede |
erramal iz. Soka, hedea. Ik. soka; hede. Beia erramalakin lotwik 'behia erramalarekin loturik'. |
| erraminta, erramintia |
erreminta |
erraminta (eta erramita) 1 iz. Erreminta, lanean erabiltzen den tresna. 2 adj. A ze erramintῐa da hoi. ▲ Sin. elemento, apareju, erremendu, alaja, bitxo. |
| erramu-egun, Erramu-eguna |
erramu-egun |
|
| erramu, erramua |
erramu, zume |
erramu 1 iz. (Bot.) Sahatsa, zumea (Salix sp.) [Oharra: ez da ereinotza]; sahatsaren adarra. Erramua listo mogitzen da primaberan ‘erramua listo mugitzen da udaberrian’ [Listo, laster, goiz]. | Zumῐen erramua 'zumearen erramua'. 2 iz. Sorta. Ik. sorta. ◆ erramu-egun. (maiusk.) Kristau erlijioan, Aste Santu aurreko igandea. ● Esr. zah. Lazaro otzak il, Erramu urak yan [San Lazaro egunean hotzak hil, Erramu-egunean urak (euriak) eraman]. |
| errapatu, errapatzen |
erreparatu, ohartu |
errapatu da ad. Erreparatu, ohartu. Errapatu naiz 'ohartu naiz'. Errapatu gindan ‘ohartu ginen’ (Ond Bak). Errapatuta nok emakumῐek beste itz batzuk ibili ta gordetzen tuaila, gizakiek gutxio ibiltzen tuainak 'erreparatuta nagok emakumeek beste hitz batzuk ibili eta gordetzen dituztela, gizakiek gutxiago ibiltzen dituztenak'. Ik. konturatu (> kontwatu). |
| errape, errapia |
errape |
errape iz. Errape aundiko esenetako beiek dukatziai 'errape handiko esnetarako behiak dituzte'. Ik. erro. ◆ errapeko mina. Mastitisa, ugatzaren hantura. |
| errasaki, errasakia (?) |
arradaki, arrada |
errasaki iz. Arradakia; gariaren-eta edukiera neurria arradatzeko erabiltzen zen makila. [Rasero. Vara para rasear las medidas de capacidad, para cereales, etc. (JMS)]. |
| erratu, erratzen |
erratu |
erratu dau ad. (LM) Erratu ta konfunditu. Ik. konfunditu. |
| errau erdi, errau erdia |
arroa erdi / erregu-erdi |
|
| errau, erraua |
arroa |
errau 1 iz. Arroa, pisu neurri zaharra; erraua: 22 Kg. 2 iz. 1.000 m2. Errau haundi: 100 pertika, 1000 metro. Errau txiki: 72 pertika, 900 metro (Ond Bak). Ald. arrua. Arrua bat (Ond Bak) (?). ◆ errau erdi. Arroa erdia / Erregu-erdia (?). ([errau → errau erdi → kartal → almute → almute erdi → txirlo]; zehaztu).
{ROBO. Medida tradicional de capacidad para áridos, usada en Navarra desde la Edad Media. Equivale a 1/4 de cahíz*, 2 medios*, 4 cuartales* ó 16 almudes*. Reducido a medidas actuales, el robo supone 28,13 litros, en los que caben 22 kg de trigo, 18 kg de cebada o 16 kg de avena. Recibe también la denominación de arrobo. (Gran Enciclopedia de Navarra)}. |
| errauts, errautsa |
errauts |
errauts iz. Ikatza, egurra eta kidekoak erretzean gertatzen den hauts hondakina. Errautsez beteῐk do su baztarra 'errautsez beterik dago su bazterra'. ▲ Sin. suko / su(r)tako hauts. |
| erraz, erraza |
erraz |
erraz (eta errax, errez, errex) 1 adj. Errazena in dau 'errazena egin du'. ▼ Anton. zail. 2 adb. Erraz ikasten tu gauzak 'erraz ikasten ditu gauzak'. Ik. aixe. |
| errazalde |
errazenik; errazkeriaz |
errazalde 1 adb. Errazenik, erarik errazenean. 2 adb. Arinki; errazkeriaz. Gauzak azkar eta txarki egiten direnean: errazalde. Egitekoak ganorarik gabe egin. |
| errazio, erraziua |
errazio |
errazio (eta razio) iz. Ezpadezu jaten, errazio gaio gutako 'ez baduzu jaten, errazio gehiago gutako'. Okela erraziwa 'okela errazioa'. |
| erraztasun, erraztasuna |
erraztasun |
erraztasun (> erreztasun, errextasun) iz. ▼ Anton. zailtasun. |
| erraztu, errazten |
erraztu |
erraztu dau ad. ▼ Anton. zaildu. |
| erre usai, erre usaia |
erre usain |
|
| erre, erretzen |
erre |
erre 1 da/dau ad. Egur gutxi erre du aurtengo neguen 'egur gutxi erre dugu aurtengo neguan'. Ik. kaskaldu; kiskali; kiskaldu. 2 da/dau ad. (Hedaduraz). Zopiekin mihia erre dinat. Patata goiza erre dau izotzak. Ik. kaskaldu. 3 da/dau ad. Ogia labien erre. Ogi erre berria. || Arrontzia nahi dezu erreta o tortillan? Erre ondorien. Talua erretzeko garrakin (Ond Bak). 4 dau ad. Zigarrua erre. Ik. fumatu. 5 (Era burutua izenondo gisa). Au egwaizῐen errῐa dailena! 'hau hego haizearen errea dabilena!'. Persona errea [haserrea]. ◆ erre usai. Erre usaina. Erre usaia aitzen da kalῐen 'erre usaina aditzen da kalean'. Ik. kiskal usai. |
| errebokatu, errebokatzen |
kareberritu |
errebokatu dau ad. Ik. luzitu. |
| errebus, errebusa |
erreus, errefus |
errebus adj./iz. Erreusa; balio ez duena, akastuna. Ardi errebusa 'ardi erreusa'. |
| erregadera, erregaderia |
ureztagailu |
erregadera iz. Ureztagailua. Zulatwik do zinazko erregaderῐa 'zulaturik dago zinkezko erregadera [ureztagailua]'. |
| erregalatu, erregalatzen |
erregalatu, opari egin |
erregalatu dau ad. |
| erregalo, erregalua |
opari, erregalu |
erregalo iz. Erregalua. Ik. opari. |
| erregatu, erregatzen |
ureztatu, erregadiatu |
erregatu dau ad. Ureztatu, erregadiatu. Erregatzῐek baindo gaio balio dau yauri urak 'erregadiatzeak baino gehiago balio du euri urak'. Ik. ureztatu. |
| errege bezpia |
errege bezpera |
|
| errege egun, errege eguna |
errege egun |
|
| errege sar, errege sarra |
errege sagar zuri |
|
| errege, erregia |
errege |
errege 1 iz. Nabarrako erregῐek fwerwek eman zeatzien Burundai 1208en 'Nabarrako erregeak [Antso VII «Azkarra»] foruak eman zizkion Burundari 1208an'. || Erregῐa etor da, erregῐek etor dῐa 'erregea etorri da, erregeak etorri dira' (Ond Bak). 2 iz. (pl.) Errege Magoak. Aurtengo Erregῐek eztai gauza aundik autzi 'aurtengo Erregeek ez dute gauza handirik utzi'. 3 iz. Karta jokoan, xakean-eta. Errege ezpatῐa 'errege ezpata'. ◆ errege bezpera (> errege bezpῐa). Errege egunaren bezpera, ilbeltzaren 5a. ◆ errege egun. (maiusk.) Ilbeltzaren 6a. ◆ erregetan adb. (maiusk.) Errege egunean. ◆ errege sagar (> errege sar). (Bot.) Azal berdea duen sagar mota gazi-gozoa (bereizi egiten dira azal berdea –errege sagarra– eta azal arrea duten sagarrak –reineta edo sagar beltza–). Labῐen erreta o konpotῐa iteko, errege sarrak dῐa obenak 'labean erreta edo konpota egiteko, errege sagarrak dira hoberenak'. Ik. reineta; sagar beltz (> sar beltz). ◆ erregeek oparia bota (> erregῐek oparia bota). Ze bota dezai erregῐek? 'ze bota dizute erregeek?'. Ikatz kozkorra bota dwai erregῐek 'ikatz kozkorra bota didate erregeek'. Erregῐek? Ezta badῐala're! 'erregeak? Ezta badirela ere!'. |
| erregina |
erregina |
erregina ([Altsasu] eta erreina [Urdiain]) iz. Ik. erreina. |
| erreia |
errea; erredura |
erreia iz./adj. Erredura; errea. ¬ |
| erreina |
erregina; 2 errain |
erreina 1 iz. Ik. erregina. Erreinia etor da, erreinak etor dia (Ond Bak). 2 iz. Erliein erreina 'erleen erregina'. 3 iz. Erraina. Ik. errain. 4 iz. Xake-jokoko pieza. |
| erreinu, erreinua |
errainu |
|
| errejidore, errejidoria |
errejidore |
errejidore iz. (Lehen esaten zan). Agintaria. |
| errejistratu, errejistratzen |
miatu, arakatu |
errejistratu dau ad. Miatu, arakatu. Ik. + rejistratu. |
| erreka baztar, erreka baztarra |
erreka bazter |
|
| erreka zulo, erreka zulua |
erreka zulo |
|
| erreka, errekia |
erreka |
erreka 1 iz. Etorri txikiko ur-lasterra. 2 Txisa erreka. Yauri errekak 'euri errekak'. ◆ erreka baztar. Erreka bazterra. ◆ erreka zulo 1 iz. Sakan sakona. 2 iz. Errekaren ubidea. |
| errekalde, errekaldia |
errekalde |
errekalde iz. Erreka tokia; erreka ingurua. Berrauneko errekaldia. ● Esr. zah. Berrauneko errekaldeko jostaia, berrogei eguneko ekaitza. |
| errekeru, errekerua |
erre-keru |
errekeru iz. Erre zaporea. [gusto a quemado, resabio (de la leche, del arroz)] Errekerua duka 'erre kerua dauka'. Eseniekin indako postretan, jende askoi gustatu iten zaio errekerua 'esnearekin egindako postreetan, jende askori gustatu egiten zaio erre kerua'. |
| erremedio, erremediua |
erremedio |
erremedio (eta erremeio) iz. Orrek bauka erremeiua 'horrek badauka erremedioa'. Eztuka erremeioik 'ez dauka erremediorik'. Ik. soluzio; salbazio. ◆ erremediorik gabe (> erremedῐope, erremeioipe). ◆ ze erremedio interj. |
| erremeiatu, erremeiatzen |
erremediatu |
erremediatu (> erremeiatu) 1 dau ad. Konpondu. Zeórrek erremeiatázu. Neonek erremeiatuko dot (Ond Bak). ▲ Sin. konpondu, soluzionatu. 2 dau ad. Laguntza eman; diruz lagundu. Zorretan do ta erremeiatu berko du 'zorretan dago eta erremediatu beharko dugu'. Eskerrak erremeiatu nela nik 'eskerrak erremediatu [lagundu] nuela nik'. Ik. lagundu. |
| erremeio, erremeiua |
erremedio |
|
| erremendo, erremendua |
erreminta; elementu |
erremendo 1 iz. Erreminta, tresna. Ur goiena erremendu [tresna] batekin jasotzen ari da (JMS). Erremendo txarra da pikatxona 'erreminta txarra da pikotxa'. Ik. erraminta; trasto. 2 iz./adj. Alea, elementua, bihurria. A ze erremendwa zan gaztetan 'a ze elementua zen gaztetan'. Ez zan onezko erremendwa 'ez zen onezko elementua'. ▲ Sin. elemento, trasto, alaja, bitxo. |
| errementai ointo, errementai ointua |
errementari onddo |
|
| errementai, errementaia |
errementari |
errementari (> errementai) iz. Metalak lantzen dituen pertsona. ▲ Sin. arotz, herrero, sutaile/a. ◆ errementari ointo (> errementai ointo) iz. Jateko onak ez diren onddoei ematen zaien izena; onddo arrea; onddo hankaederra; Satan onddoa (Boletus badius; Boletus calopus; Boletus satanicus). Errementai ointua (Boletus badius; Boletus calopus; Boletus satanicus) haustien urdindu iten da. Txarra da jateko. Bi klase dia: batek hanka luzetxuo eta metxuo duka eta arrasto ilunak. Txarra da. Bada beste errementai ointo bat, dana puntaduna eta hanka zuria, txarrena (Boletus satanicus). |
| erremuneta, erremunetia |
|
erremuneta iz. Erremunetῐa (LM). Ik. errenguletia. |
| erren, errena |
erren, arantza. 2 ezten |
erren 1 iz. Arantza. Errena sartu zait matxurretak artzekwen 'errena [arantza] sartu zait masustak hartzerakoan'. Errenez beteῐk do errosῐa 'errenez beterik dago arrosa'. 2 iz. Eztena. Erlῐek errena sartu dwa 'erleak eztena sartu dit'. Ik. mustaka [Bakaiku]. |
| errenai |
ernari |
|
| errendaketa, errendaketia |
gorako, oka |
errendaketa iz. Gorakoa, oka. (V-gip, G-nav). ◆ errendaketako (eta errengetako) iz. Batez ere pl. Errendaketakwek. Gorakoa, oka, gonbitoa; oka egitean ahotik botatzen den gauza. ◆ errendaketako gogo. Batez ere pl. Botagura, goragalea. Errendaketako gogwek. Ik. botagale. ◆ errendaketakoak bota (> errendaketakwek bota) dau ad. ▲ Sin. txahala bota (> txala bota). ◆ errendaketan egon, ibili (> errendaketan yon, ibili). {Errendaketan ibili (en Iturmendi): con náuseas (Ond Bak) 392. Errendaketan doo, está vomitando (Iza Alts). Cf. errendatu (5)}. |
| errendaketako gogo, errendaketako gogua |
goragale, botagale |
Batez ere pl. errendaketako goguek (?) |
| errendaketako, errendaketakua |
gorako, oka, gonbito |
|
| errendaketan ibili / yon |
goraka, botaka |
|
| errenditu, errenditzen |
nekatu |
errenditu da/dau ad. Nekatu; nekarazi. Raso errenditwik nó 'arras errenditurik nago'. Errenditwik, lo gelditu da 'errenditurik, lo gelditu da'. Ik. nekatu. |
| errengetako |
gorako, oka |
|
| errenguletia [?] |
|
errenguletia (errenguleta) iz. [Pequeña cuña de hierro, con corte. Se coloca en el extremo de una vara y sirve para despegar la tierra que se fija a los instrumentos de labranza. JMS]. (LM): erremunetia. |
| errenta, errentia |
errenta |
errenta iz. Majo patzen du etxeko errentῐa 'majo pagatzen dugu etxeko errenta'. Ik. alkiler. ◆ errentan eman. Errenta bat kobratuz, eman. Ik. alkilatu. ◆ errentan hartu. Errenta bat ordainduz, hartu. Ik. alkilatu. ◆ errentan paratu (> errentan patu). |
| errentan eman |
errentan eman |
|
| errentan hartu |
errentan hartu |
|
| errentan patu |
errentan paratu |
|
| errentero, errenterua |
errentero, errentari, maizter |
errentero (eta rentero) iz. Errentaria, maizterra. Ik. maiztar. |
| errepatu, errepatzen (?) |
erreparatu |
|
| errespetatu, errespetatzen |
errespetatu |
errespetatu dau ad. Eztau agindutakwa errespetatzen 'ez du agindutakoa errespetatzen'. |
| errespetu, errespetua |
errespetu |
errespetu iz. Begirunea. Errespetu gutxi. Errespetwik ez 'errespeturik ez'. |
| erresponso, erresponsua |
errespontsu |
erresponso 1 iz. (Erl.) Errespontsua, hilen aldeko otoitza. 2 iz. Erresponso ondoti ematen dan dirua 'errespontsu ondotik ematen den dirua'. || Erresponsua bota apizai (Ond Bak). |
| erreten, erretena |
erreten |
erreten iz. Uharka, presa {Presa del rio (Iza Alts)}. Ik. ubarka; presa; errotain; parada. |
| erretilu (?) |
erretilu |
erretilu iz. Ik. fuente. |
| erretxina, erretxinia |
erretxina |
erretxina iz. Pinuen erretxinῐa 'pinuaren erretxina'. |
| erretzaile, erretzailia |
erretzaile |
erretzaile 1 adj. Erretzen duena (?). 2 iz. (Tabakoa) erretzen duen pertsona. ▲ Sin. fumatzaile. |
| errezatu, errezatzen |
errezatu |
errezatu dau ad. Otoitz egin. |
| errezatzaile |
otoizlari, otoizgile |
errezatzaile iz. Otoizlaria. Errezua gidatzen duen pertsona. |
| errezelatu, errezelatzen |
errezelatu |
errezelatu dau ad. Errezeloa eduki, susmatu. Ik. susmatu. |
| errezelo, errezelua |
errezelo |
errezelo iz. Susmoa; beldurra. Ik. susmo; bildur. |
| errezeta, errezetia |
errezeta |
errezeta (LM) (eta rezeta) 1 iz. Sendagaien eta janarien osagaien zerrenda eta prestatzeko modua. 2 iz. Irud. Ik. formula. 3 iz. Eriak hartu behar duen sendagaia adierazten duen ohar idatzia. |
| errezetatu, errezetatzen |
errezetatu |
errezetatu (LM) (eta rezetatu) dau ad. Ik. medikuak agindu (> medikuek agindu). |
| errezka, errezkia |
erreskada, errenkada |
errezka (> errezkῐa) iz. Erreskada, errenkada. Ik. errezkada; ilada. ◆ errezka galdu (> errezkῐa galdu). Txanda galdu, aldia galdu. ◆ errezka tokatu (> errezkῐa tokatu). Txanda izan. ◆ errezkan adb. Erreskadan. Ik. errezkadan. ◆ errezkan paratu / jarri / egon (> errezkan patu, jarri, yon). Errenkadan paratu; errenkadan jarri; errenkadan egon. |
| errezkada, errezkadia |
errenkada, erreskada |
errezkada iz. Errenkada, erreskada. Oi ardi errezkadῐa! 'hori ardi erreskada!'. Auto errezkadῐa 'auto erreskada'. Errezkada aundia zon dendan 'erreskada handia zegoen dendan'. Ik. errezka (> errezkῐa); ilara. ◆ errezkadan adb. erreskadan, errenkadan. Bat bestῐen atzeti, errezkadan etor zaizkio gaitz guztῐek 'bat bestearen atzetik, erreskadan etorri zaizkio gaitz guztiak'. |
| errezkan patu / jarri / yon |
errenkadan paratu / jarri / egon |
|
| erreztasun |
erraztasun |
|
| errezu, errezua |
errezo, otoitz |
errezu ([Urdiain, Altsasu]) iz. Errezoa, otoitza. |
| errifa, errifia |
zozketa |
errifa (eta rifa) iz. Zozketa. Ik. txosketan. |
| errifatu, errifatzen |
zozkatu |
errifatu (eta rifatu) dau ad. Zozkatu. |
| erro auntzu, erro auntzua |
erro antzu |
|
| erro mutur |
titiburu |
|
| erro, errua |
erro |
erro (Iza Alts) iz. Errapea, animalia emearen ugatz multzoa. || Erro haundia deka bahi 'behi' horrek. Berdin dia erro ta errape (Ond Bak). Txerriari iten zaio errua estutu (?) (Ond Bak). Ik. errape; errosagar; titi; titiriti. ◆ erro antzu (> erro auntzu, erro auntzua) (LM). ◆ erroa sekatu (> errwa sekatu) (EHHA). ◆ erroko min. |
| erroi, erroia |
erretxin, erre(a), haserre(a) |
erroi adj. Erretxina; haserretzeko edo marmarka hasteko joera duena. Persona erroia: pertsona errea, haserrea; erresumindua. Ik. erroitu. |
| erroitu, erroitua |
erretxin |
erroitu* 1 adj. Erretxina; haserretzeko edo marmarka hasteko joera duena. Erroitua. ◆ erroitu batean ibili (> erroitu batῐen ibili). Haserre ibili; garrasi batean ibili. Erroitu batῐen jailek oi 'erroitu [haserre / garrasi] batean zabilek hori'. Ik. erroi. |
| erroitu, erroitzen (?) |
erretxindu |
erroitu [?] ad. Erretxindu. |
| Erroma |
Erroma |
Erroma. Fan emen zien Erromá 'joan omen ziren Erromara' (Ond Bak). ◆ Erromako Bidea (> erromako bidῐa). Esne Bidea. Erromako Bidῐa: gaubῐen zeruen ikusten dan laino txuia 'Erromako Bidea: gauean ikusten den laino zuria' [Vía Láctea (?)]. ◆ Erromako Zubia (> Erromako zuia). |
| Erromako bide, Erromako bidia |
Erromako Bide; |
|
| Erromako zui, Erromako zuia |
Erromako Zubi |
|
| erromeia |
erromeria |
erromeria (> erromeia) iz. Erromeia eguna da eldwan domekan 'erromeria eguna da heldu den domekan'. |
| erromero, erromerua |
erromero (1) |
erromero iz. (Bot.) Landare usainduna (Rosmarinus officinalis). Gosaitako, erromero ura hartzen dau 'gosaritarako, erromero ura hartzen du'. |
| errore, erroria |
errore |
errore iz. Errorῐa ibil dau gizajworrek 'errorea ibili [izan] du gizajo horrek'. |
| errosa kolore, errosa koloria |
arrosa kolore |
|
| errosa, errosia |
arrosa |
errosa 1 iz. (Bot.) Arrosa; arrosa-landarearen lorea. 2 adj./iz. errosa kolore. 1 adj. Arrosa kolorekoa; gorri argi kolorekoa. 2 iz. Arrosa kolorea. Errosa kolorῐa 'arrosa kolorea'. |
| errosadi, errosadia |
arrosadi |
errosadi iz. Arrosadia. Oi errosadi ederra dukazuna! 'hori arrosadi ederra daukazuna!'. |
| errosagar |
errosagar, errape |
errosagar (eta errosar [Urdiain]) 1 iz. Errapea. Erro-sagar haundia deka urde horrek (ez erro haudia) (Ond Bak). 2 iz. Errosarra: ama berrien erroa [Urdiain]. [Batuaz, errosagar: errapearen gogortzea (Endurecimiento de los pezones de la ubre; endurecimiento de la ubre)]. |
| errosaio, errosaiua |
arrosario |
errosario (> errosaio) 1 iz. Arrosarioa, katolikoen otoitza. 2 iz. Arrosarioa errezatzeko erabiltzen den katetxo itxi aleduna. 3 iz. Arrosarioa errezatzen den elizkizuna. |
| erroseta, errosetia |
begizta, txibista |
erroseta iz. Begizta, txibista. Erregalwa kajatxuetῐen sartuta ta zintῐekin errosetῐa inik 'erregalua kaxatxo batean sartuta eta zintarekin erroseta [begizta] eginik. Ik. begita; lazo; txibita. |
| errota, errotia |
errota |
errota iz. Errota... Ta errotati etxa ‘errotara... Eta errotatik etxera’ (Ond Bak). ● Esr. zah. Gu ilda're, zakuek errota fanko dῐa 'gu hilda ere, zakuak errotara joango dira' [bizitzak segituko du]. |
| errotain, errotaina |
antapara, erreten |
errotain iz. Antapara, erretena; errotara ura eramaten duen ubidea. Ik. erreten. |
| errotarri, errotarria |
errotarri |
errotarri iz. Errotako harri biribila, alea ehotzeko erabiltzen dena. |
| errotazai, errotazaia |
errotazain |
errotazai iz. Errotazaina. Errotazaienak 'errotazainenak'. |
| errueda |
arrabio; uhandre |
errueda iz. (Zool.) Arrabioa (Iza Alts). Ik. arrikopiko. |
| erruki, errukia |
erruki |
erruki iz. Ik. errukimentu; miserikordia; konpasio; kupida (?). |
| errukimentu, errukimentua |
errukimendu |
errukimentu iz. Errukimendua. Pobriendako errukimentua 'pobreendako errukimendua'. Ik. miserikordia; erruki. |
| errukitsu, errukitsua |
errukitsu |
errukitsu adj. |
| errukitu, errukitzen |
errukitu |
errukitu da ad. Ik. kupitu; lastimatu. |
| ertitz, ertitza |
itzemin; eltur, erpuruko |
ertitz iz. Itzemina; elturra, erpurukoa. || Bihetza materiaz beteik jartzen da (Ond Bak). Aproposa da min bearra ertitzak ongitzeko 'aproposa da min belarra [eritsitona] ertitzak ongitzeko'. |
| ertz, ertza |
ertz |
ertz iz. Gauza lau bat bukatzen den aldea. ◆ ertza egin / hartu / josi (> ertza in / artu / josi) [Josketa]. Oialan ertza 'oihalaren ertza'. |
| eru, erua |
eru |
eru (eta aru, arua [Urdiain]) iz. (Bot.) (Ervilia sativa (?); Vicia ervilia). Txindilia bekelako pentsua, beieri-ta ematen zaiena 'txindila [dilista] bezalako pentsua, behiei-eta ematen zaiena'. Txerrieindako txarra zan erua 'txerriendako txarra zen erua'. |
| esaera, esaeria |
esaera |
esaera iz. Asko erabiltzen den esaldia; bereziki, herriak ontzat ematen duen iritzi edo uste bat. ◆ esaera izan [da / zen] (> esaerῐa da / zan). Esaeria dá bi begik baindo laurek gehio ikusten deila (daila) (Ond Bak). |
| esan nahi izan |
esan nahi izan |
|
| esan, esana |
esan (2) |
esan2 iz. Aitzan esana! 'adi ezan esana'. Keba!, eztau aitzen esana 'bai zera!, ez du aditzen esana'. ◆ aditu esana (> aitu esana) interj. Obeditu, esana egin. Aitu esana! 'aditu esana'. Aitazu esana ta yon txintxo-txintxo 'aditazu esana eta egon txintxo-txintxo'. Aur orrek eztau aitzen esana 'haur horrek ez du aditzen esana' [Ez du obeditzen]. ◆ -en esanetara (> -en esanetá). -en agindura, -en zerbitzura. Orren esanetá jailek; kaso iten badῐa...! 'horren esanetara zabilek; kasu egiten badio...!'. |
| esan, esaten |
esan (1) |
esan1 1 dau ad. Atzo gauza bat esaten zen, gaur bestat 'atzo gauza bat esaten zuen, gaur beste bat'. Etortzeko esan duet 'etortzeko esan diat'. || (Ond Bak): Esan zaken (neri). Esan gindaken (hari). Esantazu. Nik esanko nake. Nik esain nake. Esatia. Esango dezait. Esaniá. ● Esr. zah. Gaizki esanak barkatu, ongi esanak poltsan sartu (Ond Bak). || 2 dau ad. (Esapideetan). Egia esaten badezut 'egia esaten badizut'. Egia esanda. Esan berrik ezto 'esan beharrik ez dago'. Nok esan ber zen 'nork esan behar zuen'. Ez esan! Ezazu esan! Hitzik ez esan. Itzik esan be 'hitzik esan gabe'. Hobeto esanda. Esan bekela. Ze esanik ez 'zer esanik ez'. Nola esanko duet pa... 'nola esango diat bada, (...)'. | Zuk esan ber tuzunak! 'zuk esan behar dituzunak!' Ik esan ber tukenak / tunenak! (ez sinestekoak). | 3 dau ad. Mezia esan 'meza esan'. Mezia esanik do, emanik do 'meza esanik dago, emanik dago'. 4 da/dῐa ad. Izendatu, deitu. Nola esaten dῐazai txorizwai? 'nola esaten diozue txorizoari?'. 4 dau ad. Erabaki. Amak esankoik 'amak esango dik'. Ik esanko don 'hik esango dun'. Ik. deziditu; erabaki. ◆ berriz esan. Errepikatu. Ik. repetitu. ◆ esan nahi izan dau ad. Adierazi, halako esanahia izan. Ze esan nai dau orrek? 'zer esan nahi du horrek?'. Itz orrek eztakit ze esan nai den 'hitz horrek ez dakit zer esan nahi duen'. ◆ asko esan nahi izan dau ad. Asko balio. Etxῐen patatῐa ibiltzῐa, asko esan nai dik 'etxean patata ibiltzea [etxeko patata edukitzea], asko esan nahi dik'. ◆ nahikoa esan (> náikwa esan). Nahikoa (argi) esan, zalantzarako biderik utzi gabe; ohartarazi. Ik. adbertitu. Naikwa esan nῐaken 'nahikoa esan nioan'. ◆ esantazu / esantzak / esantzan (...). (= pensatazu; kontu intazu). Aintzat hartu; kontuan hartu; gogoan hartu. (Argudio edo gogoeta baten abiapuntutzat erabiltzen diren esapideak). Esantazu gaur naurriek txiki gelditzen dῐala 'esan ezazu [kontuan har ezazu] gaur neurriak txiki gelditzen direla'. (Ten en cuenta...). Esantazu udaberria gwaindo gwai asi dala 'esan ezazu udaberria oraino [oraindik] orain hasi dela. ◆ esanik ibili [eduki]. Aldez aurretik agindurik izan. Esanik dukat, esanik duka, esanik duku... ◆ zer esan (> zesan). Ya eztaki ze esan e 'ja (jada) ez daki zer esan ere'. ◆ zer esanik (ere) ez (> zesanik ez). Esan beharrik ez dago. Ondo gabitazai jantokia, ta, zesanik ez, sukaldῐa 'ondo garbi ezazue jantokia, eta, zer esanik ez, sukaldea'. || Esan berrik ez yon 'esan beharrik ez egon'.|| Esan ta in 'esan eta egin'. || Esan da (ta) esan 'esan eta esan'. || Asko esan nahi (asko balio). || esateko orduen, momentuen 'esateko orduan, momentuan'. || Kristonak esan 'kristorenak esan'. || Ezin esan dῐanak 'ezin esan direnak'.¬ |
| esanazi, esanazten |
esanarazi |
esanarazi (> esanazi) dia ad. Esatera behartu. Zakiena esanazi 'zekiena esanarazi'. |
| esandako, esandakua |
esan(a), agindu(a) / esandako, agindutako |
esandako iz. Esana; agindua. ◆ esandakoa egin (> esandakwa in). Esana egin. Esandakwa / esaniokwa eztau in 'esandakoa ez du egin'. Ik. esanioko. |
| esandakua in |
esandakoa egin, esana egin |
|
| esanioko, esaniokua |
esan(a) |
esanioko (eta esaniako, esaniakwa) iz. Esana, esandakoa. Tio Bizentek esaniakuek berai (Ond Bak). Ik. esandako. |
| esantazu / esantzak / esantzan |
aintzat hartu, kontuan hartu, gogoan hartu |
|
| esate batiako |
esate baterako |
|
| esate, esatia |
esate |
esate iz. Esatῐa yukan 'esatea heukan [esan hezakeen ?]'. Esatῐa libre 'esatea libre'. ◆ esate baterako (> esate batiako) adb. Adibidez. ◆ esatea ere (> esatῐa're). Olakoik esatῐa're! 'holakorik esatea ere!'. |
| esateko, esatekua |
esateko |
esateko iz. Esaten den edo esan behar den gauza. Orrek kontu oitan eztuka ezere esatekoik 'horrek kontu horietan ez dauka ezer ere esatekorik'. Esateko modu bat don 'esateko modu bat dun'. ◆ esateko modu. Esamoldea, esateko era. «Bost badakik ik» Urdingo esateko modu bat da «ik eztakik ezerrez» esateko '«bost badakik hik» Urdiaingo esateko modu bat da «hiz ez dakik ezer ez» esateko'. |
| esatia re! |
esatea ere! |
|
| esenatu, esenatzen |
esnatu, iratzarri |
esenatu da/dau ad. Esnatu, iratzarri. Esenatzekwen bromatako gogo gutxi ibiltzen dau 'esnatzerakoan bromatarako gogo gutxi ibiltzen [izaten] du'. Ik. espabilatu. |
| esenatuazi |
esnarazi |
esenatuazi dau ad. Esnarazi, esnatzera behartu. |
| esene gain, esene gaina |
esne-gain |
|
| esene zopa(k) |
esne zopa(k) |
|
| esene-sulso, esene-sulsua |
esne sultso |
|
| esene, esenia |
esne |
esene (eta esne (?) [Bakaiku]) iz. Esnea. Ardieirí eseniá jeixtéko (Ond Bak) ||. Esene lodia, esene gain asko dukana; esene mea, esene gain gutxi dukana 'esne lodia, esne gain asko daukana; esne mehea, esne gain gutxi daukana'. ● Esr. zah. Bakaiku, ez esene ta ez kaiku. |
| esenetsu, esenetsua |
esnetsu |
esenetsu adj. Esnetsua. |
| esenezale, esenezalia |
esnezale |
esenezale adj. Esnezalea. |
| esforzatu, esforzatzen |
ahalegindu |
esforzatu da ad. Ik. ahalegindu (> alaindu). |
| esfuerzo, esfuerzua |
esfortzu |
esfuerzo iz. Esfortzua. Ik. ahalegin (> alein, alain) |
| eskaera, eskaeria |
eskaera |
eskaera iz. ◆ eskaera bota (> eskaerῐa bota) (?) ◆ eskaera egin (> eskaerῐa in). |
| eskandalizatu, eskandalizatzen |
eskandalizatu |
eskandalizatu da/dau ad. Eskandalua eman; eskandalua hartu. |
| eskandalo, eskandalua |
eskandalu |
eskandalo iz. Eskandalua. Ik. istilu; yausi1. ◆ eskandalua eman. |
| eskandaloso, eskandalosua / eskandalosa, eskandalosia |
eskandalagarri |
eskandaloso, -a (Generoa hartzen du) adj. Eskandalagarria, eskandalizatzen duena. |
| eskapada, eskapadia |
eskapada |
eskapada iz. (bereziki egin aditzarekin). ◆ eskapada egin (> eskapadῐa in). Larri ibil(i) da; a ze eskapadῐa in dau! 'larri ibili da, a ze eskapada egin du'. |
| eskapatu, eskapatzen |
eskapatu |
eskapatu da ad. ▲ Sin. ihes in, eskapo in. |
| eskapo |
eskapu |
eskapo iz. (?) Eskapu, ihesaldia. ◆ eskapo egin (> eskapo in). Etxeti eskapo in dau 'etxetik eskapo egin du'. ▲ Sin. aldein, fu in. Ik. ihesi. |
| eskarabajo, eskarabajua |
kakalardo |
eskarabajo iz. Kakalardoa. Patatῐen eskarabajwa 'patataren zomorroa'. Ik. zapo. |
| eskardilla, eskardillia / eskardillo, eskardillua |
[nekazari tresna] |
eskardilla (eta eskardillo, eskardillwa) iz. Jorrarako eta markatzeko erabiltzen zen nekazari tresna [ez da aitzurra]. Ik. jorrai. |
| eskarmentatu, eskarmentatzen |
eskarmentatu |
eskarmentatu da/dau ad. |
| eskarmentu, eskarmentua |
eskarmentu |
eskarmentu iz. ◆ eskarmentua hartu. ◆ eskarmentua eman. |
| eskarmentua hartu |
eskarmentua hartu |
|
| eskarola, eskarolia |
eskarola |
eskarola iz. (Bot.) (Cichorium endivia). |
| eskarpin, eskarpina |
eskarpin |
eskarpin (eta exkarpin). Batez ere pl. eskarpinak. |
| eskas, eskasa |
eskas |
eskas (eta exkax) 1 adj. Urria. 2 adj. Behar bezain on edo egoki ez dena. 3 adb. Eskasian, urritasunez. |
| eskasia |
eskasia |
eskasia iz. Ur eskasia aundia do 'ur eskasia handia dago'. Urte eskasa fan da eta eskasia aundia do 'urte eskasa joan da eta eskasia handia dago. Ik. falta. |
| eskastu, eskasten |
eskastu |
eskastu da ad. ▲ Sin. murritu. |
| eskatima, eskatimia |
eskatima |
eskatima iz. Oi eskatimῐa! Beti eskatzen! 'hori eskatima! Beti eskatzen!'. |
| eskatu, eskatzen |
eskatu |
eskatu 1 dau ad. Eskatu zegubein ‘ziguten’. Eskatu emen zatzan ‘zizkion’ (Ond Bak). 2 dau ad. Gauzengatik esanda, behar bezalakoak izateko baldintza batzuk behar izan. Gela ilunak kolore argiekin txwitzῐa eskatzen dau 'gela ilunak kolore argiekin zuritzea [margotzea] eskatzen du'. ◆ alferrik eskatu. Behar ez dena edo jasoko ez dena alferrik eskatu. |
| eskatzaile, eskatzailia |
eskatzaile |
eskatzaile 1 iz. Eskaera egiten duena. 2 iz. Eskalea. Ik. jito. ▼ Anton. emataile; emantzaile. |
| eske |
eske |
eske 1 adb. Eskatzen. Libuek eske etor dῐa 'liburuak eske etorri dira'. Zure eske fan dia 'zure eske joan dira'. Orbel eske... Argitze orduko belar eske ta. Ik. bila. [Oharra: Ez dira sinonimoak 'eske' eta 'bila'. Joaten zara asolbiziua, belar, mugarrak, ur eske, non lortu ditzakezun edo non dituzun badakizulako; baina joaten zara ziza bila, badakizulako non izan ohi diren eta non izan daitezkeen. Larre edo belardira joan zaitezke belar eske, baina ziza bila]. Goizeko amarretan ogi eske fan berra dukat 'goizeko hamarretan ogi eske joan beharra daukat'. 2 iz. Eskatzea. Esketik bizi zan (?) 'esketik bizi zen'. ◆ eskean (> eskῐen) adb. ◆ eskean ibili (> eskῐen ibili). Etxeik etxe, eskῐen daitza 'etxerik etxe, eskean dabiltza'. ◆ eskera (> eskῐa) adb. Eskῐa fan da 'eskera joan da'. || Honutza eskea etortze zanín 'honantza [hona] eskera etortzen zenean' (Iza Alts). |
| eskei, eskeia |
aukera, egokiera |
eskei iz. Eskaida*, aukera, egokiera. A ze eskeia galdu dik! 'a zer aukera galdu dik!'. Gwaixe dukan eskei ona autwa yosteko 'oraintxe daukan eskei [aukera] ona autoa erosteko'. Ik. aukera. [OEH eskaida (H, A), eskai. Oportunidad, ocasión.] |
| eskeini, eskeinia |
eskaini (2) |
eskeini2 iz. Eskainia. Eskeinia gutxi da 'eskainia gutxi da'. |
| eskeini, eskeintzen |
eskaini |
eskeini1 1 dau ad. Eskaini. Lana eskeini dῐai 'lana eskaini diote'. 2 dau ad. Denbora asko eskeini dῐa musikῐai 'denbora asko eskaini dio musikari'. Ik. dedikatu. |
| esker |
esker |
esker iz. pl. ◆ esker eman (> eskerr'eman) [Bakaiku]. Eskerrak eman. Eskerr’eman akordatu zaitela. Eskerr’eman ni enaizela fan siesta. Eskerr’eman Bitor etxien zola (Ond Bak). ◆ esker oneko adj. Esker oneko jendῐa da 'esker oneko jendea da'. Ez zen esker oneko gainuik in 'ez zuen esker oneko keinurik egin'. ▼ Anton. esker txarreko. ◆ esker txarreko. Binapin, esker txarreko hitzik eztau esan 'behinik behin, esker txarreko hitzik ez du esan'. Esker txarreko personῐa izan da beti 'esker txarreko pertsona izan da beti'. ▼ Anton. esker oneko. ◆ eskerrak. 1 Eskerrak emateko erabiltzen den esapidea. Eskerrak zuri. Eskerrak horri. 2 (Esaldi konpletibo bat lagun duela). Eskerrak ez gala fan 'eskerrak ez garela joan'. Eskerrak eztala etorri 'eskerrak ez dela etorri'. Eskerrak eztekala yaurik 'eskerrak ez dakarrela euririk'. Eskerrak... [menos mal...]. ◆ eskerrak eman. Eskertu. Eskerrak eman ber diatzit 'eskerrak eman behar dizkiot'. ◆ eskerrak emataile. Eskerduna, esker onekoa. ◆ eskerrik asko. Eskerrik asko launtzῐaitik 'eskerrik asko laguntzeagatik'. —Eskerrik asko, i! —Ez orrengeitik 'eskerrik asko, hi! —Ez horregatik'. Eztot nai; eskerrik asko 'ez dut nahi; eskerrik asko'. ◆ -i esker. Ari esker ikas(i) genduen eskwaz laitzen 'hari esker ikasi genuen euskaraz leitzen'. ¬ |
| esker eman |
esker eman |
|
| esker oneko, esker onekua |
esker oneko |
|
| esker txarreko, esker txarrekua |
esker txarreko |
|
| eskerrak |
eskerrak |
|
| eskerrak emataile, eskerrak ematailia |
eskerdun, esker oneko |
|
| eskerrik asko |
eskerrik asko |
|
| eskertu, eskertzen |
eskertu |
eskertu 1 dau ad. Eskertzen dezut 'eskertzen dizut'. Eskertzekwa da dukan portaerῐa 'eskertzekoa da daukan portaera'. Eskertzῐa falta zaizu 'eskertzea falta zaizu'. 2 dau ad. Sargoriekin, ondo eskertzen genduen zerbeza otza 'sargoriarekin, ondo eskertzen genuen garagardo hotza'. ◆ eskerturik (> eskertuik) adb. Eskertwik yon berko zindake 'eskerturik egon beharko zinateke [zenuke]'. |
| eskertuik |
eskerturik |
|
| eskia |
eskera |
|
| eskien ibili |
eskean |
|
| eskila-maila, eskila-mailia |
eskailera-maila |
|
| eskila, eskilia |
eskailera |
eskila iz. (Singularrean nahiz pluralean) Eskilak. Eskailera. Ik. eskilara; matxarda. |
| eskilabu, eskilabua |
eskailera buru |
|
| eskilara, eskilaria |
eskailera |
eskilara, eskila* (> eskilera [Altsasu]) iz. [*Oharra: eskilara eta eskila, bi formak ibiltzen dira sinonimo balira bezala]. (Singularrean nahiz pluralean). Eskailera. Eskilak; eskilarak. ◆ eskila(ra) azpi (> eskilazpi) iz. Eskaileraren azpian dagoen lekua. Eia ibiltzen genduen eskilazpien 'heia [txerritegia] ibiltzen genuen eskailera azpian'. ◆ eskila(ra) buru (> eskilabu) iz. Eskailera burua, eskaileraren goialdea. Eskilabua, azken eskilῐa 'eskailera burua, azken eskailera'. Ik. ganbara-txiki (> ganbatxiki). ◆ eskila(ra)-maila 1 iz. Eskailera-maila. Arrizkwa izaten zan lemizko eskila-mailῐa; zurezkwek, besteinekwek 'harrizkoa izaten zan lehendabiziko eskailera-maika; zurezkoak, beste gainerakoak. Ik. maila; sapalda. Ik. ganbara txiki. 2 Irud. eskailera-maila jaitsi (> eskila-mailῐa jaitxi). Makaldu, osasuna galdu. ◆ eskuko eskilara / eskila. Ik. matxarda. |
| eskilazpi, eskilazpia |
eskailera azpi |
|
| eskilera |
eskailera |
|
| eskina, eskinia |
izkina |
eskina (eta exkina) 1 iz. Bazterra. Ik. baztar. 2 iz. Kantoia. Fan dok beste eskinaindo. Eskina bateti bestia. Ik. alde; mutur. |
| eskinarri, eskinarria |
izkinarri, kantoi harri |
eskinarri (eta exkinarri) 1 iz. Izkinarri, kantoi harria. Laiuen eskinarriek 'leihoaren izkinarriak'. 2 iz. Etxe eskinan patzen zῐan eskinarriek, gurdiek-eta etxe eskinῐa ez jotzeko 'etxe izkinan paratzen ziren izkinarriak, gurdiek-eta etxe izkina ez jotzeko' [guardacantón]. |
| eskoba, eskobia |
eskoba |
eskoba iz. Erratza. Pasatuyozu eskobῐa sukaldiai 'pasa iezaiozu erratza sukaldeari'. Ik. yuntzia; ilaryuntzia. (palma, palmῐa [erratza] AG). |
| eskola, eskolia |
eskola |
eskola 1 iz. Lehen irakaskuntza irakasten den ikastetxea. Erriko eskolan ikasi genduen erdiaz 'herriko eskolan ikasi genuen erdaraz'. Eskolá bidῐen ikasteko gogwa galdu iten da 'eskolara bidean ikasteko gogoa galdu egiten da'. 2 iz. Eskolan ikasten diren ezagutzen multzoa; irakaskuntza. Guk eskolaik, apenas; eskola gutxi duku guk 'guk eskolarik, apenas; eskola gutxi daukagu guk'. 3 iz. Irakaspena; eredua, jarraibidea. Eskola txarra ematen dῐa anai zarrenak 'eskola txarra ematen dio anaia zaharrenak'. ◆ eskola eman (> eskolῐa eman). Eskolatu. Garai artan ezan erraza seme-alabairi eskolῐa ematῐa 'garai hartan ez zen erraza seme-alabeei eskola ematea'. ◆ eskola eskapo egin (> eskola eskapo in). Eskola huts egin, sasieskola egin, piper egin. ◆ eskola ibili (> eskolῐa ibili). Eskolatua izan. Eskolaik ez ibili 'eskolarik ez ibili'. Ik. eskolabeiko. Ez tukak eskolaik 'ez daukak eskolarik [ikasketarik]'. Eskola ederra duka orrek! 'eskola ederra dauka horrek!'. |
| eskolabeiko, eskolabeikua |
eskolagabe |
eskolabeiko adj. Eskolagabea. Eskolabeikwa, sékula eskolan yon eztana 'eskolagabea, sekula eskolan egon ez dena'. ▲ Sin. analfabeto. ▼ Anton. eskoladun. |
| eskoladun |
eskoladun |
eskoladun adj. Ik. ikasi(a). ▼ Anton. eskolabeiko, analfabeto, ikasi beiko. |
| eskolano |
ikasle |
eskolano iz. Ikaslea. Eskolano txarra izan nok 'ikasle txarra izan nauk'. ▲ Sin. estudiante. |
| eskonbro, eskonbrua |
obra hondakin |
eskonbro iz. (Batez ere pl.) Obra hondakinak. Eskonbruek botatzen tuai parzelaiako bidien 'eskonbroak [obra hondakinak] botatzen dituzte parzelariako bidean'. |
| eskopetero, eskopeterua |
eskopetero, eskopetari |
eskopetero iz. Eskopeta daraman pertsona. Eiztaiek baindo eskopeterwek tut gaienak 'ehiztariak baino eskopeteroak dituk gehienak'. |
| eskorta |
eskorta |
eskorta [Ziordia] iz. Abereak gordetzeko esparru hesitua eta sabairik gabea; ardiendako itxitura. |
| eskote, eskotia |
eskote |
eskote 1 iz. Jantziaren irekidura. Soinekwen eskotῐa 'soinekoaren eskotea'. 2 iz. Eskoteak agerian uzten duen aldea. Ik. papar. |
| eskribau, eskribaua |
eskribau |
eskribau (eta eskrifau) iz. Administrazioko erakundeetako antzinako enplegatua, oraingo idazkariaren egitekoak betetzen zituena. |
| eskribiente, eskribientia |
idazlari |
eskribiente iz. Idazlaria. |
| eskribitu, eskribitzen |
idatzi, izkiriatu |
eskribitu dau ad. Idatzi. Eskribitazu emen zῐaure izena 'izkiriatu ezazu hemen zeure izena'. ◆ eskribitzeko makina. |
| eskritura |
eskritura |
eskritura iz. Notaiuek firmatu tu eskriturak 'notarioak sinatu ditu eskriturak'. ◆ eskritura egin (> eskriturῐa in). Gasti ata zaio eskriturῐa itῐa 'garesti atera zaio eskritura egitea'. |
| esku egur |
esku egur, egur xehe |
|
| esku-zuri |
esku-zuri |
|
| esku, eskua |
esku |
esku 1 iz. Eskub’au. Esku batekin... ta beste eskuekin (Ond Bak). 2 iz. Norbaiten esku egon (> norbaiten esku yon). Norbaiten kargu egon. Ik. kargu; kontu; -en gain. 3 iz. Aldea, alderdia; noranzko aldea. Ezkerreko eskuti(k); eskubiko eskuti(k). Makurreko eskutí zailen konduzitzen 'makurreko [okerreko] eskutik zebilen gidatzen'. Inglesak ezkerreko eskuti konduzitzen dai 'ingelesek ezkerreko eskutik gidatzen dute'. Ik. alde1; alderdi. 4 iz. Geruza. Pintura me orrekin, gutxienez bi esku ber tu paretῐek 'pintura mehe horrekin, gutxienez bi esku behar ditu paretak'. Ik. kapa. | – esku ona; esku txarra. Trebetasuna. | – esku bat bota. Lagundu. | – bigarren eskuko. | – eskua sartu. | – eskua eman. | – eskua jaso. Eskua jaso ta guzti in dua! Mehatxu keinua egin. | – eskuek garbi ibili [eduki]. | – eskuek garbitu. | – eskua hutsik (ezer be) (esku-hutsik). | – eskura eman (> eskwá eman). Dirua eskwá eman 'dirua eskura eman'. ◆ esku batekin egin (> esku batekin in). Erraz egin. Oi esku batekin iten diet nik 'hori esku batekin egiten diat nik'. ◆ esku egur. Egur xehea. ◆ esku-zuri (> esku txuri, esku txwi) adj. Lan gutxi egiten duena; alferra. Ik. alfer. ◆ (norbaiten) eskutik joan (> norbaiten eskutik fan). Hil, bizia kendu. Ne eskutik fan ber dok 'nere eskutik joan behar duk' [hil egin behar haut]. Ik. garbitu; akabatu; linpiatu. ◆ eskuz adb. Eskuarekin, eskua edo eskuak erabiliz. Eskuz garbitu tut arropak 'eskuz garbitu ditut arropak'. Eskuz indako jersῐa 'esku egindako jertsea'. Eskuz pintatu dau autwa 'eskuz pintatu du autoa'. ◆ eskuzko adj. Eskuzko eskilarῐa 'eskuzko eskailera'. Eskuzko azῐa 'eskuzko aza [zeio]'. Eskuzko palῐa 'eskuzko pala'. |
| eskual |
euskal |
eskual adj. eskuara izenak hitz-elkarketan hartzen duen era. Eskwal alderdikwa dok 'euskal alderdikoa [eremukoa] duk'. |
| Eskual Herri |
Euskal Herri |
Eskual Herri (eskwalerri) iz. Euskal Herria. |
| eskualdi, eskualdia |
eskualdi |
eskualdi [Altsasu] iz. Eskukada. Ik. eskukada; sorta. |
| eskualdun, eskualduna |
euskaldun |
eskualdun (> eskwaldun; auskealdun [Bakaiku]) adj./iz. Eskwaldunak ga 'euskaldunak gara'. Enakien eskwalduna zindanik 'ez nekien euskalduna zinenik'. |
| eskuara, eskueria, eskuria |
euskara |
eskuara (eta auskea, auskera, euskia [Bakaiku]; eskwara, eskwerῐa, eskurῐa [Urdiain]) iz. Auskeaz ai dia 'euskaraz ari dira'. Auskeria da gure izkeria 'euskara da gure hizkera'. Euskiaz ezakielako 'euskaraz ez zekielako'. Eskwara au 'euskara hau'. Eskwerῐa da Eskwalerriko izkera propiua 'euskara da Euskal Herriko hizkera propioa'. Eskwal Herri oswen ibili eta gῐo, Burundako eskweria bilatu dot apartekwen 'Euskal Herri osoan ibili eta gero, Burundako euskara bilatu dut apartekoen [berezien]'. Urdingo eskurῐa polito da 'Urdiaingo euskara politago da'. ◆ eskuaraz (> eskwaz; euskῐaz; auskeaz [Bakaiku]; eskueaz [Altsasu]) adb. Euskaraz. Auskeaz ai dia 'euskaraz ari dira' (Ond Bak). Urdinen eskwaz iten dai 'Urdiainen euskaraz egiten dute'. Nola esanko zenduke (halako ta halako) eskuaz? 'nola esango zenuke (halako eta halako) euskaraz?'. |
| eskuaz |
euskaraz |
|
| eskubera, eskuberia |
eskuare |
eskubera (eta eskuara [Ziordia]) iz. Eskuarea. Bearra, orbela-eta eskuz biltzeko eskuberῐa bear izaten da 'belarra, orbela-eta eskuz biltzeko eskuarea behar izaten da'. Eskubera-hortzak [Púas de rastrillo]. |
| eskubi, eskubia |
eskubi, eskuin |
eskubi 1 iz. Eskuina. (Oinetatí) eskubitá (Ond Bak). Eskubita fan 'eskubitara joan'. ▼ Anton. ezker. 2 iz. Politikan, eskuindarren multzoa. 3 adj. Eskuinaz ezkerraz baino gehiago baliatzen dena. ▼ Anton. ezker, zurdo, katxo. |
| eskubide, eskubidia |
eskubide |
eskubide iz. ▲ Sin. deretxo. ◆ eskubidea eman (> eskubidῐa eman). Aukera eman, bide eman; bestei egiteko ahala eman. Emaion eskubidῐa nai den oi iteko 'emaion eskubidea nahi duen hori egiteko'. |
| eskubiko |
eskuineko |
eskubiko 1 adj. Eskuinean dagoena. 2 adj./iz. Eskuindarra. ▼ Anton. ezkertiar. |
| eskudo, eskudua |
ezkutu. 2 armarri |
eskudo 1 iz. Ezkutua, arma babesgarria. 2 iz. Armarria. |
| eskuitxi, eskuitxia |
ukabil; 2 xuhur |
eskuitxi 1 iz. Ukabila. 2 adj. Xuhurra. ▲ Sin. autsi, esku-ximur, zuhur. ▼ Anton. eskuzabal, emantzaile. |
| eskukada, eskukadia |
eskukada |
eskukada iz. Ik. eskualdi [Altsasu]. Eskukada bat ziza eztot ekarri 'eskukada bat ziza ez dut ekarri'. Eskukadatxuet 'eskukadatxo bat'. |
| eskulan, eskulana |
eskulan |
eskulan 1 iz. Eskuak erabiliz egiten den lana. 2 iz. Josteko lanak, eskulanak. |
| eskumotz, eskumotza |
eskumotz |
eskumotz adj. Esku bat falta zaiona. Ik. besomotz. |
| eskuoihal, eskuoihala |
eskuoihal |
eskuoihal (> eskuoial) iz. Sekatu eskuek eta musua eskuoialakin 'sikatu eskuak eta musua eskuoihakarekin'. ▲ Sin. toalla. |
| eskupeta, eskupetia |
eskopeta |
eskupeta iz. Eskopeta. Amabiko eskupetῐa 'hamabiko eskopeta'. Bi kainuko eskupetῐa 'bi hodiko eskopeta'. |
| eskuria |
euskara |
|
| eskursio |
eskurtsio, txango, ibilaldi |
eskursio iz. (Iza Alts). Eskurtsioa, txangoa, ibilaldia. |
| eskusa, eskusia |
aitzakia |
eskusa iz. Aitzakia. |
| eskutoki, eskutokia |
eskutoki |
eskutoki iz. Eskuaz erabiltzen diren lanabesetan eta beste zenbait gauzakitan, heltzeko atala. Ik. girten. |
| eskutrapu, eskutrapua |
eskutrapu |
eskutrapu iz. Ik. eskuzatar. |
| eskutur, eskuturra |
eskumutur |
eskutur iz. Eskumuturra. Irrixtatuta bota ta eskuturra ausi dau 'irristatuta bota eta eskumuturra hautsi du'. |
| eskutxi |
ukabil |
|
| eskuz |
eskuz |
|
| eskuzabal, eskuzabala |
eskuzabal |
eskuzabal adj. Eskuzabaleko jendῐa da oi 'eskuzabaleko jendea da hori'. ▲ Sin. emantzaile. ▼ Anton. autsi, eskuitxi, esku-ximur, zur. |
| eskuzabaleko, eskuzabalekua |
eskuzabal |
eskuzabaleko adj. Eskuzabala. Ik. eskuzabal. |
| eskuzar, eskuzar |
eskutzar |
eskuzar iz. Eskutzarra, esku handia. A nolako eskuzarrak dukatzik! 'a nolako ezkutzarrak dauzkak!'. Alde emendi eskuzar oiekin 'alde hemendi eskutzar horiekin!'. ▲ Sin. atzapar, zarpa. |
| eskuzatar, eskuzatarra |
eskuzatar |
eskuzatar iz. Ik. eskutrapu; zamau txiki. |
| eskuzerra, eskuzerria |
eskuzerra |
eskuzerra iz. (?) (EHHA). |
| eskuzimur, eskuzimurra |
xuhur, zikoitz |
eskuzimur (eta eskuximur) adj. ▲ Sin. autsi(a), eskuitxi, zimur, zuhur. ▼ Anton. eskuzabal, emantzaile. |
| eskuzko, eskuzkua |
eskuzko |
|
| esmaltatu, esmaltatzen |
esmaltatzen |
esmaltatu 1 dau ad. Esmalte geruza batez estali. 2 adj. Eltze esmaltatua. |
| espabilatu, espabilatzen |
bizkortu; 2 esnatu |
espabilatu 1 da/dau ad. Ik. bizkortu (> pixkortu), piztu. 2 da/dau ad. Ik. esenatu. |
| espal, espala |
espal |
espal iz. Ebakitako gariaz eta kideko landareez egiten den sorta. Gari espalak bilduta balῐa iten zan 'gari espalak bilduta bala egiten zen'. Ik. bal; sorta; zama. |
| espaldero, espalderua |
bizkarreko (jantzia) |
espaldero iz. Bizkarrekoa, bizkarra babesteko jantzia. Narruzko espalderwa, yauritan eta elurretan lanῐen ibiltzeko 'larruzko espalderoa, euritan eta elurretan lanean ibiltzeko'. |
| espantatu, espantatzen |
izutu, espantatu |
espantatu da/dau ad. Izutu. Espantatu tu txoi guztῐek 'esapantatu ditu txori guztiak'. Ik. izutu. |
| esparzeta, esparzetia |
astorki |
esparzeta iz. (Bot.) Astorkia (Onobrychis viciifolia). Ganaueiri emateko yaiten zan; dana arramῐa eta lore granate kolorῐa 'ganaduari emateko ereiten zen; dena arrama eta lore granate kolorea'. |
| espea / espῐa |
esperoan, zain |
|
| espeatu |
zain egon, itxaron |
esperatu (> espeatu, espῐatu) dau ad. Zain egon, itxaron. Espeatu emen pixkat 'esperatu [itxaron] hemen pixka bat'. Espiatazu ba! 'zaude memento batean!' [¡espera un momento!]. |
| espektakulo, espektakulua |
espektakulu |
espektakulo iz. Espektakulua, ikuskizuna. Espektakulo ederra eman gῐau dánoῐn aurrῐén! 'espektakulu ederra eman digu denon aurrean!'. Ik. numero. |
| espera |
espero (?). 2 itxaron |
espera (eta espea, espῐa) adb. Esperoan, zain. Denbora asko dῐagu espῐa 'denbora asko daramagu esperoan'. Ik. zain2. ◆ espera egon (> espea yon, espia yon). Esperoan egon. Emen ge, espῐa 'hemen gaude, esperoan'. Autobusai espῐa ge 'autobusari [autobusaren] zain gaude'. Unibersidadῐen artuko dain espῐa do 'unibertsitatean hartuko duten zain dago'. Espera aspalditi, ta eztῐa agi 'itxaroten aspalditik, eta ez dira ageri [agertu]'. ◆ espera! interj. Itxaron, itxoin. Espera pixkat 'itxaron pixka bat'. Ik. esperatu (> espῐatu). ◆ espera izan (> espea izan, espῐa izan) dau ad. Espero izan, zerbaiten esperantza izan. Eniken espῐa alakoik 'ez nian espero halakorik'. Alako gertaeraik iyork'e (iyorke'ke) ez zen espῐa 'halako gertaerarik inork ere ez zuen espero'. Espea genduen bekela ata da operaziua 'espero genuen bezala atera da operazioa'. ◆ espea izan [*edun] (> espῐa izan). Espero izan. Aurra espῐa dai 'haurra espero dute'. Denba gutxῐako izatῐa espῐa dau 'denbora gutxirako izatea espero du'. ¬ |
| espera izan (espea izan / espῐa izan) |
espero izan |
|
| espera yon (espea yon / espῐa yon) |
esperoan egon |
|
| esperanza, esperanzia |
esperantza |
esperanza (eta espeanza) iz. Esperantza. Eztau esperanzaik galtzen 'ez du esperantzarik galtzen'. Esperanzaipe 'esperantzarik gabe'. ◆ esperanza ibili [eduki] (> esperanzῐa ibili). Esperantza izan, espero izan. |
| esperimentatu, esperimentatzen |
esperimentatu |
esperimentatu dau ad. |
| esperimentu, esperimentua |
esperimentu |
esperimentu iz. Be esperimentuek iten tu arbolak txertatzen 'bere esperimentuak egiten ditu arbolak txertatzen'. |
| espezial, espeziala |
espezial, berezi |
espezial adj. Ik. aparteko; estraordinario. |
| espezialidade, espezialidadia |
espezialitate |
espezialidade iz. Espezialitatea. |
| espezialista, espezialistia |
espezialista |
espezialista iz./adj. |
| espia |
espioi |
espia iz./adj. Espioia. Ik. zelatzaile. |
| espiatu, espiatzen |
espiatu |
espiatu dau ad. Zelatatu. Guri espiatzen, ze iten genduen ikusteko 'guri [gu] espiatzen, zer egiten genuen ikusteko'. |
| espilu, espilua |
ispilu |
espilu iz. Ispilua. Espiluen aurrῐen, bizarra iten 'ispiluaren aurrean bizarra egiten'. Mila txiki in dau espilua 'mila txiki [mila puska] egin du ispilua'. |
| espiritu, espiritua |
espiritu |
espiritu iz. |
| esplikatu, esplikatzen |
esplikatu |
esplikatu dau ad. Azaldu, ulertzeko eran adierazi. Esplikatuiok 'esplika(tu) iezaiok'. Argi esplikatu dau dana 'argi esplikatu du dena'. |
| esplikazio, esplikaziua |
esplikazio |
esplikazio iz. |
| esponja, esponjia |
esponja |
esponja iz. Belakia. Esponja latza obe, gorputzandako 'esponja latza hobe, gorputzarendako'. |
| esporta, esportia |
banasta |
esporta (eta exporta) iz. Banasta. Ik. jaiski. |
| esposizio, esposiziua |
esposizio |
esposizio iz. Erakusketa. Fotografia zarraῐn esposiziua patu dai errientxῐen 'fotografia zaharren esposizioa paratu dute herriaren etxean [herriko etxean]'. ◆ esposiziorako egon (> esposiziyuako yon). Ikusgarria izan, ikustea merezi duena izan. Esposiziywako gek 'esposiziorako gaudek'. Ointwoiek esposiziywako jen 'onddo horiek esposiziorako zauden'. |
| espῐatu, espῐatzen |
zain egon, itxaron |
|
| estaka |
paldo, astamakila |
estaka iz. Makila lodia. Ik. zoztaka; mustaka / musteka. |
| estakazo, estakazua |
zartako; makilakada |
estakazo iz. Zartakoa. Ik. zartako; golpe zar. |
| estaldu, estaltzen |
estaldu, estali |
estaldu (Ald. estali [Bakaiku, Urdiain]). Ik. estali. 1 dau ad. Ik. tapatu. 2 dau ad. Ezkutatu. 3 dau ad. Norbaiten hutsa edo egite makurra gorde; huts baten edo egite makur baten egilea gorde. ¬ |
| estali |
estali |
estali 1 da/dau ad. (eta estaldu [Urdiain]). (?) Burundesa estal da. Aurpegia estalik. Lurra estalik (Ond Bak). Ik. estaldu; tapatu. – estaldwik eta estalik [Urdiain]. Etxῐa errejistratu iten zain, zerbeit estalik bazukain ikusteko 'etxea erregistratu [miatu] egiten zuten, zerbait estalirik bazeukaten ikusteko'. ◆ estalian (> estalien) adb. Gordean, isilean. Estalien saldu; ixilien saldu 'estalian saldu; isilean saldu'. ¬ |
| estalien |
estalian, gordean |
|
| estalketan |
estalketan |
estalketan adb. 1 adb. Estaltzen. 2 iz. Haur jolasa. |
| estalpe, estalpia |
estalpe |
estalpe iz. Ik. teilape; lihor. ◆ estalpean ibili (> estalpῐen ibili). Lapurrak estalpien ibiltzen tuk 'lapurrak estalpean ibiltzen dituk'. |
| estaltxiki, estaltxikia |
estalki |
estaltxiki iz. Estalkia. Ontzi baten estaltxikia 'ontzi baten estalkia' Ik. estalzaki; tapa. |
| estaltzaki, estaltzakia |
estalki |
estaltzaki (eta estalzaki) iz. Ontziaren estalkia. Estaltzaki txikia (eta estal txiki); estaltzaki haundia. Ik. tapa. |
| estalzaki, estalzakia |
estalki |
|
| estamago, estamagua |
urdail |
|
| estanko, estankua |
estanko |
estanko iz. Tabakoa eta posta-zigiluak saltzen diren denda. Aspaldi itxi zain estankwa 'aspaldi itxi zuten estankoa'. |
| estanpa, estanpia |
estanpa |
estanpa iz. Ama Birjinῐen estanpῐa 'Ama Birjinaren estanpa'. Ik. lamina. |
| estazio, estaziua |
geltoki. 2 urtaro |
estazio 1 iz. Geltokia. Trenain estaziua; autobusain estaziua 'trenen geltokia; autobusen geltokia'. 2 iz. Urtaroa. Ik. urte garai. |
| esti |
esti |
esti interj. Idiei eta behiei atzera egin dezaten esaten zaien hitza. Ik. aida. |
| estilo, estilua |
estilo |
estilo 1 iz. Zerbaiten era edo modua. Estiloipe 'estilorik gabe'. Estilo ona duka dantzan 'estilo ona dauka dantzan'. 2 iz. Tankera; izateko modua. Estilo ortakwa zan aua're 'estilo [tankera; izaera] horretakoa zen hura ere'. |
| estimatu, estimatzen |
estimatu |
estimatu da/dau ad. Aintzakotzat hartu; eskertu. Ik. apreziatu, baloratu; eskertu. |
| estimazio, estimaziua |
estimazio |
estimazio iz. Estimua. Estimazio haundia. Ik. aprezio. |
| estola, estolia |
estola |
estola iz. Lepotik behera eramaten den ehunezko zerrenda, apaizek janzten dutena. |
| estomago, estomagua |
urdail |
estomago (eta estamago) iz. Urdaila. Ik. biro; barandoi. |
| estorbatu, estorbatzen |
destorbatu; oztopatu, eragotzi, traba egin |
estorbatu dau ad. Destorbatu; oztopatu, eragotzi, traba egin. Ik. traba egin (> traba in). |
| estorbo, estorbua |
destorbu, estorbu; oztopo, traba, eragozpen |
estorbo iz. Destorbua, estorbua; oztopoa, eragozpena. Ik. aztapo; molestia; traba; yausgarri*. ◆ estorbu egin (> estorbo/estorbwa in). Kenadi orti, estorbwa bestejk eztok iten da! 'ken hadi hortik, estorbu besterik ez duk egiten eta!'. |
| estra / extra |
estra |
estra adj. Ohikoa edo arrunta denetik kanpo dagoena; ohikoari gehitzen zaiona. Paga estrῐa 'paga estra'. Ik. gratifikazio. |
| estrainako |
estreinako |
estrainako adj. Estreinakoa, lehenbizikoa (Iza Alts). {Eta arrezkeo aurtengo udi don estráinako eta nik-e aituinét en este siglo bigerren udi dála séku}. (Urdiainen ez dot aditu). |
| estranjei, estranjeia |
atzerri, estranjeria |
estranjeri(a) (> estranjei, estranjeia) iz. Atzerria. Estranjeia fan da 'estranjeriara joan da'. Estranjeien do bizitzen 'estranjerian dago bizitzen'. |
| estranjero, estranjerua / estranjera, estranjeria |
atzerritar |
estranjero, -a (Generoa hartzen du) iz./adj. Atzerritarra, atzerrikoa. Gwai estranjero asko daile emen lanῐen 'orain atzerritar asko dabil hemen lanean'. |
| estraordinaio, estraordinaiua |
aparteko, ohiz kanpoko |
estraordinario (> estraordinaio) adj. Ohikoa edo arrunta denetik kanpo dagoena; ohikoari gehitzen zaiona. Ik. aparteko; espezial; estra. ¬ |
| estraperlo, estraperlua |
estraperlo |
estraperlo iz. g.g.er. Legez kanpoko salerosketa, bereziki oinarrizko produktuekin urritasun garaian egiten dena. |
| estraza, estrazia |
zatarki |
estraza iz. Zatarkia. Estrazazko papῐa 'zatarki papera'. |
| estrenatu, estrenatzen |
estreinatu |
estrenatu dau ad. Estreinatu, zerbait lehen aldiz erabili. |
| estringa, estringia |
estringa (katea) |
estringa iz. Gurdien egurrak-eta lotzeko gatῐa 'gurdian egurrak-eta lotzeko katea. Ik. gata. |
| estruktura, estrukturia |
estruktura |
estruktura iz. Aparteko estrukturῐa duka Zamarretako zuiek 'aparteko estruktura dauka Zamarretako zubiak'. |
| estu |
estu |
estu (eta extu) 1 adj. Kale estu ortan ezin dezu autwa autzi 'kale estu horretan ezin duzu autoa utzi'. ▲ Sin. medar. ▼ Anton. zabal; laso. 2 adj. Tinkoa, hertsia. Zapata estuek 'zapata estuak'. 3 adb. Tinko, ez mugitzeko eran. Lotu estu-estua. 4 adb. Larri. Estu no, botatzeko gogwekin 'estu nago, botatzeko gogoekin'. Ik. larri. ◆ estu-estua. 1 adj. Oso meharra. Pasabide estu-estua. 2 adb. Oso tinko. Lotzak estu-estua 'lotu ezak estu-estua'. ◆ estu eta larri (> estu ta larri) adb. ◆ dantza estu(a) (Ond Bak). Dantza lotua (baile agarrado). ◆ (norbait) estu hartu. Gogor egin. ¬ |
| estualdi, estualdia |
estualdi, larrialdi |
estualdi iz. ▲ Sin. estutasun, larrialdi, tranze txar, apuro. ◆ estualdia eman. ◆ estualdia hartu. |
| estudiante |
estudiante |
estudiante iz. Ik. eskolano. |
| estudiatu, estudiatzen |
estudiatu |
estudiatu dau ad. Ik. ikasi. |
| estutasun, estutasuna |
estutasun |
estutasun (> estuasun) iz. Larritasuna, estualdia. ▲ Sin. larritasun, estualdi, apuro. |
| estutu, estutzen |
estutu |
estutu 1 da/dau ad. Estu edo estuago bihurtu. Or bidῐa estutu iten da 'hor bidea estutu egiten da'. || (n) Txerriari iten zaio errua estutu (Ond Bak). 2 dau ad. Zapatok estutu iten dwai 'zapatok estutu egiten didate'. ▼ Anton. lasatu, zabaldu. 3 da/dau ad. Larritu. Ik. larritu; apuratu (> apwatu). ¬ |
| estutxe, estutxia |
estutxe |
estutxe iz. Kutxatila. Bi pisuko estutxῐa ekar dwai Erregῐek 'bi pisuko estutxea ekarri didate Erregeek'. |
| eta |
eta |
eta (eta ta, da) 1 junt. Fan da bila 'joan eta bila'. Anaia ta biok 'anaia eta biok'. Ta erresponsua bota (Ond Bak). 2 junt. (Aditz bera elkartuz, ekintzaren, egoeraren edo gertaeraren iraunkortasuna adierazteko). Yon da yon 'egon eta egon' [egonean]. In da in 'egin eta egin'. Fan da fan 'joan eta joan'. Jan da jan, ta beti gose 'jan eta jan, eta beti gose'. 3 junt. (Aditz jokatu baten eskuinean, perpausari kausa balioa ematen diola). Enituen batzako lanak despeitu, yauria asi zan da 'ez nituen baratzeko lanak despeditu [amaitu], euria hasi zen eta'. |
| eta piko |
eta piko; eta zenbait |
|
| eten, etena |
eten (2), etendura |
eten iz. Etena, etendura. Ik. zartada. |
| eten, etentzen |
eten (1) |
eten 1 da/dau ad. Sokia eten, bihetza eten.
Eten zazu hoi. |
| eternidade, eternidadia |
eternitate |
eternidade iz. Eternitatea. |
| eterno, eternua |
eterno |
eterno adj. Ik. betiko. |
| etoli |
etorri (haur hizkera) |
etoli Haur. Etorri. |
| etorrera, etorreria |
etorrera |
etorrera 1 iz. Etortzea. Etorrera txarra in dau 'etorrera txarra egin du'. Ik. buelta. 2 iz. Hizketako etorreria. Ik. etorri(a) [Urdiain] (LM). ◆ etorreran adb. Etortzekoan. Elizatik etorreran. ▲ Sin. bueltan. Ik. faneran. |
| etorri, etorria |
etorri |
etorri iz. ◆ etorria ibili (eduki). Hizketako etorria. Izketako etorri aundia duka orrek; ezta ixiltzen 'hizketarako etorri handia dauka horrek; ez da isiltzen'. Ik. etorrera (> etorreria). |
| etorri, etortzen |
etorri |
etorri 1 da ad. Orduako etorrik zonen. Etxá etortzeako. Hura neri burua etor zakiten ‘zitzaidan’. Etor naiz ni. Halako etor dala esan dai. Eguardien etorko zindala. Etorko balitzake ‘balitz’ (Ond Bak). ▼ Anton. fan. 2 da ad. Iritsi, heldu. Uda etorri artῐa 'uda etorri arte'. ● Etor ber dena etor berko dau 'etorri behar dena [duena] etorri beharko du' [datorrena datorrela]. 3 da ad. Landareengatik hitz eginez, sortu, hazi. Emen ezta almendraik etortzen; kiwia, juxto-juxto 'hemen ez da almendrarik etortzen; kiwia, justu-justu'. Ik. lekua, tokia. 4 Etortzeko den denbora, etorkizuna. Etorriko dana 'etorriko dena'. Gwaindo emen, ze etor ber dan! 'oraino hemen, zer etorri behar duen!'. ● Esr. Etortzen dana, artu in ber 'etortzen dena, hartu egin behar' [etorkizuna, halabeharrez hartu egin behar]. ◆ ondo etorri. Elkarrekin ondo konpondu, ondo moldatu. Ondo etortzen gindan danok 'ondo etortzen ginen denok. ◆ etor(ri) berri. Erriá bizitzῐa etor berria 'herrira bizitzera etorri berria'. Ik. sortu berri. ◆ datorren adj. Datorren astῐen asiko da eskolῐa 'datorren astean hasiko da eskola'. Ik. heldu dan (> eldu dan). [dator (etorri aditz trinkoa); Ik. heldu]. ¬ |
| etortzeko, etortzekua |
etortzeko |
etortzeko pred. ◆ etortzeko(a) izan / egon (> etortzeko / etortzekwa izan / yon) Espῐa ge; etortzeko da 'esperoan gaude; etortzeko da'. |
| etsai, etsaia |
etsai |
etsai iz. Nola esaten dai?, launak, aldi batῐako, ta etsaiek, betiko? 'nola esaten dute?, lagunak, aldi baterako, eta etsaiak, betirako?'. ▲ Sin. enemigo, kontraio. ▼ Anton. aixkide. ◆ ifarnuko etsaia. Deabrua. Ifarnuko etsaia baindo gaiztokwa 'infernuko etsaia baino gaiztokoagoa'. |
| etsaki, etsakia |
begizta (lastoz egina) |
etsaki iz. Gari-azaoa lotzeko lastoz egindako lokarria (Ond Bak). Tramojo para atar haces. [Urdiain]. etxaki, etxakia (?). Ald. etseiki iz. (Iza Alts): el vencejo de centeno para atar trigo. |
| etseiki, etseikia |
begizta (lastoz egina) |
etseiki iz. Gari-azaoa lotzeko lastoz egindako lokarria. (Iza Alts): el vencejo de centeno para atar trigo. Ik. etsaki. |
| etsi |
etsi |
etsi 1 dau ad. Norbaitek zerbaiten itxaropena galdu, dagoen bezala gelditzea onartu eta amore eman. Mendi tontorrῐa ailatu artῐa, ez zan etsi 'mendi tontorrera ailegatu arte, ez zuen etsi'. 2 dau ad. Egoera berri batera ohitu, moldatu. An ezan etsitzen ta alde in zen 'han ez zuen etsitzen eta alde egin zuen'. ◆ etsirik (> etsik) adb. ◆ etsita egon (> etsita yon). ◆ etsi-etsian (> etsi-etsien) adb. Beste erremediorik gabe. Etsi-etsien, beste erremeioipe 'etsi-etsian, beste erremediorik gabe'. Uran tubwa lertu zaigun ta, gwai bai, etsi-etsien in berko dinu obrῐa ‘uraren hodia lehertu zaigun eta, orain bai, etsi-etsian egin beharko dinagu obra’ [Obra, konponketa]. ◆ ezin etsi. Ezin gelditu, ezin eutsi. Ezin etsi ta aurrak jan jitunai abwelandako yosi tun pastelak ‘ezin etsi eta haurrek jan ditizten amonarendako erosi ditugun pastelak’. Birusangeiti etxῐen preso yon berra jukan, bea ezin etsi ta danekoz aldein din kanpwá ‘birusarengatik etxean preso egon beharra zaukan, baina ezin etsi eta dagoeneko alde egin din kanpora’. Zerbeit yosi artῐa, ezin etsi 'zerbait erosi arte, ezin etsi'. Gauza bat in artῐa, ezin etsi 'gauza bat egin arte, ezin etsi'. Etxῐen, ezin etsi 'etxean, ezin etsi. ¬ |
| etsi-etsien |
etsi-etsian |
|
| etsik |
etsirik |
|
| etsipen, etsipena |
etsipen |
etsipen iz. Itxaropena erabat galdu duenaren egoera; etsi duenaren egoera. |
| etsitu, etsitzen |
etsitu |
etsitu da ad. Ik. etsi. |
| etxaju, etxajua |
suziri, etxafuego |
etxaju [Urdiain] (Iza Alts): etxafua. Etxafuegoa, suziria. etxafuaketa: Irrintzíz néska-mutilak eta errómeiyán dánbolina ta jotzén da etxáfuaketa tiatzen dá (Iza Alts). |
| etxalde, etxaldia |
etxalde |
etxalde iz. Etxalde onekua da hura (Ond Bak). [Urdiain]: Etxalde onekua, familia onekua. Ik. familia. |
| Etxarri |
Etxarri Aranatz |
Etxarri. Etxarri Aranatz. ● Esr. zah. Etxarri Aranatz, arana jan da mihia latz (Ond Bak). Etxarri, kunkun belarri. |
| etxarriar, etxarriarra |
etxarriar, etxarriaranaztar |
etxarriar adj./iz. Etxarriarra, etxarriaranaztarra. |
| etxarte, etxartia |
etxarte |
etxarte iz. Etxe arteko kalexka edo tartea. |
| etxe uso, etxe usua |
etxe uso |
|
| etxe, etxia |
etxe |
etxe iz. Etxe bakarra, hotza. || Panon etxia. Etxi’au. Etxien zola. Aldeko etxetik. Etxá ‘etxera’ (Ond Bak)||. Herrien'txia. Etxiazkuen ogia yosiko dot 'etxerakoan ogia erosiko dut'. Gazin etxῐá 'goazen etxera'. Ik. bestetxe. ● Esr. zah. Etxeik eztukanak, errik ez 'etxerik ez daukanak, herririk ez'. ● Nork be etxe pobrῐa, erregῐena baindo obῐa 'nork bere etxe pobrea, erregena baino hobea'. ◆ etxea gobernatu (> etxῐa gobernatu). ◆ etxea zaindu / zeindu (> etxῐa zeindu). (= etxea gobernatu). ◆ aldeko etxe. Aldameneko etxea. ◆ etxerik etxe (> etxeῐk etxe). Etxez etxe. Etxeῐk etxe daitza eskῐen 'etxerik etxe dabiltza eskean'. Etxeῐk etxe ibiltzen zan arraia saltzen 'etxerik etxe ibiltzen zen arraina saltzen'. ◆ etxerako egin (> etxῐako in). Etxearen alde jardun. (Konnotazio negatiboa ere izan dezake, norbaitek beretako bakarrik egiten duela adieraziz). ◆ etxe zuloan sartuta egon (> etxe zulwen sartuta yon). ◆ etxea jan (> etxῐa jan). Porrot egin. Ik. porrot egin; arruinatu. ◆ etxe guztietako kontua izan (> etxe guztitako kontua izan). Familia guztietan gertatzen dena izan. ◆ etxe garbitzaile. Etxe garbitzaile daile 'etxe garbitzaile dabil'. ◆ etxe uso iz. Etxekotutako usoa. ¬ |
| etxebu, etxebua |
fatxada (egutera aldekoa) |
etxeburu* (> etxebu) iz. Egutera aldeko fatxada, etxearen aurrealdea. |
| etxegain, etxegaina |
etxegain |
etxegain ([Altsasu, Urdiain]) iz. Teilatua. ▲ Sin. teilatu. |
| etxegalte, etxegaltia |
etxekalte |
etxegalte adj./iz. Etxekaltea, bere jokaerarekin bere etxearen hondamendia ekartzen duena. ● Esr. zah. Santagerak, etxegaltῐek 'santagedak, etxekalteak'. Lehen etxerik etxe egiten zen jaia, etxe bakoitzean jaten eta edaten emanez. |
| etxejabe, etxejabia |
etxejabe |
etxejabe iz. Etxearen jabea. |
| etxekan |
etxeka [jolasa] |
etxekan iz. Etxeka [jolasa]. ◆ etxekan ibili. Mutxikan. – Etxekako gauzak: patetako, koilaratako... 'etxekako gauzak: plateretako, koilaratako...'. |
| etxeko jaun |
etxeko jaun |
|
| etxeko nagosi, etxeko nagosia |
etxeko nagusi |
|
| etxeko, etxekua |
etxeko |
etxeko iz. (Batez ere pl.) etxekuek. Giaure etxekwa 'geure etxekoa'. Ik. senide, familiako. ◆ etxeko nagusi (> etxeko nagosi); ◆ etxeko jaun. |
| etxekoandra, etxekoandria |
etxekoandre |
etxekoandra 1 iz. Etxekoandrea, etxea zuzentzen duen emakumea, gehienetan familiako ama. 2 iz. Ostatu, taberna edo kideko tokiren bateko jabea den emakumea. Etxekoandra on-on bat nukan nik 'etxekoandre on-on bat neukan nik. ▲ Sin. patrona. |
| etxekoandratasun, etxekoandratasuna |
etxekoandretza |
etxekoandratasun iz. Etxekoandretza, etxekoandrearen egitekoa edo kargua. |
| etxeskina, etxeskinia |
etxe izkina |
etxeskina iz. Etxe izkina, etxe kantoia. |
| etxetxiki, etxetxikia |
|
etxetxiki iz. |
| etxetxo, etxetxua |
etxetxo |
etxetxo iz. Etxe txikia; etxe polita. |
| etxezulo, etxezulua |
etxezulo |
etxezulo adj. Etxezalea, etxekoia. |
| etxiamu |
etzidamu (?) |
etxiamu (?) Etzidamu (?). |
| etxura on |
itxura on |
|
| etxura txar |
itxura txar |
|
